Azerbaycan, 1918-1920 yılları arasındaki kısa bağımsızlık döneminin ardından Kızıl Ordu’nun işgaliyle Sovyetler Birliği’nin hâkimiyetine girmiş, 1991’de bağımsızlığını ilan edene kadar da fiili Rus hakimiyeti altında kalmıştır. Azerbaycan 18 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan edene kadar, yaklaşık 200 yıl boyunca Rusya-Azerbaycan ilişkileri merkez-çevre ilişkileri düzeyinde devam etmiştir. Azerbaycan’ın alışılagelmiş yaşam tarzı, ekonomisi, yönetim sistemi bu süre zarfında bütünüyle Sovyetler Birliği’ne entegre olmuştur. Azerbaycan, konumunun beraberinde getirdiği pek çok sebepten dolayı, Sovyetler’in özel ilgi alanı olagelmiştir. İlk olarak, Azerbaycan’ın petrol ve doğalgaz rezervleri, Hazar’da ilk petrolün Azerbaycan kıyılarından çıkmış olması ve ülkenin uzun süredir petrol üretiminde özelleşmiş olması, bunun yanı sıra Azerbaycan’ın, özellikle Soğuk Savaş yıllarında Moskova’nın Batı karşısında uydusu olarak görmek istediği Türkiye ve İran’a komşu olması ve Azerbaycan’ın tarıma son derece elverişli verimli toprakları ile subtropikal iklimi, Rusya’nın gözünde Azerbaycan’ın önemini arttırmıştır.(1)
Fiilî hâkimiyeti dolayısıyla 1991 yılına kadar Azerbaycan’ı kolayca etki alanında tutan SSCB’nin dağılmasının ardından Azerbaycan-Rusya ilişkilerinde yeni bir dönem başlamıştır. Azerbaycan bağımsızlığını elde ettiği sırada Azerbaycan devlet başkanlığı görevinde bulunan Mütellibov’un iktidarı Rusya yanlısı bir politika izlemiş, bu politika çerçevesinde muhalefete rağmen eski SSCB’nin devamı niteliği taşıyan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) vücut veren 21 Aralık 1991 tarihli Almatı Bildirisi’ne imza atmıştır. Ancak bu, parlamento tarafından onaylanmamıştır. Rusya ise bu dönemde Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanımamıştır. Ayrıca Rusya Azerbaycan’ın bağımsızlığını en geç tanıyan ülkelerden biri oluştur. Bu, özellikle ilk dönemlerde Rusya Federasyonu dış politikasının gerçekçilikten uzak ve duygusal bir yaklaşım içerisinde olduğunu göstermektedir. Rus askerî birliklerinin katılımıyla 26 Şubat 1992’de gerçekleştirilen Hocalı Katliamı Mütellibov’un yönetimden uzaklaştırılmasına neden olmuştur. Bu katliam ile beraber Mütellibov’un her şeye rağmen Rusya ile aynı kulvarda yürüme politikası çökmüştür.(2)
Son yıllarda Azerbaycan’ın dış politika ve ekonomik bağlamda daha bağımsız politika izlemesi hiç şüphesiz Rusya’yı rahatsız etmiştir. Azerbaycan’ın Rusya’yı rahatsız eden politikalarını kısaca aşağıdaki gibi değerlendirmek mümkündür;
– Dağlık Karabağ probleminin sonuca ulaşması yolunda Azerbaycan’ın daha bağımsız politika izleme isteği,
– Azerbaycan’ın silah alımında ve askeri işbirliklerde Rusya’dan daha çok Türkiye ve diğer devletlere öncelik vermesi,
– ABD, NATO ve Avrupa devletleri ile askeri ilişkilerini geliştirmek çabası ve Rusya’nın Kafkasya’da Avrupa ve ABD varlığını Azerbaycan üzerinden hissetmeye başlaması,
-Transhazar petrol boru hattının inşa edilmesindeki jeoekonomik menfaatini ön plana çıkarması (3),
– Dağıstan’da yaşayan Azerbaycanlıların Azerbaycan devleti tarafından örgütlendirildiği hakkında iddialar (4),
– Gürcistan ile ilişkilerinin geliştirilmesi ve Gürcistan’da Azerbaycan’ın askeri ve ekonomik ilişkilerin tarihteki en yüksek seviyeye çıkması,
– Gebele radar üssünün kiralanması ile ilgili Azerbaycan’ın yeni şartlar ileri sürmesi (5),
– Rusya’dan ‘VAZ’ markalı bazı araba modellerinin ithaline yasak getirmesi (6),
– Azerbaycan basınında son zamanlarda Rusya karşıtı söylemlerin artması.
Rusya’nın Azerbaycan politikasında algılanan problemler ise bu şekilde değerlendirilebilir;
– Rusya’nın Azerbaycan’ın bağımsızlığını hazmedememiş ve Azerbaycan’ı Kafkasya’da kendine rakip olarak görmesi,
– Dağlık Karabağ probleminin sonuca varılamamasında Rusya’nın oynamış olduğu rol,
– Rusya Ermenistan’ı kayıtsız şartsız siyasi, ekonomik ve askeri olarak desteklemesi (7),
– Ortak Güvenlik Antlaşması Teşkilatı çerçevesinde Ermenistan’da konuşlanan 102. Rus askeri üssünün Azerbaycan için ciddi tehlike kaynağı olması (8),
– Rusya’nın Azerbaycan’daki bölücülük faaliyetlerini desteklemesi, özellikle Rusya yanlısı azınlıkları kışkırtması,
– Rusya’nın Azerbaycan iç politikasına müdahale imkânlarının halen tükenmemesi (9),
– Azerbaycan’ın bağımsız enerji politikasını hayata geçirmesi.
Yeni Dönem Ekonomi Politikaları
2003-2005 yıllarında Kafkasya’da vuku bulan “renkli devrimler” her ne kadar Azerbaycan’ı teğet geçse de, Gürcistan da Rus otoritesi ve geleneğini kökten sarsmıştır. 2008 yılında Rusya’nın Gürcistan’a saldırması ve geri tepki olarak NATO’nun ve ABD’nin etkisiz kalması Gürcü halkında büyük bir hayal kırıklığı oluşturmuştur. Rusya’nın bu müdahalesi etkisinin zayıfladığı Kafkas ülkelerine bir nevi ültimatom şeklinde algılandı. Oluşan yeni ivme de Rusy-Azerbaycan ilişkilerinin ekonomi politiği kendini göstermeye başlamıştır.
1994´de Azerbaycan’daki “Yüzyılın Petrol Anlaşması”nda istediği payı alamayan Rusya şirketi Lukoil, 1996 yılında aldığı hisseyi satarak çekilmesine rağmen, 2008´den itibaren Azerbaycan’ın gaz ve petrol kaynaklarının işletmesinde yeniden rol almaya başlamıştır.(10) 21-22 Şubat 2006 tarihinde Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in daveti üzerine, Azerbaycan Cumhuriyeti’ne bir çalışma ziyaretinde bulunması, Rusya-Azerbaycan ilişkilerinin ekonomi politiğini derinden etkilemiştir. Ziyaret esnasında, 22 Şubat 2006 tarihinde Putin ve Aliyev tarafından Bakü’de iki ülke arasındaki stratejik ortaklığın geliştirilmesi hakkında ortak bildiri imzalanmıştır. Bakü Deklarasyonu olarak da bilinen bu bildiride, 3 Temmuz 1997 tarihinde Rusya Federasyonu ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasında imzalanmış Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Güvenlik Antlaşması’nın ve 6 Şubat 2004 tarihinde imzalanmış iki ülke arasında ekonomik siyasi, askeri ve insani alanlarda çok yönlü işbirliğinin geliştirilmesine dair Moskova Deklarasyonu’nun yenilendiği belirtilmiştir. Bakü Deklarasyonu iki ülke arasında en üst düzeyde düzenli ve yapıcı diyalogun derinleşmesini, ikili siyasi ve ekonomik ilişkilerde karşılıklı istişarelerin artırılması ve iki ülkenin yürütme makamları arasında tecrübe paylaşımının genişletilmesini içermektedir.(11) Bakü Deklarasyonu’nda Rusya’nın Azerbaycan’la ekonominin stratejik sektörlerinde uzun vadeli ekonomik işbirliğine ve Kuzey-Güney transit petrol hattıyla Azerbaycan’dan dünya pazarlarına petrol taşınmasına ve Azerbaycan’la enerji sektöründe diğer ortak projelerin geliştirilmesine özellikle ilgi duyduğu ifade edilmektedir.(12)
Ticari ve Ekonomik İlişkiler
Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra Rus- Azeri ekonomik ilişkileri yüksek seviyede gerçekleşmiştir. Rusya Azerbaycan arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler enerji, ulaştırma, ve telekomünikasyon alanlarında olmuştur.
A-) Ekonomik İşbirliği Anlaşmaları
Azerbaycan ve Rusya arasında Ticari-Ekonomik ilişkiler iki devlet arasında imzalanmış aşağıdaki temel anlaşmalara göre yürütülmektedir;
1. Azerbaycan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu arasında 30 Eylül 1992 yılında imzalanmış Serbest Ticaret Anlaşması,
2. Serbest Ticaret Rejimi’ne dair 06 Şubat 2004 tarihinde imzalanmış Protokol,
3. 21 Şubat 2002 yılında Ekonomik İşbirliğinin Temel Prensipleri ve İstikametleri hakkında antlaşma.(13)
Ayrıca, 25 Ocak 2002 tarihinde Rusya-Azerbaycan hükümetlerarası komisyonunca imzalanmış, 2010 yılına kadar uzun süreli ekonomik işbirliğine dair anlaşma ve ticari-ekonomik ilişkilerin faalleşmesine dair program, Rusya-Azerbaycan ekonomik ilişkilerinde büyük önem taşımaktadır. Bu iki anlaşma dışında, Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti arasında ekonomik işbirliği anlaşması çerçevesinde 18 Ocak 1996 yılından itibaren faaliyetini sürdüren Hükümetlerarası Ekonomik İşbirliği Komisyonu vardır. Azerbaycan, Rusya Federasyonu ile Bağımsız Devletler Topluluğu çerçevesinde de serbest ticaret bölgesi, gümrük birliği ve ekonomik bütünleşme hakkında düzenleyici nitelikli belgeler imzalamıştır.(14)
B-) Dış Ticaret
Rusya ile Azerbaycan arasındaki ticaret hacmi 2009 yılında 1.82 milyar dolara ulaşmıştır ve bunun 1.070 milyarını ithalat, 0,744 milyarını ise ihracat oluşturmaktadır. Bu göstergelerle Rusya, Azerbaycan’ın dış ticaretinde Türkiye’den sonra ikincidir.(15)
C-) Yatırım ve Sermaye
Bu alanda Rusya-Azerbaycan ilişkileri çok iyi durumdadır. Azeri işadamlarının Rusya’daki yatırımlarının ve çok büyük ihalelere katılmalarının yanı sıra Azerbaycan’da yaklaşık 400 Rus şirketi faaliyet göstermektedir. Bunların 170´i ortak sermaye ile 95´i sadece Rus sermayesi ile kurulmuştur. Azerbaycan’da şubeleri ve temsilcilikleri olan kayıtlı 124 Rus şirketi bulunmaktadır. Azerbaycan ekonomisindeki Rus sermayesi 2007 yılı için 1.339 milyar dolara ulaşmış ve özellikle enerji sektöründe yoğunlaşmıştır.(16)
D-) Enerji
Enerji işbirliği Rusya-Azerbaycan ekonomik ilişkilerinin en önemli alanıdır. 2000 yılında Putin’in Bakü ziyaretinden sonra, Rusya Azerbaycan enerji sektörüne daha çok önem vermeye başlamıştır. Bu kapsamda 2006 yılının Kasım ayında Bakü’de, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (ARDNŞ) ve Rusya’nın “Rusneft” şirketi arasında Abşeron yarımadasında Zığ ve Hövsan petrol yataklarının keşfi ve işletmesine dair 26 yıllık (25%- 75% hisseli) bir anlaşma imzalanmıştır. Başka bir Rus şirketi Lukoil, Şah denizde en büyük gaz yatağı ile Rusya-Azerbaycan sınırındaki D-222 (“Yalama”) deniz bloğunun işletmesini sürdürmektedir. Azerbaycan-Rusya arasında 2003 yılında imzalanmış gaz anlaşmasına göre Rusya, Azerbaycan’ı 31 Aralık 2008 tarihine kadar 4,5-5,5 milyar m3 doğal gaz sağlamakla yükümlüydü. Fakat Rusya tarafı 2007 yılında doğal gaz fiyatlarını önemli ölçüde artırdığından Azerbaycan Rusya’dan gaz almaktan vazgeçti. 2006 yılında Bakü-Novorosiysk petrol boru hattından 4 milyon ton petrol ihraç eden Azerbaycan, 2007 yılından itibaren bu boru hattından petrol taşınmasının belirsiz olduğunu belirtmiştir.(17)
E-) Ulaştırma
Taşımacılık alanında Rusya, Azerbaycan’ın en sıkı işbirliği içerisinde olduğu ülkelerden biridir. Esasında demir yolları ile yüklerin taşımasına büyük önem verilse de Azerbaycan’ın okyanusa çıkışı Rusya’nın iç sularından geçmekle mümkündür ki, bu da Azerbaycan’ın uluslararası gemi taşımacılığında Rusya’dan izin almasını gerektirmektedir. Örneğin, 2006 yılında Rusya’nın iç sularından iki istikamette geçiş için Azerbaycan gemilerine 25 izin alınmıştır. 2007 yılında bu izin sayısı 28 olmuştur.(18)
Ali Koca/UPA Yalova Üniversitesi Temsilcisi
DİPNOTLAR
(1) Azerbaijan Kadim Coğrafyanın Genç Ülkesi, azerbaycan.ihh.org.tr , 2013
(2) Azerbaijan Kadim Coğrafyanın Genç Ülkesi, azerbaycan.ihh.org.tr , 2013
(3) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, http://www.kafkassam-merkez.com/index.php?act=content&id=8813&id_cat=9 , 2013
(4) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, http://www.kafkassam-merkez.com/index.php?act=content&id=8813&id_cat=9 , 2013
(5) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, http://www.kafkassam-merkez.com/index.php?act=content&id=8813&id_cat=9 , 2013
(6) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, http://www.kafkassam-merkez.com/index.php?act=content&id=8813&id_cat=9 , 2013
(7) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, KAFKAS STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ, 2013
(8) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, KAFKAS STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ, 2013
(9) Dr. Hatem Cabbarlı, Azerbaycan-Rusya İlişkilerine bir bakış, KAFKAS STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ, 2013
(10) DR.Fariz İsmayılzadeh, Russia’s energy interst in Azerbaijan, A comparative study of the 1990’s and the 2000’s \ Global Market Brifng, Russian foreign Energy Policy, sayı 12
(11) Anar Rzayev , Rusya- Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi Politiği , BİLGESAM , 2010
(12) http://www.azembassy.msk.ru/index.html
(13) Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, İkitaraflı İlişkiler http://mfa.gov.az/images/stories/Countries/rusiya/ikiterefli%20munasibetleer%20dair.pd
(14) Anar Rzayev , Rusya- Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi Politiği , BİLGESAM , 2010
(15) http://www.azstat.org/publications/azfigures/2010/az/018.shtml
(16) http://www.embrus-az.com/torg_activity2010.html
(17) http://www.socar.az /Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi
(18) http://www.azstat.org/publications/azfigures/2010/az/018.shtml
