Ermenistan’ın Avrasya Ekonomik Birliği ve Gümrük Birliği’ne üye olmasından sonra onun için bölgede ve uluslararası alanda yeni nüanslar ortaya çıktı. Zira Ermenistan, üye olduğu bu kurumlarla ilişkilerini siyasi ve hukuki açıdan düzenlemek için, iç ve dış ekonomik ve siyasi ilişkilerini yeniden oluşturmalıdır. Ermenistan’ın yukarıda adı geçen kuruluşlara üye devletlerin hiçbiri ile sınırdaş değildir ve bu durum, ona birçok problem yaratır. Bu açıdan, Ermenistan’ın Gürcistan ile ilişkileri tartışmalıdır. Gürcistan, Ermenistan için kuzey transit ulaşım koridoru olması açısından önemlidir. Ermenistan’ın bu ülke ile yakın ilişkiler kurması gerekmesine rağmen, son 20 yılda iki ülke arasındaki ilişkiler fazla gelişmemiştir. Ermenistan Cavahetiya, Abhazya ve Güney Osetya sorunları ile ilgili Gürcistan’ın tutumunu desteklemiyor veya en azından tarafsız kalmıyor. Abhazya demiryolunun açılması konusunda ise Ermenistan, Gürcistan’ın menfaatlerine aykırı siyaset yürütür.
1. Cavahetiya Sorunu
Ermenistan Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü tanıdığını bildirse de, Cavahetiya Ermenilerinin bölücü taleplerini destekler ve onların hükümete karşı örgütlenmesine yardımcı olur. Ayrıca Abhazya’da yaklaşık 70 bin Ermeni’nin yaşadığını dikkate alan Ermenistan, bu bölgenin Gürcistan’ın bünyesinde kalmasını istemiyor.
Ermenistan aynı zamanda Abhazya ve Güney Osetya ayrılıkçılarına da bir anlamda destek veriyor, sözde “DKC” aracılığıyla Abhazya ve Güney Osetya ile ilişki kuruyor, bu kurumlarda yapılan seçimlere gözlem heyeti gönderiyor ve tanınmayan kuruluşların düzenledikleri etkinliklere katılıyor.
Gürcistan’ın bağımsızlığının ilk yıllarında Başkan Zviad Gamsakhurdia’nın Gürcü milliyetçiliğini ön plana çıkarması Gürcistan’da yaşayan Ermenilerin özerklik (bağımsızlık) taleplerini güçlendirdi. Ancak Gamsakhurdia’nın devrilmesinden sonra Ermenilere karşı baskıların azalması, Ermenistan’ın Dağlık Karabağ’ı ve çevresindeki 7 bölgeyi işgal etmesi, Ermenilerin özerklik taleplerinin biraz geri plana atılmasına neden oldu. Gürcistan’ın Özgürlük Partisi’nin lideri Rezo Şavişvili konuyla ilgili verdiği beyanatta; “Ermeniler Dağlık Karabağ meselesini gündeme getirmeseydi, Gürcistan’daki Ermeni bölgesinin Ermenistan’a birleştirilmesini talep edeceklerdi” demişti.
Son yıllarda Cavahetiya Ermenilerinin ayrılıkçı talepleri gündeme getirilir, demokrasi ve insan hakları ihlali iddialarıyla hükümete baskı yapılır. Bu baskı ve taleplere paralel olarak, Cavahetiya Ermenilerinin gizlice silahlandığı hakkında çeşitli bilgiler de var. Bu yılın ikinci yarısından itibaren Gürcü Polisi’nin Cavahetiya’da düzenlediği operasyonlar sırasında büyük miktarda silah ve mühimmatın ele geçirilmesi bu iddiaları teyit ediyor. Bazı kaynaklar, silah ve mühimmatın eskiden bölgede bulunan 62. Rus askeri üssünden Ermenilere verildiğini bildirir. Hükümet, Cavahetiya’nın sosyo-ekonomik problemlerini çözmek yoluyla, Ermenilerin bölücü taleplerini önlemeye çalışmaktır. Ama Cavahetiya’da yaşanan sosyo-ekonomik sorunlar, “Ermenilere özgü” değildir. Bu Gürcistan’ın bütününde karşılaşılan sorundur, Gürcülerin yaşadığı bölgelerde de aynı sosyo-ekonomik problemler var.
2. Abhazya Demiryolunun Açılması Sorunu
Ermenistan-Gürcistan ilişkilerinde özel yeri olan diğer bir mesele, Abhazya demiryolunun açılması sorunudur. Abhazya demiryolu Tiflis’ten batıya doğru uzanarak Samtredia kasabasında güney ve kuzey olmak üzere iki kola ayrılıyor. Kuzey hattı, Abhazya üzerinden Rusya’ya uzanıyor. Güney hattı ise Erivan’dan başlayıp, Gümrü ve Küçük Kafkas dağlarını geçerek Tiflis’e, oradan da kuzeye, Rusya hattına kavuşuyor.
Abhazya ayrılıkçılarının 1990’larda başlayan bağımsızlık talepleri sonucunda Abhazya demiryolu kapandı. Bu demiryolu Ermenistan’ın esas kuzey ulaşım hattı olsa da, 1992 yılından itibaren Ermenistan bu ulaşım hattını kullanamıyor.
Ermenistan-Gürcistan ilişkilerinde Rusya faktörünü dikkate almamak olmaz. Ermenistan tüm alanlarda Rusya ile bütünleşmeyi seçerken, Gürcistan Avrupa’yı tercih ediyor. Taraflar arasında siyasi ve ekonomik ilişkilerde bu mesele bazen fikir ayrılığına neden olur. Ermenistan’ın Avrasya Ekonomik Birliği ve Gümrük Birliği ile ticari ilişkilerini Gürcistan üzerinden kurması, bu ülke ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini günümüzün siyasi gerçeklerine uyarlamak için yeni bir anlaşmanın gerekliliğini ortaya çıkarıyor. Ermenistan’ın bu kuruluşlara üye olması, gümrük ile iç ve dış ticaret kanunlarında değişiklikler gerektirir. Ermenistan, Avrasya Ekonomik Birliği ile sınırı olmayan tek üye devlettir ve bu sorun Ermenistan kuruma üye olmadan önce hükümet düzeyinde müzakere edilmiştir. Ermenistan’ın bu kuruluşlara üye olmasından sonra Abhazya demiryolunun açılması meselesi aciliyet kazandı ve müzakereler sürüyor. Çünkü bu kurumlarla işbirliğinin genişletilmesi için Abhazya demiryolunun açılması gereklidir.
Ermenistan bugün Rusya ile ticari ilişkilerini Gürcistan’ın Yukarı Lars gümrük kapısı üzerinden gerçekleştirmektedir. Ama bu gümrük kapısının teknik imkânları sınırlıdır. Kış mevsiminde hava koşulları sebebiyle ya da Gürcistan-Rusya ilişkilerinin gergin zamanlarında burası tam kapasiteyle çalışmıyor. Bu da Ermenistan için ciddi sorunlar yaratıyor. Bir diğer ulaşım hattı da yüklerin Karadeniz aracılığıyla Batum limanına, oradan da Ermenistan’a taşınmasıdır. Ama bu ulaşım hattı oldukça pahalıdır ve gerekli durumlarda kullanılır.
Abhazya demiryolunun açılması, Ermenistan kadar Rusya için de önemlidir. 19 Nisan 2011’de Gürcistan Parlamentosu 31 Mart 2006 yılında Rusya ile imzalanan “Askeri Sevkiyat ve Özel Personelin Taşınması Hakkındaki” sözleşmeyi iptal ettikten sonra, Ermenistan’da bulunan 102. Rus askeri üssünün donanımında Rusya ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Şimdilik bu donanım, Rusya-İran-Ermenistan ulaşım hattı üzerinde yapılsa da (Rusya, malları Hazar Denizi’nden İran’ın Enzeli limanına, oradan da Erivan’a taşıyor), bu güzergâh çok pahalı ve zaman alıcıdır.
Son zamanlarda Ukrayna krizi sebebiyle Batı dünyasının ekonomik yaptırımları ile karşılaşan Rusya ve Ermenistan, Abhazya demiryolunun açılması konusunu bu aralar yeniden gündeme getiriyor. Rusya Devlet Başkanı’nın basın servisinin verdiği bilgiye göre; geçtiğimiz 24 Kasım’da Abhazya “Devlet Başkanı” Raul Hacimba ile görüşen Vladimir Putin, Rusya-Gürcistan-Ermenistan demiryolunu birleştiren hattın açılmasını müzakere etti.[i] Görüşmeden sonra Rusya Devlet Başkan Yardımcısı Vladislav Surkov, Gürcistan’ın hiçbir zaman Abhazya demiryolunun açılmasına itiraz etmediğini söyledi. Gürcistan Başbakanı’nın Rusya ile ilişkilerin düzenlenmesinden sorumlu temsilcisi Zurab Abaşidze ise, Abhazya sorununun çözümüne katkı sağlaması halinde, demiryolunun açılmasının görüşülebileceğini kaydetti.[ii] Müzakereler devam ederken, Aralık ayında Gürcistan’ın Barış ve Eşitlikten Sorumlu Bakanı Paata Zakareişvili şöyle söyledi: “Gürcistan, demiryolunun açılma müzakerelerine Abhazya’nın katılımına karşıdır; Putin’in Hacimba ile bu konuyu müzakere etmesi siyasi amaç güdüyor, fakat Rusya tartışmaların Gürcistan-Abhazya-Rusya şeklinde başlamasının imkânsız olduğunu bilir”.[iii] Meseleye ilişkin “Abhazya Devlet Başkan Yardımcısı” Vitali Gabniya ise, demiryolunun açılması için Gürcistan’la Abhazya arasında gümrük kapısı oluşturulmasının şart olduğunu söyledi.[iv]
ABD’nin Ermenistan Büyükelçisi John Heffern, Abhazya demir yolunu kastederek, Ermenistan’ın iletişim imkânlarının oluşturulmasını alkışladığını söyledi.[v] İlginç olan, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü destekleyen, Rusya’ya karşı uluslararası yaptırımlar uygulayan ABD hükümetinin, Ermenistan’ın ulaşım sorununun çözülmesi konusunda Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü ve Rusya’ya karşı uygulanan yaptırımları hemen “unutabilmesidir”.
Sonuç
Son 20 yılda Ermenistan-Gürcistan ilişkilerinde ciddi kırılma noktaları yaşanmasa da, yüksek düzeyli iş birliğinden de bahsedemeyiz. Ekonomik, ticari ve siyasi ilişkilerin özellikle son yıllarda bölgede yaşanan jeopolitik olaylar sebebiyle gelişme olasılığı azdır. Gürcistan Avrupa, Ermenistan Rusya ile bütünleşme çizgisini seçer.
Gürcistan’ı rahatsız eden Cavahetiya sorunu, şimdilik ciddi tehdit unsuru olmasa da, her an Ermenistan ve diğer devletler tarafından Gürcistan’a karşı kullanılabilir. Bu sorunun çözülmesi ile ilgili tarafların görüşleri ve politikaları farklıdır.
Abhazya demiryolunun açılması ile ilgili verilen beyanatlara dikkat edildiğinde, ciddi görüş ayrılığının mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Taraflar masa başına oturmadan Abhazya demiryolunun açılmasını tartışıyor. Elbette bu konuda kilit nokta Gürcistan’dır. Gürcistan Abhazya sorununun çözülmesi şartıyla bunun mümkün olabileceğini belirtir. Ama Abhazya “bağımsızlığını ilan etti” ve Rusya onun “bağımsızlığını” tanıdı. Rusya soruna taraf olmasına rağmen (Abhazya’nın bağımsızlığını tanıdığı için), hâkim rolünü oynayarak sorunu çözmeye çalışıyor. ABD ise bölgenin gerçeklerini dikkate almadan bu teşebbüsleri alkışlıyor.
İlginç olan, Abhazya demiryolunun açılmasına Ermenistan’ın daha fazla ihtiyacı olmasına rağmen, Erivan’ın bu müzakerelerde belirgin rol almaması ve esasen Rusya’nın teşebbüslerini desteklemesidir. Gürcistan ile ilişkilerde bu konuyu gündeme getirse de, Gürcistan’ı “gücendirmek istemiyormuş” gibi bir tablo ortaya çıkıyor. Ermenistan Gürcistan’a doğrudan değil, Rusya, Abhazya ve problemin çözümünde çıkarı olan diğer taraflar aracılığıyla, dolaylı yoldan baskı yapmaya çalışıyor.
Abhazya demiryolunun açılması son 20 yılda çeşitli düzeylerde ele alındı ve büyük bir ihtimalle bundan sonra da tartışılacak. Ancak bölgede ve özellikle Gürcistan-Rusya ilişkilerinde gerginlik devam ettiği sürece sorunun çözülme ihtimali oldukça zayıftır.
Dr. Hatem CABBARLI
[i] Президенты России и Абхазии обсудили возобновление железнодорожного транзита в Абхазии www.regnum.ru/news/polit/1869477.html, 24.11.2014.
[ii] В Кремле утверждают, что Тбилиси никогда не был против восстановления ж/д сообщения через Абхазию http://www.panarmenian.net/rus/news/185179/, 25 ноября 2014.
[iii] Тбилиси: Вопрос возобновления железнодорожного сообщения через Абхазию не рассматривается http://www.panarmenian.net/rus/news/185448/, 2 декабря 2014.
[iv] Сухуми: диалог по железной дороге будет в случае признания Абхазии страной и таможни на границе с Грузией http://www.panarmenian.net/rus/news/185157/, 25 ноября 2014.
[v] США приветствуют возможное возобновление работы Абхазской железной дорогиhttp://www.panarmenian.net/rus/news/185352/, 29 ноября 2014.
