Tacikistan, Sovyetlerden ayrılan bir Asya ülkesidir. Taciklerin kökenine baktığımızda diğer dört Orta Asya devletinden farklı olarak Türk değil, Fars (İran) asıllı olduğunu görebiliriz. Tacikçe, Farsça’nın bir koludur. Ülkede Taciklerden başka Özbek Türkleri ve Türkmen Türkleri bulunur. Çoğunluk İslam dinindendir. Hristiyan azınlık çoğunlukla Ruslardan oluşmuştur.1
Sovyetler Birliği Sonrası Dönemde Yaşananlar
Ekim devrimi sırasında, başta Pamir olmak üzere Orta Asya’nın dağlık bölgeleri devrimci beyaz ordunun üstlendiği bölgelere dönüşmüştür. Bölgenin ulaşım açısından çok zor bir coğrafya olması sebebiyle devrimin dalgaları bu bölgeye çok geç ulaşmıştır. Öte yandan Afganistan ve Horasan’da üstlenen sömürgeci İngiliz kuvvetleri de Bolşevizm karşıtı güçlere desteklerini sürdürmelerinden dolayı bu bölge, Sovyet hükümeti karşıtlarının merkezi haline dönüşmüştür. 1918 yılında ise Kızıl Ordu Tacikistan’ın kuzey bölgelerine hâkim olmuştur.2
Tacikistan ise özerk Türkistan cumhuriyetinin bir parçası haline getirilmiştir. 3 yıl sonra 1921 yılında Kızıl Ordu, Buhara ve Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’yi ele geçirmiştir. 1925 yılında bütün Pamir bölgesi Sovyet hakimiyetine girmiştir ve Tacikistan, Özbekistan Cumhuriyeti içerisinde özerk bir cumhuriyet olarak yer almıştır. 16 Ekim 1929 yılında, Sedrettin Ayni ve Abulgasım Lahuti gibi Tacik aydınlarının Moskova’da sürdürmüş oldukları girişimler sonucunda Tacikistan, cumhuriyet seviyesine yükselmiş ve 1939 yılında Tacikistan Cumhuriyeti kurulmuştur. 1985 yılında Gahhar Muhkamov Komünist Partisi genel sekreterliğine getirilmiştir. Tacikistan, 9 Eylül 1991 tarihinde Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle beraber bağımsızlığını kazanmıştır ve bağımsızlıktan sonra 22 Eylül 1991 tarihinde yapılmış olan ilk seçimlerde, Sosyalist Parti’den Rahman Nebiyev, oyların % 58’ini alarak başkanlık görevini üstlenmiştir. Ülkede yaşanmış olan siyasal kriz sonucunda Rahman Nebiyev istifa edip, yerine İmam Ali Rahmanov getirilmiştir. 1990’lı yılların başlarında Mihail Gorbaçov’la birlikte Sovyetler Birliği’nde başlayan demokratikleşme sürecinde Tacikistan’da, Tacikistan Demokrat Partisi (Hizbi Demokrati Tacikistan), Tacikistan İslami Hareket Partisi (Hizbi Nihzet İslami) gibi siyasi partiler de faaliyete başlamıştır. Tacikistan’ın geçici cumhurbaşkanı olan Aslanov, ülkenin bağımsızlığını ilan ettikten sonra Komünist Partisini yasa dışı ilan etmiştir ve buna karşılık ise Meclis, 23 Eylül’de Aslanov’u görevden alıp, yerine eski bir komünist olan Rahman Nebiyev’i getirmiştir. 1991 yılında yapılmış olan seçimlerde bütün muhalif grupların desteklediği, ünlü sinemacı Hudanezerov’un karşısında seçimleri kazanan Rahman Nebiyev iç savaşın çıkmasını önleyemediği gerekçesiyle görevden alınmış, yerine eski komünistlerden olan İmam Ali Rahmanov getirilmiştir.Rahmanov, 1994 yılındaki seçimleri kazanarak cumhurbaşkanı olmuştur.1992-97 yılları arasında bildiğimiz gibi Tacikistan çok yıkıcı bir iç savaşa sahne olmuştur. Önemli can ve mal kaybına neden olan savaş, yeni bağımsızlığını kazanmış ülkenin ekonomisini felç ederek binlerce insanın ölümüne, kentlerin harap olmasına neden olmuştur. İç savaş nedeniyle başta Ruslar olmak üzere, ülkede yaşamakta olan farklı etnik gruplara mensup vatandaşlar ülkeyi terk etmiştir. Bir grup Alman yazarın düşüncesine göre iç savaş sırasında 60 bin Tacik vatandaşı yaşamını yitirmiş, 500 bin Tacik vatandaşı ise yurtdışına kaçmak zorunda kalmıştır.3
Siyasi Tarih
Tacik halkı Farsça konuşan İran kavimlerinden gelmektedir. Pers İmparatorluğu ve Büyük İskender’in yönetimleri altında yaşamışlardır ve 8. yüzyılda Araplar tarafından işgal edilmiştir. 200 yıl sonra kuzeydoğudan gelen Türkler bölgeyi ele geçirmiştir. 18. yüzyıldan itibaren Buhara Emirliği’nin bir parçası olan Tacikistan’ın güney bölümü Afganistan tarafından işgal edilmiştir. 1860’lardaki Rus akınları sonucunda Zeruş ve Fergana vadileri Rus yönetimi altına geçmiş ve Buhara Emirliği 1868 yılında Rus Mandası haline gelmiştir. 1917 Ekim devriminden sonra 1918yılında Tacik halkı Türkistan Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyeti’ne dâhil edilmiş olup, Tacikistan’ıntamamı işgal edildikten sonra da 1924 yılında Özbekistan SSCB’ne bağlı bir otonom Cumhuriyetolmuştur. 5 Aralık 1929 yılında ise Sovyetler Birliği’ne bağlı Cumhuriyetlerden biri haline gelmiştir.
1980’lerin sonlarında Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine Tacikistan’da 24 Ağustos 1990 yılında devlet egemenliği, 9 Eylül 1991 tarihinde de bağımsızlık ilan edilmiştir. Aralık 1991’de yapılan başkanlık seçimleri sonucunda Rahman Nabiyev % 58 oranında oy alarak Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Muhalefet seçime hile karıştırıldığını öne sürerek gösterilere girişmiş, gösteriler 1992 yılında silahlı çatışmaya dönüşmüştür. Muhalefet başarı sağlamakla birlikte kuzeyin ayrılmasından korkarak İslam Cumhuriyeti ilan etmekten kaçınmıştır. Özbekistan’la sorun çıkmaması için İran da uzlaşmadan yana olmuş ve Mayıs 1992 sonunda bir koalisyon hükümeti kurulmuştur. Fakat uzlaşmanın devam etmemesi sonucunda gittikçe şiddetlenen çatışmalar çok geçmeden iç savaşa dönüşmüştür. Cumhurbaşkanlığı Sarayı silahlı muhalefet kuvvetlerinin eline geçmiş ve Başkan Nabiyev’in yerine Ali Rahmanov başkanlığa getirilmiştir. Bağımsızlıktan bu yana kanlı iktidar kavgalarına sahne olan Tacikistan’da yönetim halen eski komünist partililerin ağırlıklı olduğu İmamali Rahmanov iktidarındadır.4
TACİKİSTAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde Tacikistan’ın bağımsızlığını tanımış ve 29 Ocak 1992 tarihinde iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulmuştur. Büyükelçiliğimiz 4 Ağustos 1992’de, Tacikistan’ın Ankara Büyükelçiliği ise 16 Ekim 1995 tarihinde açılmıştır. Büyükelçiliğimiz, Tacikistan’da 1992-97 yılları arasında yaşanan iç savaş sırasında da görevine devam etmiştir. Türkiye-Tacikistan arasında her alandaki işbirliğinin daha da ilerletilmesine yönelik olan güçlü bir irade her iki tarafta da geçmişten beri vardır. Başta Mevlana Celaleddin-i Rumi olmak üzere büyük düşünürler ve değerli evrensel şahsiyetlerden güç almakta olan bir kültürün mirasının paylaştığımız Tacikistan ile özel bir yakınlığımız bulunmaktadır.
Cumhurbaşkanımız Abdullah Gül’ün 28-29 Mayıs 2009 tarihlerinde Tacikistan’a gerçekleştirmiş oldukları resmi ziyaretle ikili ilişkilerimizde her alanda önemli adımlar atılmıştır. Tacikistan Cumhurbaşkanı Sayın İmamali Rahman’ın 22-23 Aralık 2010 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenmiş olan EİT Zirvesi’ne iştiraki ve iki ülkeden birçok işadamını bir araya getiren Türkiye-Tacikistan İş Forumu münasebetlerimizin ulaştığı memnuniyet verici seyrin en somut göstergesi olmuştur. Tacikistan Dışişleri Bakanı Hamrokhon Zarifi ise, “Afganistan için İstanbul Konferansı”na katılmak üzere 2 Kasım 2011 tarihinde İstanbul’a gelmiş, Cumhurbaşkanımız tarafından kabul edilmiş ve Sayın Bakanımızla bir görüşme gerçekleştirmiştir. Tacikistan Cumhurbaşkanı Rahman, Cumhurbaşkanımızın davetine icabet ile 17-18 Aralık 2012 tarihlerinde ülkemize resmi bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Söz konusu ziyaret, Sayın Cumhurbaşkanımızın Mayıs 2009 tarihlerinde Tacikistan’a gerçekleştirdiği resmi ziyaretin iadesini teşkil etmiştir. Ziyaret kapsamında, “Türkiye Cumhuriyet ile Tacikistan Cumhuriyeti arasında İşbirliği Konseyi Kurulmasına İlişkin Ortak Açıklama”nın imzalanması, iki ülke arasındaki ilişkilerin kurumsal bir zemine kavuşturulması açısından önemli bir kazanımı teşkil etmiştir.
Türkiye ile Tacikistan arasında BM, İKÖ ve EİT gibi uluslar arası kuruluşlar bünyesinde yakın işbirliği ve uluslar arası kuruluşlara adaylıklar çerçevesinde dayanışma mevcuttur. Asya İşbirliği Diyaloğu (ACD) 11. Dışişleri Bakanları toplantısı 28 Mart 2013 tarihinde Duşanbe’de gerçekleşmiş, toplantı çerçevesinde Bakan Yardımcımız Sayın Nazi Koru Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ile bir görüşme gerçekleştirmiştir. Diğer taraftan, iki ülke arasındaki ekonomik, sosyal ve kültürel bağların güçlendirilmesi amacı ile Büyükelçiliğimizin yanı sıra TİKA Duşanbe Program Koordinatörlüğü ve Duşanbe Türkiye Türkçesi Eğitim Öğretim Merkezi (TÖMER) çalışmalarını başarıyla yürütmektedir. TİKA marifetiyle Hükümetimizin Tacikistan’a yönelik yardım ve desteği sürmektedir. Türkiye, Tacikistan’ın ilk dört ticaret ortağı arasında yer almaktadır. 2012 yılında ikili ticaret hacmi 580 milyon ABD Doları’na ulaşmıştır. Tacikistan’daki doğrudan Türk yatırımları toplam yaklaşık 50 milyon Dolar’a, müteahhitlik hizmetleri ise 435 milyon Dolar’a ulaşmıştır.5
Tülin AVCU
KAYNAKÇA
1 http://www.msxlabs.org/forum/ulkeler-ve-tarihleri/12362-tacikistan-ve-tacikistan-tarihi.html, [Erişim Tarihi: 18.03.2014].
2 http://www.tuicakademi.org/tacikistanin-siyasal-sistemi/, Erişim Tarihi: 01.05.2014.
3 http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2279:tacikistann-siyasal-ve-toplumsal-yaps&catid=83:analizler-ortaasya&Itemid=149, [Erişim Tarihi: 18.03.2014].
4 Engin, Nazan & Akgün, Cem; İstanbul Ticaret Odası, Tacikistan, KEİB, BDT Araştırma Dizisi, No: 12, Yayın no: 1993-35.
5 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-tacikistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa, [Erişim Tarihi: 19.03.2014].
