Özbekistan ya da resmi adıyla Özbekistan Cumhuriyeti, Orta Asya’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nden bağımsızlığını kazanmış ve Türk lehçelerinden Özbek-Çağatay Türkçesi koluna sahip bir devlettir. Özbekistan; Azerbaycan, Kazakistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kırgızistan, Türkiye ve Türkmenistan ile birlikte yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup, TÜRKSOY’un da bir üyesidir. Özbekistan 20 Haziran 1990’da egemenliğini, 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Özbekistan etnik dağılımında Özbekler % 80, Ruslar % 5,5, Tacikler % 5’lik orana sahiptir. Nüfusun büyük çoğunluğu Müslüman’dır. Ülkede % 3,5 oranında Ortodoks Hıristiyan nüfus da yaşamaktadır.[1] Özbekistan, Türk nüfusu olarak diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine nazaran en kalabalık Türk nüfusuna sahip ülkedir.
Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde Özbekistan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olmuş, 4 Mart 1992 tarihinde iki ülke arasında diplomatik ilişkiler tesis edilmiş ve Taşkent’teki ilk Türkiye Büyükelçiliği açılmıştır. İlişkilerin hukuki temelini oluşturmak amacıyla Türkiye tarafından bu ülke ile 90’ın üzerinde ikili anlaşma ve protokol imzalanmış, karşılıklı çok sayıda üst düzey ziyaret gerçekleştirilmiştir.
1. Ekonomik İlişkiler
T.C. Ekonomi Bakanlığı’nın verilerine göre, Türkiye’nin Özbekistan ile dış ticareti 2012 yılında 450 milyon doları ihracat, 813 milyon doları ithalat olmak üzere toplam 1,263 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılı 11 aylık dönem itibariyle ikili ticaret hacmi 504 milyon doları ihracat ve 751 milyon doları ithalat olmak üzere 1,225 milyar dolardır.[2] Günümüz koşullarına göre ekonomik ilişkiler halen yeterli düzeye çıkabilmiş değildir. Türkiye ile Özbekistan arasında sorunlar yüzünden geçmişte atılan bazı adımlar kâğıt üstünde kalmaktan ileriye gidememiştir. Hâlihazırda Türkiye’nin sistemli bir Orta Asya politikasının olmaması ile karşılıklı ziyaretler ve görüşmelerin azlığı nedeniyle bir türlü yeterli potansiyel oluşturulamamıştır.
Türkiye’nin ŞİÖ ülkelerine ihracatı
2. Siyasi İlişkiler
31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden Özbekistan, Türkiye tarafından 16 Aralık 1991’de tanınmış ve diplomatik temaslar 4 Mart 1992 tarihinde kurulmuştur. Taşkent büyük elçiliği aynı yılın Nisan ayında, Özbekistan’ın Ankara Büyükelçiliği ise Ocak 1993 tarihinde faaliyete geçmiştir. Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un ilk ziyaretinin ardından, Haziran 1992 (Forum Turkey), Ekim 1992 (Ankara Zirvesi), Temmuz 1993 (ECO), Haziran 1994 (Resmi), Ekim 1994 (İstanbul Zirvesi), Ağustos 1995 (Özel), Kasım 1997 (Resmi), Ekim 1998 (75.Yıl), Kasım 1999 (AGİT İstanbul Zirvesi) olmak üzere 10 kez Türkiye’de temaslarda bulunmuştur.
Türkiye’den Cumhurbaşkanı düzeyinde ilk ziyaret ise, 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal tarafından Nisan 1993 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Bunu Mayıs 1996 (Resmi), Ekim 1996 (4. Türkçe Konuşan Ülkeler Zirvesi) ve Mart 1999 (Resmi) Süleyman Demirel’in ziyaretleri ve Ahmet Necdet Sezer’in Ekim 2000 ziyaretleri izlemiştir. Daha sonra sırası ile Başbakanlar, Süleyman Demirel (Nisan 1992), A. Mutalov (Temmuz 1992, Atatürk Barajı Açılışı İçin), Tansu Çiller (1995), Mesut Yılmaz (Nisan 1998), Recep Tayyip Erdoğan (Aralık 2003) olmak üzere altı temas gerçekleşmiştir.[3]
İlişkiler düzeyinde özellikle 2003’den sonraki dönemde fazla bir temas olmaması dikkat çekmektedir. Hâlbuki Türkiye için Özbekistan çok önemli bir ülkedir. Gelinen aşamada ilişkilerin bu denli durgunlaşmasının öne çıkan nedeni; Türkiye tarafından başta Muhammed Salih olmak üzere Özbek muhalefetine verilen destek, Cumhurbaşkanı Kerimov’a karşı yapılan bombalı eylemi gerçekleştirenler arasında yer alan Ayberg İbrahimov’un iki ülke arasında yapılan suçluları iadesi anlaşmasına rağmen Özbek yönetimine teslim edilmemesi ve Özbekistan’a göre Türkiye’nin, Özbekistan’ı uluslararası arenada yalnız bırakmasıdır. 2005 yılında Adican’da yaşanan olaylardan sonra BM’nin Özbekistan’a yönelik kabul ettiği “eleştiri raporu”na Türkiye’nin destek vermesi buna örnek gösterilmektedir. Öte yandan Özbek yönetimine bakıldığında da, bu ülkede yaşanan bazı insan hakları ihlalleri, baskı, rüşvet ve anayasal reformların gerçekleştirmemesi gibi nedenler uluslararası alanda Türkiye’nin Özbek yönetimini savunamaması sonucunu doğurmaktadır.
İslam Kerimov’un Soçi’de Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile Görüşmesi
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, kısa bir süre önce Soçi-2014 Kış Olimpiyat Oyunları açılış töreni için geldiği Rusya’nın Soçi kentinde Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’la görüşmüştür. Rus basını görüşmenin 10 yıl aradan sonra ilk kez gerçekleşmiş olduğuna dikkat çekmiştir. Rus ve Özbek basınında çıkan haberlere göre, sıcak ortamda gerçekleştirilen görüşmede liderler ikili ilişkilerin durumunu ele almıştır. Erdoğan ve Kerimov, Türk-Özbek ilişkilerinin gelecekte arttırılması ve geliştirilmesi gerektiğine vurgu yapmışlardır.[4] Yakın bir gelecekte bu iki devletin geçmiş sorunlarını bir kenara koyarak ilişkilerini geliştirmesi muhtemeldir.
Saltuk Buğra BOZKURT
DİPNOTLAR
[1] “Özbekistan”, Vikipedi, Erişim: 10.04.2014, Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zbekistan.
[2] “Türkiye-Özbekistan İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim: 10.04.2014, Kaynak: http://taskent.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=202471.
[3] “Türkiye Özbekistan İlişkileri İlerleme Raporu”, Türkbirdev, Erişim: 10.04.2014, Kaynak: http://www.turkbirdev.org/dil-turkce/makaleler_detay.asp?makaleNo=63&makaleBasligi=T%DCRK%DDYE%20%D6ZBEK%DDSTAN%20%DDL%DD%DEK%DDLER%DD%20%DDLERLEME%20RAPORU.
[4] “Erdoğan Soçi’de Özbekistan lideri Kerimov’la görüştü”, Haber Rus, Erişim: 10.04.2014, Kaynak: http://haberrus.com/politics/2014/02/10/erdogan-socide-ozbekistan-lideri-kerimovla-gorustu.html.
