ABD ile İran arasındaki gerilimin artmasıyla birlikte iki ülke arasında gelişen agresif üsluplu diplomasi, birçok bölgesel ülkeyi ve Avrupalı devletleri gelecek konusunda endişelendiriyor. ABD, bir yıldan fazla bir süre önce, İran ile P5+1 arasında imzalanmış “Ortak Geniş Kapsamlı Eylem Planı” (JCPOA) nükleer mutabakatından tek taraflı olarak geri çekildi. ABD’nin nükleer anlaşmadan ayrılmasıyla, İran ve ABD arasındaki gerilimler yeni bir aşamaya girmiş oldu. ABD, sürekli olarak askeri eylemden ve bu konuda farklı seçeneklerin masada olduğundan bahsederken, İran da buna karşılık olarak savaştan yana olmadığını, ancak haklarını korumak amacıyla her türlü koşula (savaş da dahil olmak üzere) hazırlıklı olduğunu ifade etmektedir. İranlı yetkililer, Amerika bir savaş başlatırsa, bunun kolay sona ermeyeceğini ve ABD’nin tüm stratejik çıkarlarını yok edene kadar mücadeleye devam edeceklerini açıkça beyan ediyorlar. Bilindiği üzere, İran’ın balistik füze geliştirme potansiyeli reddedilemez bir durumdadır. Ayrıca Tahran’ın savunma stratejisi gereği her türlü tehdide karşı tetikte olduğu da biliniyor. Bu bağlamda, gerçekten bir savaş söz konusu olursa, ABD’nin stratejik mevzilerinin yanı sıra, Ortadoğu’daki müttefiklerinin de askeri konumları tehdit altında olacaktır. Nitekim bir hafta önce Tahran’da gerçekleşen Cuma namazı töreninde, Tahran’ın Cuma İmamı Ayetullah Muvahhidi Kirmani, hutbesinde açık şekilde ABD’nin bir yanlışı karşısında İsrail’in birkaç dakika içinde yerle bir edileceğini ifade etmiştir.
Birçok siyasi gözlemci ve farklı ülke liderlerine göre, İran ile P5+1 grubu arasındaki nükleer anlaşma etkili bir diplomasi hamlesi olarak kabul ediliyordu. Fakat şu anda ABD’nin nükleer anlaşmadan geri çekilmesinden bir yılı aşkın bir süre geçtikten sonra, İran, anlaşmada lehine olan hiçbir haktan yararlanamamaktadır. Yaptırımlar öyle bir aşamaya gelmiştir ki, artık ABD tarafından İranlı siyasi otoriteler ve üst düzey yetkililere de (örneğin Dini Lider Ali Hamaney) ambargoların başlatılması gündeme gelmiştir. ABD haricindeki P5+1 ülkeleri, sürekli olarak İran’ı JCPOA’ya sadık kalmaya çağırmakta ısrar ediyorlar. Ancak İran da, diğer taraflardan, özellikle de Fransa, İngiltere ve Almanya’dan, İran’a karşı yükümlülüklerini gerçekleştirmesini istemektedir. Bunun yanı sıra, İran’ın Batılı ülkelerden isteği, petrol satışlarına imkân sağlanması ve bundan elde edeceği finans kaynaklarına erişimine engel çıkarılmamasıdır.
Yaklaşık bir yıl boyunca, üç ülkeden oluşan Avrupa Troyka’sı, Fransa, Almanya ve İngiltere, İran’ın ekonomik ve finansal işlemlerini gerçekleştirmesini sağlamak için INSTEX adlı bir mekanizmayı gündeme getirdiler. Ancak bu mekanizma, şimdiye dek İran’ın memnuniyetini karşılayamadığı gibi, mevcut durumda İran’a hiçbir yararı da yok ve petrol satışlarını gerçekleştiremiyor. Ayrıca ABD’nin maddi cezalandırmasından çekinen küçük çaplı Avrupa şirketleri bile İran ile ticaret yapmaya yanaşmıyorlar. Bu nedenle, İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, 8 Mayıs 2019’da resmi olarak 60 günlük bir süre tanıyarak, AB ülkelerine JCPOA içeriğine dayalı olarak sorumluluklarını yerine getirmek için fırsat tanıdı. Bu süre sonunda gerekli adımların atılması mümkün olmadığı durumda ise, İran’ın da kendi taahhütlerine başka kısıtlamalar getireceğini söyledi. Zaten artık İran, JCPOA anlaşmasını P5+1 değil, P4+1 şeklinde kabul etmektedir. Zira ABD bu mutabakattan geri çekilmiş bulunuyor. AB ülkeleri ise, anlaşmayı devam ettirebilmek için, INSTEX mekanizması için gerekli finansal ve bankacılık işlemleri ve petrol satışları için olanak sağlamak mecburiyetindedir. Unutulmamalıdır ki, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), anlaşma sonrasında İran’ın yükümlülüklerine uyum sağladığını kendi raporlarında kamuoyuna açıkça bildirmiştir. Bilindiği üzere, ABD, İran’ı uranyum ve ağır suyun satışından men ettiği gibi, önceden İran petrolünü alan 8 ülkeyi bile (hatta Türkiye de buna dahildir) artık petrol ticaretinden muaf tutmayarak, İran’ın petrol ihracatını sıfıra indirme politikası yürütmektedir. Dolayısıyla, İran’ın ekonomisi, sert yaptırımlar karşısında artık kırılgan bir ekonomiye dönüşmektedir.
Tabii ki, ABD’nin İran’a karşı olan bu siyasi yaklaşımı rasyonel bir yaklaşım sayılmıyor. Çünkü Trump’ın devleti (ABD), daha birkaç sene önce bu anlaşmayı Amerikan çıkarlarına uygun bulurken, kısa süre sonra bu anlaşmadan tek taraflı olarak çekilmiştir. Uluslararası siyasette bu kadar hızlı ve farklı yaklaşımlarla barış ve istikrarın korunması mantıklı değildir. Dahası, devletler her yeni yönetimde önceki anlaşmalarını hiçe sayacaklarsa, bu, ciddiyetli bir diplomasi tavrı kabul edilemez ve dünyaya istikrar da sağlamaz. İran, bu olay sonrasında anlaşmayı P4+1 formatında devam ettirebilmek için oluşturulan INSTEX mekanizmasından da şu ana kadar hayal kırıklığına uğramıştır. Bunun üzerine, Tahran, 7 Temmuz’daki ilk 60 günlük sürecin sonunda, kendi yükümlülüklerini kısıtlayarak, uranyum rezervlerini 300 kilogramın üzerine çıkarmıştır. Ayrıca yüzde 3,67 civarında olması gereken uranyum zenginleştirme seviyesini yüzde 4,5’a ulaştırıp, bu konuyu UAEA’na da resmen bildirmiştir. Bu bağlamda, adı geçen kurumun müfettişleri tarafından da bu iddianın doğruluğu rapor edilmiştir. Ancak İran, bu eylemini de nükleer anlaşma hükümlerinin 26. ve 36. paragraflarına dayanarak yapmış durumdadır. Zira JCPOA içeriğine göre, İran’a karşı diğer taraflar sorumluluklarını gerçekleştirmediklerinde, İran da aşamalı olarak kendi yükümlülük seviyesini azaltabilir. İlk 60 günün sonunda, Avrupalıların itinasızlığı sonucunda, bu kez İran yeniden 60 günlük bir süreyi gündeme getirdi. Yani, 8 Eylül’de ikinci sürenin sona ermesiyle birlikte, İran da yeni kısıtlamalara başvuracaktır. Büyük olasılıkla, bu kez santrifüj sayısını arttırabilir ya da ağır su üretimini çoğaltabilir. Bir diğer ihtimal ise, kapattığı nükleer araştırma ve geliştirme merkezlerini yeniden çalıştırmaya başlamasıdır.
İran tarafından taahhütlerin kısıtlanması, aslında bir tercihten ziyade bir zorunluluktur. Bu doğrultuda, İran, aslında Batılı devletler ve bölgesel ülkeleri İran’a karşı taahhütlerini gerçekleştirmeye zorluyor ve barışı kurtarmaya çalışıyor. Bu, bir anlamda politik psikolojik bir oyundur. Çünkü bölgesel ülkeler ve Avrupa ülkeleri sürekli küresel güvenliğin önemine vurgu yaparak, dünyayı ve özellikle Ortadoğu’yu nükleer faaliyetlerden arındırmaya çalışıyorlar. Bu bağlamda, devamlı İran’a JCPOA’ya sadık kalması talebinde bulunuyorlar. Ancak İran da, bu talep ve ideale yönelik olarak, kendisini kurallara uyması gereken tek taraf olarak görmemekte ve tarafların hepsinin sorumluluğunu hatırlatmaktadır. Diğer taraftan, İran toplumunda yaptırımlar nedeniyle gelişen ekonomik zorluklar da İran devletini tedirgin etmektedir. İran devleti, siyasi-sosyal krizlerin talihsiz koşulları konusunda endişelere kapılmaktadır. Bu durum, İran halkını da zor koşullara sürüklemekte ve kimseye bir fayda sağlamamaktadır.
Bilindiği üzere, JCPOA içeriğine dayalı olarak, İran, kendi sorumluluklarını kısıtlamayı ancak bir aşamaya kadar sürdürebilir. Alternatiflerin tükendiği yerde ise, artık anlaşmadan geri çekilmek zorunda kalacaktır. ABD hükümetine yakın olarak görev yapan bazı radikal danışmanların da tercih ettiği yaklaşım -bana kalırsa- bundan ibarettir. Zira İran, herhangi bir nedenle JCPOA’dan geri çekilirse, ABD, bu kez de Tahran’ın uranyum zenginleştirme faaliyetleri ve nükleer silah üretimi konusunda gündem yaratarak şiddetli baskı için küresel bir uzlaşma sağlamaya çalışacak ve gerekirse BM anlaşmasının 7. bölümü zeylindeki 39., 40., 42. ve 44. maddeleri kullanacaktır. Elbette, iki ülke arasında askeri seçenekler de gündeme gelebilecektir. Bu ise, kuşkusuz sadece İran’ı değil, tüm Ortadoğu bölgesini ateşe atacaktır. ABD ve İran’daki radikal unsurların arzuladıkları da zaten budur. Öte yandan, İsrail, Suudi Arabistan ve bazı Körfez ülkelerinin amacı da bu doğrultudadır.
Bu nedenle, İran şu anda savunma potansiyelini kullanmak zorundadır. Nükleer faaliyetlerin arttırılması, anlaşmanın kurtarılması için atılan bir adımdır. Zira ancak bu şekilde, ABD, yeniden bir anlaşma için masaya oturmak konusunda ikna edilebilir. Birkaç hafta önce, ABD iha’sının Umman suları üzerinde İran hava savunma sistemi tarafından düşürülmesi de bu yaklaşıma bir örnektir. ABD, artık İran’ın savunma sistemini test etmiş ve bu ülkenin gücünü anlamış durumdadır. Amerikan iha’sı, 60.000 fit yükseklikte uçabilen ve hatta radardan kaçabilen bir araç olarak bu füzelere denk geldi. Bu nedenle, ABD, artık İran’la olan krizi çözmek için mantıklı yolları denemeli ve çok yönlü düşünmelidir. Sonuç olarak, mevcut durumda, taraflar savaştan ziyade politik ve diplomatik çözümü denemeli ve arabulucu ülkelere başvurmalıdırlar.
İran, ikinci defa 60 günlük bir ültimatom süreci tanıyarak, ABD’yi AB aracılığıyla diplomasiye zorlamaktadır. Bu bağlamda, barışa yönelik rasyonel yaklaşım ancak diplomasiden geçiyor. Dolayısıyla, AB ülkelerinin önünde tek bir yol bulunmaktadır. Buna “Freeze Planı” diyebiliriz. Yani, bir taraftan İran artık uranyum zenginleştirmeyi bir tarafa bırakarak ve JCPOA’ya sadık kalarak sorumluluklarını gerçekleştirecek, öte yandan ABD de en azından önceki 8 ülkeyi İran’dan yeniden petrol alımında muaf tutarak, Tahran’ın gelir kaynaklarına ulaşmasına kısmen imkân sağlamış olacaktır. Bu durumda, yeni pozitif adımlar atılarak yeniden müzakereler söz konusu olabilir.
Zaten İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani de, birçok defa, ABD’nin sert politikaları bir kenara bırakarak kendilerine iyi niyetli bir yaklaşım sergilemesi durumunda, müzakerelerin başlamasına olanak sağlayacağını açıklamıştır. Zira agresif siyasi yaklaşımlar ne yazık ki bu iki ülkeyi açmaz noktasına taşıdığı gibi, bölgedeki birçok başka ülkeyi de ateş çemberine yaklaştıracaktır. Eğer ABD, diğer ülkelerin İran ile ticaret yapması konusundaki engelleri kaldırırsa, en azından taraflara yeniden bir diyalog ortamı yaratacak ve gerekli sorunların çözümü için de zemin hazırlayacaktır. Aksi taktirde ise, her türlü baskı, Tahran yöneticilerinde rejim değişikliği algısını güçlendirmiş olacaktır. Bu da, tüm yolların tıkanması demektir.
Prof. Dr. Ghadir GOLKARIAN
Yakın Doğu Üniversitesi (YDÜ) Öğretim Üyesi
