Giriş
Türkçe’ye “kaynak laneti” olarak çevrilen “resource curse” teorisi[1] (paradox of plenty-bolluk paradoksu olarak da geçmektedir bazı kaynaklarda), ekonomisi büyük ölçüde doğal kaynaklar (petrol, doğalgaz ve diğer mineraller) üzerine kurulu bazı ülkelerde görülen sosyoekonomik açıdan yavaş gelişme ve modernleşme olgusunu açıklamak için kullanılan önemli bir paradigmadır. Bugün özellikle Orta Doğu ve Avrasya coğrafyasındaki birçok doğal kaynak zengini ülkede görülen demokratik vasatlık ve sosyoekonomik kalkınmadaki yavaşlığın açıklanmasının anahtarı olabilecek bu teoriye yakından göz atmakta fayda var.
Resource Curse (Kaynak Laneti) Teorisi
Basit bir şekilde ifade edersek, kaynak laneti teorisi, doğal kaynak zenginliği ile ekonomik büyüme arasındaki ters orantılı ilişkiyi açıklamaktadır. Terry Lynn Karl’ın işaret ettiği gibi[2], petrol, doğalgaz veya çeşitli mineraller açısından en zengin kaynaklara sahip ülkeler, ekonomik büyüme konusunda genelde kötü bir performans göstermektedirler. Karl’a göre, tüm sosyoekonomik gelişmişlik kriterleri açısından da, doğal kaynak ihracatına dayalı ekonomik model üzerine inşa edilen ülkeler diğer ülkelere kıyasla (hatta tarım ülkeleri bile) geri kalmışlardır. Bu, oldukça ilginç bir durumdur; zira aslında doğal kaynak ihracatı sayesinde bu ülkelerin gelirleri son derece yüksektir. Bu noktada, kaynak laneti teorisini doğrulamak için Karl iki kriteri gündeme getirmektedir; (1) kaynakların petrol, doğalgaz ve farklı mineraller gibi doğal kaynak olması ve (2) ekonominin bu kaynakların ihracatına dayalı olarak kurulmuş olması. Ayrıca Karl, petrol ve doğal kaynakların fiyatlarındaki dalgalanma meselesini de temel sorunlardan biri olarak öne çıkarmaktadır.
Rentier State (Rantiye Devlet)
Bu noktada Suudi Arabistan ve benzeri doğal kaynaklara dayalı ekonomik bir model üzerine inşa edilen ülkeleri anlamak için kullanılan rentier state (rantiye devlet) terimi, ekonomisi doğal kaynak ihracatı üzerine inşa edilmiş devletlerin ekonomilerini ve politikalarını irdelemektedir. Ekonomisi üretime dayalı olan ülkelerin aksine, bu tarz devlet tipleri, gelirlerini üretmeden ve bir doğal kaynağın rantından elde etmektedirler. Bu tarz devlet tiplemelerinde, vergiye dayalı devlet-toplum ilişkisini oluşturan halka kırılmış olup, devletin gelirleri halktan bağımsız olarak elde ettiği farklı bir düzen gözlemlenmektedir. Bu düzende, devlet, gelirini yerel ekonomiden sağlamak durumunda değildir. Bu nedenden ötürü, rantçı devletin izlediği ekonomik ve sosyal politikalar üretim devletinden farklılık göstermekte olup, bu devletlerin incelenebilmesi için oluşturulmuş olan bir terimdir.
Dutch Disease (Hollanda Sendromu)
Kaynak lanetinin oluşumunda en önemli nedenlerden biri olan doğal kaynak fiyatlarında olan dalgalanmalarından sonra, Dutch Disease (Hollanda Sendromu), Karl’a göre temel olarak doğal kaynağa dayalı olan gelirlerin yerel kurun değiştirilme oranlarını düşürdüğü ve bunun sonucunda ekonomideki diğer sektörlerin rekabet gücünün düştüğü durumu betimlemektedir. Bu durumu engellemek için uygulanan korumacı ekonomik politikaların da, ülke bünyesindeki diğer sektörleri petrol ihracatına daha da bağımlı hale getirdiğini belirtmektedir.
Diğer Nedenler
Terry Lynn Karl, bu tip devletlerin üretime dayalı ekonomisi olan devletlerden daha düşük performans göstermesini açıklarken birkaç nedeni daha ön plana çıkarmaktadır. Bu bağlamda, özellikle petrol ekonomisinin istihdam olanağının düşük olduğunu ve sektörün diğer sektörlere nazaran daha az iş gücüyle operasyonel olabildiğini söylemektedir. Petrol sektörünün sermaye ve teknolojiye dayalı olduğunu söyleyen Karl, bu nedenlerden ötürü istihdam edilen kişilerin daha çok yabancı uyruklu olduğunu söylemektedir. Bu olguların toplumdaki eşitsizliği arttırdığını savunan Karl, ayrıca rantçı devletin dikkati çektiği vergi, temsil ve devletin halka karşı olan mesuliyet zincirinin kırılması olgusunu da kaynak lanetinin bir diğer nedeni olarak tasvir etmektedir.
Politik Etkiler
Kaynak lanetinin politik olarak dikkat çektiği en önemli olgu, doğal kaynak zengini olan ülkelerin yönetim sisteminin incelenmesinden geçer. Alanındaki en önemli makalelerden biri olarak kabul edilen “Does Oil Hinder Democracy?”, Michael Ross[3] tarafından 2001’de yazılmış olup, petrol ve doğal kaynakların ülkenin demokrasisine etkisini incelemektedir. Yapmış olduğu araştırma sonucu, Ross, petrolün demokrasi skorlarını negatif yönde etkilediği çıkarımına ulaşmış olup, bu negatif ilişkiyi rant etkisi, baskı etkisi ve modernleşme etkileriyle açıklamıştır. Ayrıca literatürde, doğal kaynak zenginliğinin negatif politik etkileri arasında rüşvet, otoriter yönetim tiplemesi gibi olgular da önemli bir yer tutmaktadır.
Sosyal Etkiler
Karl’a göre, doğal kaynağa dayalı olan bir ekonomide, beklenmedik şekilde negatif sonuçlar toplumun sosyal yaşantısınada yansımıştır. Ülkenin kaynakları ve bu kaynaklardan sağladığı gelirler göz önünde bulundurulduğunda, sosyal yaşantıda karşılaşılan negatif olguları ‘sürpriz’ olarak nitelendiren Karl, bu olguları örneklendirmiştir. Toplumda gözlemlenen olağandışı fakirliğin, kötü sağlık sisteminin, yaygınlaşmış gıda eksikliğinin, yüksek oranda çocuk ölümlerinin, düşük yaşam süresi beklentisinin ve zayıf eğitim performansının, doğal kaynak üretimine bağımlı ekonomiye sahip olan ülkelerde, tarıma dayalı ekonomisi olan ülkelerden bile daha kötü olduğuna dikkat çeken Karl, çalışmalarını daha çok doğal kaynak zengini olan ülkelerdeki kurumları incelemeye odaklamıştır.
Sonuç
Kaynak laneti olgusu, var olan ekonomik olanaklar doğrultusunda, çok daha iyi ekonomik, politik ve sosyal performans beklenen ülkelerin, bu kaynaklara sahip olmayan ülkelerden bütün alanlarda daha düşük performans göstermesinin bilmecesini irdeleyen literatürdür. Bu literatür üzerinde, ekonomik, politik ve sosyal olgular üzerine farklı araştırmalar yapılmış olup, bu bilmecenin nedenleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bu alanda yeni çalışmalara da fazlasıyla ihtiyaç duyulmaktadır.
Sarp YAKUT
[1] Temel bilgiler için bakınız; https://en.wikipedia.org/wiki/Resource_curse.
[2] http://openoil.net/wp/wp-content/uploads/2011/12/Chapter-2-reading-material.pdf.
[3] Ross, Michael (2001). “Does Oil Hinder Democracy?”, World Politics, (53: 3), ss. 325-361.
