ERMENİSTAN, RUSYA VE AB ÜÇGENİ

28 Şubat 2013 tarihinde Ermenistan’da Devlet Başkanlığı seçimlerini Serj Sarkisyan kazanmıştır. Ancak seçim sonuçları halkın bazı kesimlerini tatmin etmemiş ve protesto etmek amacıyla muhalifler sokaklara dökülmüştür. Bu durum Sarkisyan’ın meşruiyetinin sorgulanmasına sebep olmuştur. Protestoların temelinde yalnızca seçimler yoktur; ülke içerisinde ekonomik, sosyal ve siyasal sorunlar olduğu da bilinmektedir. Bu sorunlar işsizlik, göç, demokratikleşme, medya-sivil toplum ilişkileri ve Ermenistan’daki sivil toplum örgütlerinin pasifize edilmesi olarak sıralanabilir ve Ermenistan iç politikasının temel boşluklarını oluşturmaktadır.

Ermenistan’ın iç politikasının yanı sıra, dış politikasında da ikilemler yaşadığı gözlemlenmektedir. Ermenistan dış politikası Rus yanlısı bir gelişme göstermiştir, ancak Ermenistan zaman zaman Batı ile ilişki içerisine de girmekten çekinmemiştir. Ermenistan AB’nin yarattığı siyasi ayrıcalıklardan ve Avrupa ekonomik pazarından faydalanmak için Batı yanlısı politikalar da izleme yoluna zaman zaman gitmiştir. AB ile işbirliği sürecinde Gümrük Birliği’ne sıcak bakmasının esas itibari ile Azerbaycan ile yaşadığı Dağlık-Karabağ’dan kaynaklanan güvenlik sorunu olduğu iddia edilebilir. Bu çalışmada Ermenistan’ın iç ve dış politikasının temel özellikleri incelecek, bu çerçevede özellikle Rusya yanlısı politikalar izlemesine neden olan faktörler ele alınacak, AB ile girişilen Serbest Ticaret Antlaşması’na giden süreç ve Rusya’nın önerdiği Gümrük Birliği’ni tercih etme sebepleri değerlendirilecektir. Temel argümanımız Ermenistan’ın AB ile yakınlaşmasının, Rusya ile Gümrük Birliği’ne girme sürecinde elindeki kozlarını arttırma amacı taşıdığı, AB ile ilişkilerin esas olarak bir strateji olarak görülmesi gerektiğidir.

ÜLKE İÇİ DURUM VE YAKIN ZAMANDA YAŞANAN GELİŞMELER

18 Şubat 2013 tarihinde Ermenistan’da Devlet Başkanlığı seçimleri yapılmış, Serj Sarkisyan bu seçimleri % 58,6 oyla kazanmıştır. Resmi sonuçların açıklanmasını müteakiben muhalefet seçimlerin meşru gerçekleşmediğini, yaygın usulsüzlükler yapıldığını öne sürmüştür. Sarkisyan’ın en büyük siyasi rakibi Raffi Hovhannisyan[1], seçimlerde Sarkisyan’ın  “bulunduğu koltuğa hile ile oturduğunu”[2] iddia etmiştir. Hovannisyan’ın iddiaları bazı uluslararası gözlemci kuruluşlarca da desteklenmiştir. Nitekim Avrupa Konseyi’nin seçimlere ilişkin raporunda; 2013 Şubat Seçimi’nin uluslararası standartlara uygun gerçekleştiğini, ancak zaman zaman usulsüzlükler saptandığı ve 2008 Seçimi’ne kıyasla seçimin daha sorunsuz yapıldığı belirtilmiştir.[3]

Ülke içinde seçim sonuçlarına tepki olarak yapılan protestolar, Sarkisyan’ın bir meşruiyet krizi ile yüzleşmesine sebep olmuştur. Protestolar hükümet için tehdit yaratacak boyutlara ulaşmıştır.[4]

Ermenistan’daki siyasi istikrarsızlığın temel kaynaklarından birisi kronik ekonomik istikrarsızlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Ermenistan ekonomisinin kötüye gitmesi işsizlik ve yoksulluk oranlarını arttırmıştır. Şubat 2011 rakamlarına göre Ermenistan’da işsizlik oranı % 6,6 iken bölge ülkeleri arasında işsizlik oranı bakımından ikinci sırada bulunmaktadır.[5] Bu kroniklemiş ekonomik istikrarsızlık Ermenistan’dan dış göçün patlak vermesi ile sonuçlanmaktadır. Ermenistan’da en son yapılan kamuoyu yoklamasına göre, göç eden Ermenilerin % 40’ı Ermenistan’dan kalıcı olarak ayrılmaktadır.[6] Dünya Bankası verilerine göre, Ermenistan toplam nüfusu 2003’ten 2013’e kadar azalma seyri göstermiştir.[7] Ermeni gençler genellikle Batıya doğru göç etmek isterken, yaşlı nüfus Rusya veya eski Sovyet ülkelerini tercih etmektedirler.[8]  Anna Borshcevskaya’ın “Armenia’s Choice: Russia or The EU?” adlı çalışmasına göre, AGİT Demokratikleşme Programı Göç İşleri Bölümü’nden Ovsanna Babayan, Rusya’da Ermenilerin mutlu olmadıklarını, bu durumun Ermenistan’dan Rusya’ya göç edenler için çaresiz bir durum teşkil ettiğini bildirmektedir.[9]

Ermenistan’da demokratikleşme sorunlu bir süreçtir. Avrupa Konseyi’nin konu ile ilgili bir raporuna göre 2013 seçimlerinde usulsüzlük yapıldığı tespit edilmiştir.[10] Ancak, 2013 AGİT raporuna göre, Sarkisyan’ın 2008 seçimlerindeki oy oranı % 53 iken 2013 seçimlerinde % 58,6’ya çıkmıştır.[11] Çoğu seçmenin ise Şubat seçimlerinde hayal kırıklığı yaşadığı ifade edilmektedir. Seçimlerde sahte adaylıkların olduğu bilinmektedir. Bir seçmen oy verme yerinde kendi oy pusulasını yemiş ve Sarkisyan hükümetini sindirmenin en az beş yılını alacağını söylemiştir.[12]

Hükümetin sivil toplum kuruluşlarına yönelik politikası önemli bir sorun teşkil etmektedir. Hükümet yetkilileri ve sivil toplum kuruluşları arasında yeteri kadar koordineli bir ilişki olmadığı, sivil toplum alanının yüksek miktarda politikleştirildiği, pek çok sivil toplum kuruluşunun yürüttükleri faaliyetlerin yeteri donanım ve imkâna sahip olmadan gerçekleştirildiği görülmektedir. Freedom House’ın yaptığı araştırmalara göre, Ermenistan 1999’dan 2013’e kadar olan sürede “kısmen özgür” bir ülkedir.[13] Son zamanlarda Arap dünyasında yaşanan isyanların yankıları ve uluslararası baskılar Ermenistan Hükümeti üzerinde büyük bir etki bırakmıştır. Nitekim bu baskı, sınırlı bazı sonuçlar da vermiştir. Örneğin, 2008 yılında seçim sonucunu protesto eden aktivistlere yönelik çıkartılan genel af bunun bir göstergesi sayılabilir.[14]

Yukarıda bahsedilen bu ülke içi sorunlar Ermeni halkının umutsuzlaşmasına sebebiyet vermiştir ve intihar oranları ülke genelinde yükselmiştir. 2010 yılındaki bir veriye göre, 2009 yılına göre intihar oranları % 20 artmıştır. İntihar nedenlerinde en büyük payı ekonomik sorunlar almaktadır.[15]

Kısaca özetlemek gerekirse, Ermenistan içeride ekonomik, sosyal ve siyasal açıdan istikrarsız ve kırılgan bir yapıya sahiptir. Kırılgan bu yapısı ülkeyi dış politika seçimlerinde kendinden daha güçlü devletlere bağımlı yapmaktadır.

ERMENİSTAN DIŞ POLİTİKASI

Ermenistan dış politikası genel itibariyle Rusya’ya yüzü dönük tek taraflı bir politikadır. Ermenistan, Batı bloğu ve diasporasıyla olan ilişkisine rağmen, dış politikasında Rusya yanlısı bir tutum sergilemektedir. Ancak son zamanlarda AB ile entegrasyon amacı taşıyan yakınlaşma süreci, Rusya ile sürdürülen bu tek yönlü politikaya alternatif oluşturabilecek düzeye ilerlemiştir. Görünürde Ermenistan’ın Batı yanlısı bir tutum takınmaya başladığı izlenimini veren bu gelişmeler, 3 Eylül 2013 tarihinde Sarkisyan ve Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin arasındaki ikili görüşme sonrasında ise şüphe götürmez bir şekilde Ermenistan’ın Rusya’ya bağımlılığını tekrar teyit eder niteliktedir.

AB’ye üye olma aşamasındaki ülkelerden demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü, iyi yönetim, yönetimde şeffaflık, sivil toplum ve medyaya özgürlük gibi konularda AB kriterlerini sağlaması beklenmektedir. Bu süreç içerisinde ülkeler söz konusu kriterleri kendi ülkesinde uygulamaya çalışır. AB’ye üye olan devletlerin ortak pazar sayesinde ekonomik düzeylerinin yükseleceği ve AB pazarı ile entegrasyonunun söz konusu ülkeye yatırım çekeceği bilinmektedir.[16] Dolayısıyla devletlerin ortak pazarı garanti edebilmek için ekonomik, sosyal, politik, hukuki kriterler ile yüzleşmesi gerekmektedir. Son üç yıldır Ermenistan, AB ile Serbest Ticaret Antlaşması yapılması amacıyla müzakereler yürütmüş ve 6 safhasını tamamlamıştır. Ancak 3 Eylülde sürpriz bir şekilde, Ermenistan Parlamentosu’nda oylama ve halk referandumu yapılmadan, Sarkisyan Rusya liderliğinde Gümrük Birliği’ne katılacağını açıklamıştır. Moskova’yı ziyaret eden Sarkisyan’ın yaptığı bu açıklamanın, AB-Ermenistan diyaloğunun devam ettiği bir dönemde gerçekleşmesi AB yetkilileri ve Batı bloğu ülkeleri arasında şok etkisi yaratmıştır. Hem Brüksel’in hem de Kremlin’in aynı anda baskı yapıyor olması sonucu Sarkisyan’ın, seçimini Rusya öncülüğündeki Gümrük Birliği’ne girme yönünde aldığı görülmektedir.

Sarkisyan Gümrük Birliği’ne gireceğini dünya kamuoyuna duyursa da Ermenistan Parlamentosu ve Anayasa Mahkemesi’nin bu kararı henüz görüşmemiş olması dikkatlerden kaçmamaktadır. Çünkü Parlamento’nun veya Anayasa Mahkemesi’nin olumsuz bir cevap vermesi durumunda Sarkisyan’ın Gümrük Birliği’ne girme ihtimali azalabilecektir. Ancak Sarkisyan’ın bu kurumlar üzerindeki etkinliği bu ihtimali zayıflatmaktadır. Nitekim şimdiye kadar cılız kalan bazı muhalif itirazlara rağmen ülkede bu karara yönelik güçlü bir tepki doğmamış veya etkin olamamıştır.

3 Eylül’de Sarkisyan’ın, yaptığı açıklama sonucunda Ermenistan’ın Batı ile entegre olma niyetini ikinci plana attığı düşünülmektedir. Ancak Sarkisyan verdiği bir röportajda bunun aksini iddia edici ifadeler kullanmıştır. Röportaja göre Sarkisyan, Batı ile olan ilişkisini devam ettirmek istediğini söylemiştir.[17] Bunun ardından ülkedeki muhalefet partiler dış politikanın çöktüğünü, yönetim mekanizmasının Rusya’ya teslim edildiğini öne sürmüşlerdir. Bu gelişme, Sarkisyan’a gelecek tepkilerin azaltılması için yapılmış bir politik hareket olabilir.[18] Ancak hukuki olarak, Ermenistan hem Gümrük Birliği’ne hem AB ile yapılacak Serbest Ticaret Antlaşması’na aynı anda taraf olamaz. Çünkü Gümrük Birliği’nin ortak dış ticaret politikası buna imkân vermemektedir. Rusya öncülüğünde kurulmuş Gümrük Birliği üyesi devletlerin kendi dış ticaret politikalarını yaratmaları mümkün değildir. AB’nin başka bir Gümrük Birliği’ne üye bir devletle Serbest Ticaret Antlaşması imzalaması söz konusu olamaz.[19] Esas itibariyle Ermenistan’ın Rusya temelli dış politikası incelendiğinde, Ermenistan’ın AB ortaklık sürecinde AB’yi ikinci plana atıp, Rusya taraflı Gümrük Birliği’ne geçmesinin ise kendisi açısından geçerli pragmatik sebepleri olduğu görülecektir.

Ermenistan 1991 yılında bağımsızlığını kazandıktan sonra Azerbaycan toprağı olan Dağlık Karabağ’ı elde edebilmek için Azerbaycan ile savaşa girmiştir. Ermenistan’ın uluslararası hukuka aykırı olarak yaptığı bu girişim sonucunda başta Azerbaycan ve müttefikleri Ermenistan’a karşı tavır almışlardır. Dolayısıyla Ermenistan izole bir ülke konumuna gelmiştir. Ermenistan’ın bu durumda tutunabileceği tek bir ülke kalmıştır, o da Rusya’dır. Ayrıca Ermenistan’ın var olan bir Sovyet geçmişi bulunmaktadır ve  Ermenistan hala Rusya ile kültürel ve toplumsal  bağlar taşımaktadır.

Ermenistan, Azerbaycan ile olan Dağlık-Karabağ sorununda kendine en yakın garantör devlet olarak Rusya’yı görmüştür. Kısa vadede AB’nin, Ermenistan’a Dağlık-Karabağ konusunda güvenlik sağlama potansiyeli taşımamaktadır. AB’nin güvenlik garantörü olmaktan ziyade ekonomik kazanımlara dayalı politikaya sahip olan uluslararası bir aktör olduğu bilinmektedir. AB yapısı itibariyle, ekonomik entegrasyonun siyasi istikrar getireceği söylemi üzerine kurulmuştur. Rus dış politikası ise siyasi güç ve istikrarın ekonomik gelişmeyi beraberinde getireceği fikrini benimsemiştir. Bu açıdan bakıldığında Ermenistan’ın, güvenlik sorununu daha önemli görüp Avrupa pazarından vazgeçmiş olma ihtimali daha ağır basmaktadır. 3 Eylül’de Putin’in Karabağ konusunda Sarkisyan’a güvence vermiş olması ihtimali bu sebeple yüksektir. Ayrıca Rusya’nın Ermenistan topraklarında askeri üssünün bulunması ve Ermenistan’ın bu üssün 2044 yılına kadar ülkede kalabilmesine imkân tanıyan antlaşmayı imzalaması güvenlik konusunda Rusya’ya sırtını yasladığını göstermektedir.

Ermenistan’ın Gümrük Birliği’ne girmesinin ikinci nedeni Ermenistan’ın ekonomik sorunlarından kaynaklanmaktadır. Ermenistan bölgedeki en kötü ekonomik yapıya sahip ülkelerden bir tanesidir. Rusya ise ekonomik gelişimini her geçen yıl arttıran bir ülkedir. Bu nedenle Rusya, Ermenistan için bölgedeki en büyük ticaret ortağıdır. Rusya geçen yıl 3 milyon dolar ile Ermenistan’a yaptığı yatırımla en büyük partneri olduğunu göstermiştir. Karşılıklı ticaret antlaşmaları geçen yıl % 22’lik büyümeyle 1,2 milyon dolara ulaşmıştır.[20]

Ancak Ermenistan doğal gaz konusunda Rusya’ya bağımlı bir ülkedir. Ermenistan’ın AB ile Serbest Ticaret Antlaşması’nı imzalayacağını duyurmasını müteakiben, Kremlin gaz fiyatlarını % 60 arttırmış ve sonrasında Azerbaycan’a 1 milyar dolarlık silah satışında bulunmuştur.[21] Yalnız bu iki yaptırım dahi ülkede kısa sürede olumsuz ekonomik ve siyasi etkiler bırakabilmiştir.

Üçüncü neden, Rusya’nın AGİT Minsk Grubu’nda Ermenistan’ın hak ve çıkarlarını koruyor konumda olmasıdır. Bu nedenle Ermenistan’ın Rusya’nın AGİT Minsk grubundaki pozisyonundan yararlanmak istemiş olabilme ihtimali yüksektir.

Ermenistan’ın Gümrük Birliği’ne girmesinin ne gibi fayda ve zararlar getireceği incelenecek olursa, yukarıda da bahsedildiği gibi Ermenistan’ın Gümrük Birliği’ne girmesi çok açık bir güvenlik ihtiyacını karşılayacaktır. Başta Ermenistan güvenlik konusunda Rusya’ya yaslanacaktır ve Dağlık Karabağ konusunda daha ısrarcı ve çıkarcı bir tutum sergileyebilme imkânına sahip olacaktır. Ekonomik olarak, Ermenistan Gümrük Birliği ülkeleri ile kısıtlama ve gümrük vergisi olmaksızın serbestçe alışveriş yapabilecek konuma gelecektir.[22] Bu durum ekonomisinin gelişmesine neden olacaktır. Rus iş adamları Gümrük Birliği imkânlarından faydalanarak Ermenistan’da yatırım yapabilecek ve Ermenistan’daki işsizlik oranı azalma seyri gösterebilecektir.

Ermenistan’ın Serbest Ticaret Antlaşması’ndan çekilmesi, ona Avrupa pazarından mahrum kalmasına sebebiyet verme durumu taşımaktadır. Ayrıca bu durum, Ermenistan’ın Batı’dan daha fazla izole olmasına neden olacak, Batı ile olan ilişkilerinin kapsamı daralacaktır. Serbest Ticaret Antlaşması AB’nin desteğini, geniş kapsamlı modernleşmeyi, paylaşılmış değerler üzerine kurulu reformları, politik birlikteliği ve ekonomik entegrasyonu Ermenistan’a sağlayacaktı.[23] Serbest Ticaret Antlaşması kriterleri olarak sunulan demokrasi, insan hakları, iyi yönetim gibi konular Ermenistan’ı iç sorunlarını çözmeye itmekteydi. Son yaşanan gelişmelerden sonra, Ermenistan kendi ülkesinde bu sorunları çözme iradesi ortadan kalkma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Bu durum Ermenistan demokrasisini dünyada daha da gerilere itebilir. 2012 yılında Ermenistan demokratik ülkeler dünya sıralamasında 122. sırada idi.[24] Ayrıca Ermenistan, Rusya’ya olan tek taraflı bağımlılığını kırma şansını kaybetmiştir.

Rusya’nın, Ermenistan’ın özellikle Dağlık-Karabağ konusundaki güvenlik korkusunu tetikleyerek Sarkisyan hükümetine baskı yapmış olma ihtimali yüksektir. Aynı zamanda Brüksel’in de Erivan’a aksi yönde telkinlerde bulunmuş olması muhtemeldir. Sarkisyan ya demokratik Batı bloğu ile ilişkilerini güçlendirerek ekonomik işbirliği içerisine girecekti ya da durgun politikasını devam ettirip özgür iradesini Kremlin’e teslim edecekti. Erivan’ın Kafkasya’daki güvenlik çıkarları, ekonomik çıkarlarından üstün gelmiş ve 3 Eylül’de ikinci seçeneği tercih etmek durumunda kalmıştır.

Putin, Sarkisyan’ın 3 Eylül’deki kararının ardından gelişmeyi bir diplomatik zafer olarak nitelendirmiştir.[25]

SONUÇ

Rusya, Güney Kafkasya ve Doğu Avrupa’da eski Sovyet devletlerini birleştirmek için AB ile oynadığı poker oyununda kartlarını açmıştır. Ermenistan da bu oyunda Rusya’nın yanında yer almak istediğini açıkça beyan etmiştir.

Ermenistan’ın AB’ye girerek ülkesine ekonomik istikrar, saydam hükümet politikası, insan hakları, modernleşme gibi kriterleri getirmek ve Batı’ya yaklaşmak istemiş olma ihtimali yüksektir. Ancak Dağlık-Karabağ konusunda Azerbaycan ile güvenlik problemleri nedeniyle kısa vadede AB’nin soruna çözüm bulamayacağını düşünmüş olma ihtimali de bilinmektedir.

Rusya’nın Azerbaycan ile yakınlaşmasından ve iki ülke arasındaki silah ticaretinden rahatsız olan Ermenistan, Dağlık-Karabağ tehlikesini sezmiş ve AB’ye girmek istediğini dünya medyasına duyurarak, Rusya–Ermenistan pazarlığında elini kuvvetlendirmek istemiş olma ihtimali de vardır. Ve bu ihtimal Ermenistan’ın uluslararası politikası göz önünde bulundurulduğunda daha pragmatik seçeneklere yönelmesini zorunlu kılmıştır. Nihayetinde Rusya, Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki karşılıklı güvensizliği çok iyi yönetmiş ve reel politik kazanımlarını arttırmıştır.

Tahire Tuğçe YILMAZ & Aslan Yavuz ŞİR