Özet: SSCB’nin çöküşünden sonra 15 devlet bağımsızlığını ilan etti. 28 yıldan uzun bir süre boyunca, İran İslam Cumhuriyeti, bu devletlerin her biriyle ayrı ayrı ilişkiler kurdu ve bazıları ile farklı alanlarda bu ilişkilerini sıkılaştırdı. Sovyet sonrası dönemin başlangıcı, İran’a yeni ekonomik ve politik alanlarda aktif etkileşim için tarihi bir fırsat verdi. Ancak daha önceki tarihsel dönemlerde de zaten yüzyıllardır İran’la yakın ilişkide olan bölge ülkeleri vardı. Bu ülkelerden birisi de Ermenistan’dır. Ermeni halkı, Ortadoğu halklarının büyük bir kısmıyla, özellikle de İran ile daima çok yakından kültürel, ekonomik ve politik ilişkiler içerisinde olmuştur.
Anahtar Kelimeler: İran, Ermenistan, İran-Ermenistan ilişkileri.
Giriş
İran ile Ermenistan, hem tarihi, hem de coğrafi bağlarla birbirine çok yakındır. Bu nedenle, iki ülke halkları arasında çok sıkı bir ilişki vardır. İran Ermenisi Garnik Asatryan’ın da belirttiği gibi, Ermenistan ve Ermeniler, İran ulusal düşüncesinde önemli bir yer tutuyor. Aynı zamanda, Ermeni sosyopolitik düşüncesinin en belirgin özelliği, İran’ın Ermeni devletinin kurulması ve güçlendirilmesindeki pozitif rolünün hatırlanmasıdır. İranlı vatanseverlerin zihninde, Ermenistan, her zaman belirli bir “Aryan” antik hatırasına karışmış bir ülke olarak ve Ermeniler, paradoksal olarak, İslam öncesi İran’ın geleneksel tarihsel değer sisteminin taşıyıcıları olarak hareket etmiştir. Pratik olarak, Ermeni kitle bilincinde, ortak tarih olaylarından kaynaklanan İran’a karşı bir düşmanlık duygusu yoktur. Derin ve dilsel ilişkiler nedeniyle Ermenice’nin gelişiminin farklı aşamalarında Farsça’dan çok fazla etkilenmesinin temel nedeni de budur. Ancak 19. yüzyılın başında Güney Kafkasya’nın Rusya tarafından işgal edilmesinden sonra aradaki irtibat kısmen de olsa kesilmeye başlamış, Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla da iki ülke arasındaki ilişkiler neredeyse tamamen kopmuştur. Ermenistan SSCB’nin bir parçası olduktan sonra Transkafkasya Federasyonu’nda ve daha sonra doğrudan bir birlik Cumhuriyeti haline geldiğinde ise ilişkiler tamamen durmuştur. İlişkiler, bu dönemlerde sadece diyaspora seviyesinde kaldı; çünkü İran’da yeterince büyük bir Ermeni diyasporası var olmaya devam etti ve Ermenistan’la ilişkileri asla tam anlamıyla kesintiye uğramadı.
İran-Ermenistan İlişkileri Tarihi
İran Açısından Ermenistan’ın Önemi
İran ve Ermenistan arasında yüzyıllardır süren çeşitli bağlar var. Bunlardan ilki, İran’da Ermenilerdir. Bugün İran’daki Ermeni diyasporası yaklaşık 120 bin kişidir. İran’ın azınlıklarla ilgili yasasına göre, Ermeniler, inançlarını ve buna uygun ibadetlerini özgürce uygulama ve Meclis (İran parlamentosu) ve Yerel Konseylerde garantili temsil olma hakkına sahipler.[1] Ermeni Hıristiyan topluluğu, İran’ın en büyük Hıristiyan topluluğudur. 2011 yılı tarihli İran resmi devlet kurumlarının bilgisine göre, ülkede toplam 117.704 Hıristiyan var.[2] Resmi olarak kabul olunmayan 15-20 bin civarı Gürcü de ülkede yaşıyor[3].Ülke çapında 40 Ermeni Kilisesi faaliyet göstermektedir[4]. İran Anayasası’nın resmi dil, yazı, takvim ve ülke bayrağını düzenleyen ikinci bölümünün 15. maddesine göre, İran’ın resmi dili ve yazısı ve halkının lingua francası Farsça’dır. Resmi belgeler, haberleşme, basılı metinler-kitaplar bu dilde ve yazıda olmak zorundadır. Bununla birlikte, bölge ve kabile dillerinin basında, kitle medya organlarında ve bu dillerin edebiyatlarının öğretilmesi amacıyla, Farsça ile birlikte okullarda okutulmasına izin verilmektedir. Anayasanın 19. maddesine göre, hangi etnik gruba ve kabileye ait olursa olsun, bütün İran vatandaşları eşit haklara sahiptir. Renk, ırk, dil vb. unsurlar bir ayrıcalık öğesi değildir. Aynı bölümün 16. maddesine göre, Arapça’nın ilköğretimin ikinci kademesinden itibaren okutulması zorunludur.[5] Ermenilerin kendi dilinde eğitim alabilmek hakları da vardır. Ülkede zaten Ermeni okulları mevcuttur.[6]
İran ile Ermenistan arasındaki yakınlaşmaya katkıda bulunan ikinci önemli faktör, iki ülkenin jeopolitik konumlarıdır. SSCB’nin çöküşünden sonra, Güney Kafkasya, Avrasya’daki iki ana jeopolitik vektörün kesiştiği son derece hassas bir nokta oldu: Rusya ve İran tarafından uygulanan Kuzey ve ABD, Avrupa ve Türkiye tarafından desteklenen Batı vektörleri. Eğer Batılı vektörün işletmecileri stratejik politikalarını Azerbaycan üzerinden yürütürlerse, o zaman Rusya ve İran da benzer amaçları için Ermenistan’ı kullanırlar. Ortak bir toprak sınırının yokluğunda, Ermenistan bölgesi, doğrudan temas noktası olarak Moskova ve Tahran için çok yüksek bir değere sahiptir. Buna ek olarak, İran, Ermenistan ile ilişkilerine özel bir önem atfetmektedir; çünkü bu, Azerbaycan ve Türkiye işbirliğinin önüne geçebilmek için önemli bir alternatiftir.
Üçüncü ve son olarak, İran’ın Ermenistan ile diyaloğu aktif olarak geliştirmesi için önemli olan bir diğer neden, dünyadaki diyaspora bağlarıdır. Bildiğiniz gibi, Ermeni lobisi Batı’da, özellikle de Amerika Birleşik Devletleri’nde ve Fransa’da önemli etkiye sahiptir. Erivan ve Washington, Ermenistan’daki Amerikan Ticaret Odası’na göre, bu ülkeyi Kafkasya’da ABD’nin ekonomik politikasının bir koalisyonu olan bölgenin merkezi haline getiren bir ekonomik anlaşma sistemi ile bağlıdırlar. İran ise, özellikle son birkaç yıldır uluslararası toplumun kendisine karşı güvensizlik ve düşmanlık bağlamında yaklaşımına karşı bu tür temaslarla son derece yakından ilgilenmektedir. Tahran, ülkedeki Ermeni diyasporası için çok rahat koşullar sağladığından, diyaspora kanalları aracılığıyla Ermenistan’dan karşılıklı desteğe de güvenebilir.
Ermenistan Açısından İran’ın Önemi
Ermenistan’ın İran’a duyduğu siyasi ilgi de bir takım siyasi ve ekonomik etkenlerden kaynaklanıyor; ancak aralarında en güçlüsü belki de İran’ın Dağlık Karabağ çatışması konusundaki tutumudur. Ermenistan’a Türkiye ve Azerbaycan tarafından uygulanan ekonomik abluka koşullarında, İran’la ekonomik ilişkiler Ermenistan için çok yararlı oldu. İran, Ermenistan Cumhuriyeti’nin devlet bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biriydi. Resmi tanınma 25 Aralık 1991 tarihine kadar uzanmaktadır. İran’ın başkenti Tahran’da 9 Şubat 1992’de iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerin kurulması ve ilişkilerin amaç ve ilkeleri hakkında resmi bir deklarasyon imzalanmış ve tarafların dostluk ilişkileri kurma niyeti teyit edilmiştir.[7] Aynı yıl, İran ve Ermenistan’ın ilk diplomatik elçilikleri açılmış; Nisan 1992’de İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliği’nin açılış töreni Bahram Kasemi’nin Başkanlığında Erivan’da gerçekleşmiş ve Aralık ayında Tahran’da Ermenistan Cumhuriyeti Büyükelçiliği açılmıştır.
İkinci neden ise jeopolitiktir. Ermenistan’ın coğrafi konumu ve Türkiye ve Azerbaycan sınırlarının yakınlığı göz önüne alındığında, Erivan’ın dış dünyaya erişimi tamamen İran ve Gürcistan transit yollarına bağlıdır. Ermenistan için, İran’ın siyasi imajı mümkün olduğu kadar pragmatiktir. İranlılar, ideolojik olarak İslam Cumhuriyeti’nin başarılarını Ermenistan’da yaymaya çalışmıyorlar, kültürel ve medeniyet uçurumunun çok büyük olduğunu ve Ermeni Hıristiyanların İslam Devrimi fikrini kabul etmeye hazır olmadığını anlıyorlar; çünkü Ermenistan’da bunun kültürel ve dini bir zemini yoktur.
Üçüncü olarak, iki ülkenin işbirliği, benzer stratejik çıkarlarına dayanmaktadır. İran, NATO’nun bölgesine girmesi konusundaki muhalefetini defalarca dile getirdi. Aslında Ermenistan da tam anlamıyla Batı karşıtı bir devlet olmasa da, bu konuda İran’la dayanışma içindedir. Aynı zamanda Ermenistan’ın Azerbaycan ile olan ihtilafı ve Türkiye ile ilişkilerinin yarattığı huzursuzluk da bu noktada dikkate alınmalıdır. Bu aşamada, Ermeni-İran ilişkileri, en yüksek düzeyde ziyaretlerin yoğunluğu ile karakterize olmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı olan Levon Ter-Petrosyan, 1992’den beri Tahran’ı üç kere, Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan bir kere ve sonra Robert Koçaryan da bir kere ziyaret etmiştir. Ülkenin Başbakanları Hrant Bagratyan ve Tigran Sarkisyan, Dışişleri Bakanları, parlamento ve hükümet üyeleri ve diğer siyasi ve devlet yetkilileri resmi ziyaretlerde defalarca Tahran’ı ziyaret etmiştir. İranlı Cumhurbaşkanları Seyit Muhammed Hatemi, 2004 yılında Moskova’yı ve Mahmut Ahmedinejad’ı 2007’de iki kez ziyaret etmiştir. 2011 yılında ise İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi, Kamal Harrazi, Manuçehr Muttaki ve Ali Ekber Salehi ile diğer İran devleti ve siyasi rakamları birçok kez Erivan’ı ziyaret ettiler.[8]
İkili Anlaşmalar
Son 20 yılda, Ermeni-İran ilişkilerinin sağlam bir yasal temeli geliştirilmiş ve uygulanmıştır. 1992 yılında imzalanan temel belgelerle, ikili ilişkilerin kurulması konusundaki deklarasyon, ortak bildiri, işbirliği ve dostluk ilişkileri hakkında Konsolosluk konularında işbirliği anlaşması, ticari, iktisadi, teknik işbirliği ve bilimsel konularla başlamıştır. 1993’ten bu yana, ulusal ekonominin çeşitli alanlarında işbirliği konusunda bir anlaşma paketi oluşturulmuştur. Ticaret ve iletişim (1993), sınır ticareti, bilim, kültür, eğitim, spor, turizm (1994), tarım, Araz nehri üzerinde ortak bir hidroelektrik santrali inşaatı, İran ve Ermenistan arasında yüksek voltajlı bir elektrik hattı inşaatı gibi alanları kapsamaktadır. Uluslararası yük taşımacılığı (1995), sağlık ve gümrük servisi (1996), doğa koruma, yol inşaatı, akademik derecelerin karşılıklı tanınması ve üniversitelerin mezuniyet sertifikaları (2001), enerji alanında (2003), tarım sektöründeki bölgesel işbirliği (2004), eğitim (2005), eğitim ve kültür merkezlerinin oluşturulması, medeni hukuk ve ceza kanunu alanında hukuki işbirliği, vatandaşların karşılıklı iadesi (2006). Ermeni-İran teknik ve ekonomik işbirliğinin en büyük ve en önemli olanakları arasında Araz nehri sınır köprüsü ve 1996 yılında görevlendirilen İran-Ermenistan doğalgaz boru hattı da sayılabilir. Bu doğalgaz boru hattı, iki ülkenin Cumhurbaşkanlarının katılımıyla Mart 2007’de açıldı. Devreye alınmasıyla eşzamanlı olarak, nehirdeki hidroelektrik santrallerinin inşaatı ve işletilmesi konusunda işbirliği konusunda ikili bir anlaşma imzalandı. Tahran ve Erivan, ilişkilerin uzun zamandır gerçekleşmemiş askeri-politik potansiyelini oluşturmanın yollarını aramaya başladılar.[9]
Ekim 2016’dan bu yana, ayrıca iki ülkenin üst düzey askeri liderlerinin toplantıları ve müzakereleri düzenli olarak gerçekleşmeye başlamıştır. Bu sürecin sonucu, Ermenistan Savunma Bakanı Vigen Sargsyan’ın Şubat 2017’de Tahran’a yaptığı ziyaretti. İran ve Ermenistan’ın işbirliği yapmayı kararlaştırdığı iki temel yön, Ermeni hava savunma sistemlerinin gelişmesi ve Ermeni ordusunun tedarikinde İranlı savunma işletmelerinin katılımıdır.[10] Bu, 2014-2016 döneminde aktif İran-Ermeni yakınlaşmasının mantıksal sonucudur. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin 21 Aralık 2016’da Ermenistan’a yaptığı ilk resmi ziyaret, görüşmelerin ana teması olan Karadeniz-İran Körfezi ve Kuzey-Güney ulaşım koridorları da dahil olmak üzere ortak altyapı projelerinin uygulanmasıydı. Hasan Ruhani, İran ile AB’nin ilişkilerini arttıracak bir serbest ticaret bölgesi yaratma bağlamında Ermenistan’daki ekonomik ve politik ilgisinin sürdüğünü teyit etti ve ikili ticareti önemli ölçüde arttırma ihtiyacını gösterdi. Ermenistan hükümetinin 30 Mart 2017 tarihli toplantısında, İran sınırında bir serbest ticaret bölgesi oluşturulmasına ilişkin bir yasa tasarısı kabul edildi.[11] Nitekim İran’ı Araz nehri boyunca sınırlayan Syunik bölgesinde bulunan Mehri kenti etrafında, ortak bir serbest ticaret bölgesi yaratılmıştır. Serbest ticaret bölgesi açmanın en önemli hedeflerinden biri, İran ile Avrasya Ekonomik Birliği (EAEU) arasındaki yakınlaşmayı sağlamak için elverişli koşulların oluşturulmasıdır. Böylelikle, Ermenistan hükümetinin İran sınırında bir serbest ticaret bölgesi kurulmasına ilişkin çalışmalara başlaması kararı, 28 yıldan uzun bir süredir Ermenistan ile İran arasındaki diplomatik ilişkilerin tarihinin mantıklı bir sonucudur.[12]
İran-Ermenistan İlişkilerinin Günümüzdeki Durumu
Ermenistan’ın Başbakanı Nikol Paşinyan, 26 Eylül’de New York’ta Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda İran Devlet Başkanı Hasan Ruhani ile görüşmelerde bulundu. İran tarafı tarafından başlatılan toplantıya, yakın zamanda dostane ilişkiler ve stratejik etkileşim döneminin bir işareti olduğu bildirildi.[13] Bildirildiğine göre, liderler, ticaret ve ekonomi, ulaştırma lojistiği inşaatı ve bölgesel güvenlik zorlukları gibi geniş bir konu yelpazesine değindiler. Cumhurbaşkanı Ruhani, “ülkelerin yüksek düzeyde karşılıklı güven duyduğunu” belirtti.[14] İran’la dinamik olarak gelişen bağların perspektifi, Paşinyan’ın Batı yanlısı demokrasi ile uzun vadeli stratejik ilişkiler kurma teorisi ve aynı zamanda teokratik otoriter İslamcı İran’a da uyuyor. Baş rakibi Azerbaycan’la bir çatışmaya girmiş ve Türkiye’nin ekonomik ambargosu altında kalan kara ülkesi Ermenistan ise, geri kalan komşuları olan Gürcistan ve İran ile diplomatik ilişkilerin büyük önem taşıdığını düşünüyor. Dahası, Tiflis ve Tahran’la niteliksel olarak yeni bir ortaklık paradigması peşinde koşma fikri, Ermenistan’ın Rusya’ya olan derin bağımlılığını dengeleyecek bir temel inşa etme hedefini somut bir şekilde sürdürüyor. Bu yılın başlarında, Ruhani ile yapılan bir telefon görüşmesinde, yeni Ermeni Başbakanı, İran Cumhurbaşkanı’na Erivan’ın Tahran’da son dönemdeki demokratik devrim ve sonuçta yaşanan rejim değişikliği konusundaki endişelerini gidermeye yardımcı olan “İran karşıtı” uluslararası girişimlerden kaçınmaya devam edeceğini söyledi. Ermenistan’da[15], kısa süre sonra, ikili ticaret hacminin 264 milyon dolara yükselmesiyle birlikte, Paşinyan, Ermenistan’ın güneyindeki uzun eklemli Mehri ticaret bölgesini İran ile ekonomik ticari kalkınmayı arttırmak ve yeni ortak girişimlerin kurulmasını sağlamak için yapıldığını söyledi. Mehri ticaret bölgesinin, İran’ın Ermenistan’ın 2015’te katıldığı Avrasya Ekonomik Birliği’ne (EEU) erişebilmesi için kilit bir bağlantı olduğu anlaşılıyor. İlginçtir ki, İran ilebu ülke arasındaki serbest ticaret anlaşması geçen Mayıs ayında EEU Mehri bölgesinden hiç söz etmiyor.[16]
Ulusal güvenlik konularında ABD Başkanı Donald Trump’ın danışmanı olan John Bolton, Ermenistan’ı da ziyaret etmiş ve ABD’nin İran politikasını bu ülke liderliğiyle tartışmıştır. Ancak Ermeniler, ABD’nin İran’a karşı uyguladığı yaptırım rejiminin güçlendirilmesinin olumsuz politik ve ekonomik sonuçlarından endişe duyuyorlar. Ne de olsa, yaptırımlar 700’den fazla şirket ve şahıs dahil olmak üzere oldukça geniştir. Kısıtlayıcı önlemler aynı zamanda, İran Merkez Bankası, Mellat Bankası, İran Petrol Şirketi ve Neftiran Intertrade Şirketi gibi yaptırım listesindeki İran tüzel kişileriyle temaslarını sürdüren üçüncü taraf şirketler için de geçerlidir. Bu tür kısıtlayıcı önlemler, ticaret ve enerji alanında İran’la işbirliği yapan komşu Ermenistan’ı rahatsız eder.[17] Ekonomist Margaryan, EADaily ile yaptığı röportajda, “İran’ın Ermenistan için etkileşim düzeyi ve jeopolitik önemine bakıldığında, Ermeni tarafının istikrarlı ve gelişmekte olan bir İran ile son derece ilgilendiği açıktır. Bu yaptırımlar, Ermeni-İran işbirliğini genişletme açısından zorluklar ve riskler yaratmaktadır. Örneğin, Ermeni-İran projelerine yatırım yapmak isteyen yatırımcılar için yeni riskler yaratılıyor. Ekonomistlerin yaptırımların olumsuz etkilerini azaltmak için devletleri bir şekilde telafi etmeleri gerekiyor.” diyor. Ermenistan Dışişleri Bakanlığı ve Ermenistan Merkez Bankası, ABD’nin İran karşıtı yaptırımlarına ilişkin açıklamalarında son derece ihtiyatlı davranıyorlar. Hatta Ermenistan Dışişleri Bakanlığı sözcüsü, “Şu anda İran’a karşı yaptırımların Ermenistan’a yaptırımlarının sonuçlarına dair kapsamlı bir uzman analizi yapılıyor. Endişelerimizi açıkça sunuyoruz. Ermenistan için İran ile geleneksel iyi komşuluk ilişkileri hayati öneme sahip.” demiştir. Ermenistan Merkez Bankası ise, ülkenin mali sisteminde kapsamlı bir önleyici tedbirler sistemi uygulandığını ve ABD’nin 6 Ağustos ve 5 Kasım’da İran’a yapacağı yaptırımların farkında olduğunu belirtmiştir. Ekonomist Margaryan, ABD’nin İran karşıtı yaptırımlarının Ermenistan veya Ermeni-İran ilişkileri üzerindeki olumsuz etkisinin ne olacağını söylemenin ise zor olduğunu belirtmiştir. Ona göre, bu mesele her zaman kamuoyunda tartışmaların yaşanmasına neden oluyor; Amerika İran’ın dış politikasının karşıtı vektörünü zayıflatıyor veya daraltıyor. Bu noktada Ermenistan’daki uzmanların ve medyanın çoğunun, 2015’te nükleer anlaşmanın imzalanmasından sonra İran’la uluslararası yaptırımların kaldırılmasına yönelik olarak verdiği tepkiyi hatırlamak yeterlidir. O dönemde makaleler yazılıyor ve ilginç başlıklar ortaya çıkıyordu: “İran, Kafkasya bölgesine dönüyor” ve “Yaptırımlardan kurtulan İran, potansiyelini arttırıyor ve bölgede hegemon olabilir”. Ancak şimdi, Başkan Trump İran’ın etrafındaki çemberi daralttığında, Ermeni basınından bazıları bile askeri aşamaya girecek bir çatışmanın olasılığı hakkında konuşmaya başladı.
Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ise 27 Şubat 2019 tarihinde yüksek rütbeli bir heyet başkanlığında ikili ilişkileri geliştirme ziyareti için Tahran’a bir sefer yaptı. Sefer öncesi İslam Cumhuriyeti Bilgi Ajansı (IRNA) ile özel bir röportajda buluşan Paşinyan, iki ülke arasındaki tarihi bağlar ve enerji, elektrik ve turizm gibi alanlarda ikili işbirliğinin genişletilmesi hakkında fikirlerini bildirdi. Tahran’da, Sadabad Sarayı’nda, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ile bir araya geldi. Toplantıdan sonra dar formattaki müzakereler genişletilmiş formatta yapıldı. Hasan Ruhani, Başbakan’a İran’ı ziyaret etme davetini kabul ettiği için teşekkür etti. Ruhani, “İran’a hoşgeldiniz. Ermenistan’da gerçekleşen demokratik değişimler için sizi tebrik ediyorum. Tarihsel ilişkilerimiz her zaman dostane olmuştur ve daha da güçlenmelerini ve gelişmelerini istiyoruz. İran her zaman komşularıyla, özellikle Ermenistan’la iyi ilişkiler kurmaya ve onları sürdürmeye çalışır. İran’a yaptığınız ziyaretin ikili siyasi, ekonomik ve insani ilişkileri daha da güçlendireceğine eminim” dedi. Nikol Paşinyan ise, üçüncü kez İran’ı ziyaret ettiğini vurguladı; ilk ziyaret gazeteci, ikincisi Başbakan Yardımcısı ve üçüncüsü Başbakan olarak geldiğini vurguladı. Nikol Paşinyan, İran’daki yerel Ermenilere yönelik sıcak tutumun da altını çizdi. Paşinya, “Bu, aynı zamanda İran’a karşı dostça tutumumuzu güçlendirir. Birebir konuşma sırasında, önemli konuları tartıştık ve umarım bu ziyaret sırasında bu sorunların bazılarına bir çözüm bulabiliriz” dedi. Hasan Ruhani ise, her iki tarafın da siyasi iradesinin Ermeni-İran ilişkilerini güçlendirmeye devam etmek için yeterli olduğuna güvendiğini belirtti. İkili ekonomik gündemin önemli bir projesi olarak Ermenistan Başbakanı ve İran Devlet Başkanı, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin gelişmesini teşvik etmenin yanı sıra, elektrik ve gaz borsalarının hacmini arttıracak 400 kV kapasiteli İran-Ermenistan enerji hattının yapımına dikkat çektiler. Görüşmede siyasi konulara bağlı fikirler de dikkat çekiyordu. Nikol Paşinyan, Ermeni-İran işbirliğinin bölgedeki barışı ve istikrarı güçlendirmeye katkıda bulunduğunu vurgulayarak, Ermenistan’ın Dağlık Karabağ Sorunu’nun çözümü konusundaki dengeli konumunu İran’ın da takdir ettiğini belirtti. Nikol Paşinyan ve Hasan Ruhani, Dağlık Karabağ çatışmasının kapsamlı ve uzun süreli bir çözümünün ancak barışçıl yollarla mümkün olduğunu vurguladılar. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile Tahran’da yaptığı görüşmelerin ardından yaptığı basın açıklamasında, İran’a karşı yaptırımlarda Ermenistan’ın tutumunu değerlendirdi. Ruhani, “Sayın Başbakan ile yaptığımız görüşmede, ülkemize haksız yaptırımlar konusunda Ermenistan’ın konumundan duyduğumuz memnuniyeti dile getirdik” dedi. İran Cumhurbaşkanı, iki ülkenin hedefinin üçüncü bir devletin Tahran ve Erivan’ın arasını bozmaya izin verilmemesi olduğunu vurguladı. “Sorumlu kişilere, hükümetler arası toplantıdan önce tüm sorunları tartışmaları için talimat verdik” diyen Ruhani, tarafların en önemli şeye sahip olduklarını vurgulayarak, bütün planları uygulamadaki siyasi iradeyi belirtti.
Paşinyan’ın Tahran ziyaretine bağlı bazı fikirleri bu noktada vurgulamak istiyorum. İran, İsrail’le ilişkileri ve Suriye krizinde yer alan tüm oyuncular için gerçekten bir baş ağrısı. Dahası, birbirlerinin kategorik olarak reddedilmesi, bu uzun süre acı çeken ülkede durumu istikrara kavuşturma sürecinin tamamını riske sokuyor. Ancak aynı Moskova, Suriye’nin toprak bütünlüğünü korumak ve yerel süreçleri müzakere yoluna aktarmak için ana jeopolitik görevini görüyor. Ermenistan Başbakanı Paşinyan’ın Tahran’a resmi ziyareti de bu bağlamda görülmeli. Sonuçta, başlangıçta Ermenistan’ın İran’da Suriye partisinin diğer tüm katılımcılarının aynı fikirde olamayacağı şeyler hakkında pazarlık edebileceği açıktı. Resmi Erivan’ın bu oyuna zaten dahil olduğu gerçeği, Ermeni ordusunun askerleri ve doktorların Suriye topraklarına ayak bastığında ortaya çıktı. Ve o zaman bile, Ermenistan tamamen ve bağımsız bir şekilde, İran karşıtı oyuna dahil oldu. Paşinyan için, Ermenistan’ın güney komşusu İran’ın, Karabağ Sorunu ve Güney Kafkasya bölgesindeki ilişkiler konusunda kesin ve net bir pozisyonunun daha az önemli olmadığı (ve gerekli) olduğu açıktır. Ermenistan’ın enerji sektöründe (elektrik için gaz) ve Avrasya Ekonomik Birliği (EAEU) çerçevesinde İran ile işbirliğinden bazı ekonomik ve finansal beklentileri vardır. Elbette Ermenistan ve İran liderleri Tahran’daki tüm bunlardan bahsetti. Bundan başka, bu seferin en önemli tarafı Ermenistan ve İran’ın birbirine lazım olduklarını anlamalarıdır. Bölgedeki siyasi ağırlık ve etkiye yakın gelecekte gerek Erivan, gerekse Tahran tarafından ihtiyaç duyulacak; çünkü Karabağ süreci yerinde değil.
Sonuç
İran’da 120 binden fazla Ermeni yaşıyor, ülke parlamentosunda temsil bile ediliyorlar. Üstelik, Ermeni cemaati, İslam Cumhuriyeti’nde kimseye verilmeyen Hristiyanlığı özgürce uygulama hakkına sahiptir. Ermeni Kiliseleri devlet tarafından korunuyor ve İran’daki Aziz Faddey kompleksi UNESCO Dünya Mirası listesinde yer alıyor. Bugün, yaklaşık 3 bin İranlı öğrenci Ermenistan’da eğitim görüyor; bu da kendi içinde insani ilişkilerin gelişmesi lehine oldukça güçlü bir argüman. Fakat Ermenistan-İran ilişkilerinde ana unsur yine de enerjidir. Ermenistan Enerji Bakanı olmuş Armen Movsisyan’a göre, Ermenistan ve İran’ın enerji alanında ilişkileri, enerji güvenliğini sürdürmeyi amaçlıyor. Movsisyan, “Bence hiç kimse bu konuda bizi kınamaya cesaret edemezdi. İş yapmıyoruz, ülkemizin enerji güvenliğini çözmeye çalışıyoruz.” dedi. Ona göre, İran tarafı ile uygulanan ve özetlenen tüm programlar bu bağlamda ele alınmalıdır. Özellikle boru hattı, petrol boru hattı, Mehri hidroelektrik santralinin inşaatı ve İran-Ermenistan demiryolu hakkında konuşuyoruz. Ermenistan için yakın dost canlı bir Müslüman ülkenin varlığı, özellikle çözümlenmemiş Karabağ çatışmasında kendi güvenliğinin garantörlerinden biridir. 2010 yılında, İran kendi toprakları boyunca Azerbaycan’a askeri malzeme tedarik etmeyi reddetti. Ayrıca, Ermeni-İsrail ilişkilerinin gelişimini olumsuz yönde etkileyen faktörlerden birinin de İslam Cumhuriyeti olduğu belirtilmelidir. Ancak Ermeni tarafı, İran’la dostluğun İsrail’le ilişkilerde daha çok tercih edildiğini iyi biliyor. Bununla birlikte, şu anda, İran’ın nükleer problemi etrafındaki gerginliğin ışığında, Ermenistan’ın en azından sert adımlar atması ve İran ile ilişkilerin karşılıklı olarak yararlı işbirliğine dayanması gerektiğini kanıtlaması gerekmemektedir. Eğer İsrail ve Amerika Birleşik Devletleri aniden İran’ı bombalamaya karar verirse, bu ülkenin topraklarında sözde “nükleer tesisler” üzerindeki “kesin nokta” saldırılarını izleyebileceklerini açıkça düşünmelidirler. Özel toplantılarda, bazı İranlı diplomatlar, Ermeni “Kadife Devrim”in bir dereceye kadar Tahran’da, Erivan’daki yeni liderliğin Ermenistan’ın durgun dış politika ve güvenlik politikalarını çeşitlendirmek amacıyla stratejik uyum atmosferini iyileştirmeyi tercih edebileceğini ümit ettiğini itiraf ediyor. Yine de, Moskova, Erivan’ın attığı bu adımları Ermenistan’daki üstünlüğüne tehdit olarak görme ve bu hareketlere meydan okuma konusunda kesin. Bununla birlikte, herşeyden önce, Ermenistan’ın devrim sonrası hükümetinin İran’la daha yakın ilişkiler kurmakta üstesinden gelmesi gerekebilecek ana engel Washington’dan beklenen öfkedir. Olumsuz sonuçları hafifletmek için, Erivan, olumsuz sonuçları Washington’la gerçek ve şeffaf bir diyalog başlatarak, Rusya’nın etkisini hafifletme niyetiyle ilgili proaktif bir yaklaşım başlatarak Türkiye-Azerbaycan ittifakını bölgesel olarak İran ile kısmi bir işbirliği yoluyla dengelemek isteyebilir.
Teymur GASIMLI
İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümü doktora öğrencisi
[1] Hasanov M., Süleymanova N., “İran’da Ermeni diasporası-karşılıklı ilişkiler”, EURAS Akademik Dergisi, Cilt 1, 2012, no: 1, ss. 34-35.
[2] http://www.amar.org.ir/Portals/0/sarshomari90/n_sarshomari90_2.pdf, s. 26, 4 Şubat 2019.
[3] https://www.armmuseum.ru/news-blog/2018/4/16/–1, 14 Şubat 2019.
[4] http://www.armeniapedia.org/index.php?title=Armenian_Churches_in_Asia#Iran, 13 Şubat 2019.
[5] КОНСТИТУЦИЯ ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ИРАН, https://worldconstitutions.ru/?p=83, 15 Şubat 2019.
[6] “Etibar Qulusoy İranda ermeni mektebleri”, 10 ocak 2015, http://1905.az/iranda-erm%C9%99ni-m%C9%99kt%C9%99bl%C9%99ri/, 15 Şubat 2019.
[7] https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/ir, 15 Şubat 2019.
[8] Иранская политика в отношении Армении: основные направления прагматического партнерства, http://nashasreda.ru/iranskaya-politika-v-otnoshenii-armenii-osnovnye-napravleniya-pragmaticheskogo-partnerstva/, 15 Şubat 2019.
[9] Abrahamyan E., “Potansiyel ve Ermenistan-İran stratejik ilişkileri”, Orta Asya-Kafkas Analisti, 16 Mart 2016, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13343-the-potential-and-obstacles-to-armenia-iran-strategic-relations.html, 15 Şubat 2019.
[10] “Ermenistan-İran: Tarihsel değil, ama benzeri görülmemiş savunma anlaşmaları”, Eurasia Daily, https://eadaily.com/en/news/2017/02/06/armeniya-iran-ne-istoricheskie-no-besprecedentnye-dogovorennosti-po-oborone https://armenpress.am/rus/news/825041/iran-armenia-business-forum-kicks-off-in-tehran.html, 15 Şubat 2019.
[11] “Ermenistan, İran / İran sınırındaki serbest ticaret bölgesine bir yasa tasarısını kabul etti”, http://www.iran.ru/news/economics/105045/Armeniya_prinyala_zakonoproekt_o_Zone_svobodnoy _torgovli_na_granice_s_Iranom, 15 Şubat 2019.
[12] «The Hill»: Христианская Армения и исламский Иран – чем объясняется необычное партнерство, http://www.sarinfo.org/news/pressreview/17-01-13.html, 15 Şubat 2019.
[13] Panorama.am, 27 Eylül 2018, 15 Şubat 2019.
[14] Mehrnews.ir , 26 Eylül 2018, 16 Şubat 2019.
[15] İsna.ir, 14 Mayıs 2018, 16 Şubat 2019.
[16] Eurasiancommision.org, 16 Şubat 2019.
[17] https://eadaily.com/ru/news/2018/11/08/ne-stat-portalom-dlya-chernyh-shem-armeniya- -ot-irana, 15 Şubat 2019.
2 Comments »