Dünya siyasi tarihinde coğrafi konumu, iklimi, geniş toprakları ve doğal kaynaklarıyla daima önemli bir yere sahip olan Rusya Federasyonu, yönetim biçimiyle de her dönem tartışma konusu olmuştur. Kendisine has kültürü, dini yapısı, iklim şartları ve siyasi yapılanmasıyla uluslararası sistemde farklı bir konumu bulunan bu ülke, uzun yıllar imparatorlukla yönetildikten sonra, ideolojik bir devrimle otoriter bir yönetim altında demokrasi arayışlarına girmiştir. Bu süreçte uluslararası sistemin yarattığı koşullar, savaş ortamı ve iç savaşta yaşanan trajediler demokrasinin sağlıklı bir şekilde gelişimini engellemiş ve Devlet Başkanlarının ihtiraslı ve kompleksli yönetim anlayışları nedeniyle farklı siyasi görüşlere yer verilmemiştir. Soğuk Savaş sonrası tek parti yönetiminin ilga edilmesi sonrası, Boris Yeltsin döneminde parlamentoda siyasi partilerin kuruluşu ile ilgili bazı pozitif yönde kanunlar çıkartılmış ve demokrasinin yerleşmesi adına adımlar atılmıştır. Fakat bu girişimler gerekli düzeye ulaşamamış; nitekim 2000’li yıllardan sonra da komünist rejim dönemindeki siyasi duruma benzer bir yönetim anlayışı ülkede hâkim olmuştur. Bu yazıda, Türkiye’de çok az bilinen Rusya’daki aktif ve mecliste yer alan siyasi partileri ve bu partilerin ideolojileri ile birlikte programları analiz edilecektir.
Bolşevik Devrimi’nden Gorbaçov dönemine kadar olan süreçte, Rusya, tek partinin (Komünist Parti) hâkimiyeti altındaydı. Komünist parti döneminde muhalefet olma adına 1920-30 yılları arasında parti kurma girişimleri olsa da, bu konuda gerekli örgütlenmeler yeterli düzeyde yapılamadığından, ya da komünist rejimin baskıları nedeniyle bu girişimler başarıya ulaşamamış ve Soğuk Savaş sonrasına kadar ülke tek parti rejiminin politikalarıyla ve otoriter bir siyasi yapıyla yönetilmiştir. Gorbaçov’un 1985 yılında başlattığı Перестройка (Perestroika, Yeniden Yapılandırma) reformu sonrası ülkede birçok siyasi parti kurulsa da(1), bu partilerin yalnızca küçük bir kısmı meclisteki sandalyeye sahipti (bu dönemde resmi olarak 100’e yakın parti kurulduğu bilinmektedir).(2)
Vladimir Putin’in Devlet Başkanlığından sonra, 2000’li yıllarda, meclisteki parti sayısı zamanla giderek azalmıştır. 2008-2012 yılları arasında resmi olarak yalnızca 7 siyasi parti seçimlere katılma hakkına sahipken, birçok partinin seçimlere katılımı yargı tarafından engellenmiştir. Seçimlere katılımları engellenen partilerin büyük bir çoğunun muhalif bir siyasi çizgiye sahip olması ise dikkat çekicidir. Adalet Bakanlığı tarafından kuruluşu resmi olarak en son kabul edilen siyasi parti 2009 yılında kurulan Правое дело (Pravoye Delo, Doğru Dava) adlı merkez sağ partisidir. Parti daha sonra ittifaklarını genişleterek ve isim değişikliğine gitmiş ve Партия Роста (Partiya Rosta, Büyüme Partisi) adını alarak aktif olarak siyaset yapmaktadır.(3)
Rusya Federasyonu’nda siyasi partilerin kuruluşu, yapısı ve yargı tarafından onaylanıp seçimlere katılımı, 11 Temmuz 2001 tarihli Siyasi Partiler Hakkındaki Kanun ile belirlenmektedir.(4) Federal Yasa’nın Siyasi Partiler bölümünde yer alan 48 maddelik kanun, parti iç tüzüğünden devlet desteğine ve seçimlere katılım şartnamelerine kadar tüm usulleri içermektedir. Kanunun açıklama kısmında “Rusya Federasyonu, siyasi çeşitliliği ve çok partili bir sistemi kabul etmektedir. Bu anayasal ilkeye dayanarak devlet, herhangi bir siyasi partinin kurucu ve program maddelerinde belirtilen ideoloji, amaç ve hedeflere bakmaksızın, siyasi partilerin hukuk önünde eşitliğini garanti eder” şeklinde siyasi partileri garanti altına alan bir ibare de bulunmaktadır.(4) Bugün Rusya’da 39 parti aktif olarak siyaset yapmaktadır.(5) Bu partiler arasında yalnızca küçük bir kısmı mecliste yer alarak halk temsilciliğinde bulunmaktadır.
Единая Россия – Yedinaya Rossiya (Birleşik Rusya Partisi)
Birleşik Rusya Partisi, 2000’lerin başında Vladimir Putin’in Devlet Başkanlığı yarışı için kurduğu Birlik Partisi ile Ana Vatan Bütün Rusya adlı bloğunun birleşmesiyle kurulmuş, Rusya’nın açık ara en büyük ve en güçlü partisidir. 21 Şubat 2001 tarihinde bugünkü Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu, eski Moskova Belediye Başkanı Yury Luzhkov ve Tataristan’ın ilk Cumhurbaşkanı olan Mintimer Shaimiev öncülüğünde Birlik Bloğu adıyla resmi olarak kurulmuştur.(6) Partinin herhangi bir siyasi ideolojisi bulunmamaktadır. Hatta partinin genel ideolojisinin “ideolojisizlik” olduğunu kabul edenler bile vardır.(7) Buna karşılık parti programında yer alan üç temel değer üzerinde siyasi ilkeler belirlenmiştir. Bunlar; insan refahı, ülkenin birliği ve egemenliği ile Rusya’nın liderliği ve gelişimidir.(6) Parti, bu ilkeler ile birlikte Rusya’nın dünyadaki yerini alması ve gücü elinde bulundurması dışında bir duruş sergilemediği için merkez ya da muhafazakâr parti olarak nitelenmektedir.(8)
20 Eylül 2003 tarihinde Vladimir Putin Devlet Başkanı olarak ilk kez partinin açılış törenine katılmış ve partinin isminin değiştirilmesi yönünde öneride bulunmuştur. Alınan karar neticesinde 31 Aralık 2003’te Adalet Bakanlığı’nın onayıyla partinin adı Birleşik Rusya Partisi olarak değiştirilmiştir.(8) 2003 yılında partinin üye sayısı 260 bin civarındayken, diğer siyasi rakipleri olan liberal demokratlar 600 bin, komünistler ise 500 bin kayıtlı üyeye sahipti.(9. On yıl sonra 2013 yılına gelindiğinde ise, Birleşik Rusya Partisi 2 milyonun üzerinde üyeye ulaşmıştır (10).
Partinin gençlik kolu Молодая Гвардия Единой России – Molodaya Gvardiya Yedinoi Rossii (Birleşik Rusya’nın Genç Muhafızı) adını İkinci Dünya Savaşı’nda SSCB’de yeraltı örgütü olarak faaliyet gösteren Молодая Гвардия – Molodaya Gvardiya’dan almaktadır.(11) Kremlin yanlısı bir gençlik organizasyonu olan grup Kaliningrad’dan Vladivostok’a kadar Rusya genelinde 83 bölgede aktif olarak saha çalışması yapmaktadır.(12) 2005 yılında faaliyetlere başlayan Genç Muhafızlar grubu, bir Başkan, dört vekil ve on altı asli üyeden oluşan yönetim kuruluna (13) ve 170 bine yakın kayıtlı üyeye sahiptir.(8)
Birleşik Rusya, 2003 yılından beri parlamento seçimlerine katılan ve şu anda Devlet Duması’nda en yüksek sandalye sayısına sahip Rusya tarihinin en başarılı partisi konumundadır. En son parlamento seçimlerinde (2016) oyların % 54.20’sini alırken, 203 üyesi tek sandalyeli seçim bölgelerini kazandı.(8) Duma tarihinde ilk kez rekor kırarak seçimleri kazanan parti, mecliste 343 sandalye aldı ve anayasal çoğunluğu sağladı. Ayrıca Devlet Duması’na başkanlık etmek üzere Cumhurbaşkanlığı idaresinin eski ilk Başkan Yardımcısı olan Vyacheslav Volodin seçildi.(8) Parti, bu zamana kadar iki kez Cumhurbaşkanlığı için aday çıkarmış, iki seçimde de oyların büyük çoğunluğunu alarak seçimleri kazanma başarısı göstermiştir. 2 Mart 2008 seçimlerinde DmitryMedvedev ile 4 Mart 2012’de de Vladimir Putin’i aday olarak gösteren parti bu seçimleri uzak ara farkla kazanmıştır.(8)
Partinin genel başkanlığını eski Cumhurbaşkanı ve Başbakan Dmitry Medvedev yapmaktadır.(14) Ocak 2020’de anayasa değişikliğini kolaylaştırma adına hükümetten istifa ettiğini açıklayan Medvedev(15), bütün çalışmalarını ve yoğunluğunu Birleşik Rusya Partisi’nde geçirmektedir. Bugün partinin gelecek vizyonu ile ilgili ideolojik temelli tartışmalar parti içi ana gündemi oluştursa da(16), güçlü kadrosu, dinamik gençlik yapılanması ve hükümet tarafından koşulsuz maddi destekle birlikte Rusya’nın en güçlü partisi konumunda olmaya devam edecektir.
Коммунистическая Партия Российской Федерации – Kommunisticheskaya Partiya Rossiyskoy Federatsii (Rusya Federasyonu Komünist Partisi)
1920’den Ağustos 1991’e kadar Sovyetler Birliği’nde iktidarda bulunan Komünist Parti’nin devamıdır. Selefi Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin 1991 yılında siyasi faaliyetlerini durdurmasının ardından Şubat 1993’te toplanan komünistler, II. Olağanüstü Rusya Komünistleri Kongresi’nde partinin modern versiyonunun kurulduğunu ilan ettiler.(17) Resmi olarak 14 Şubat 1993 tarihinde kurulan partinin sekreteri Gennady Andreeviсh Zyuganov’dur.(18) Birinci Sekreter olarak partinin başına geçen Zyuganov, 28 yıldır partinin Genel Başkanlığını yürütmektedir.
Partinin resmi siyasi görüşü Marksizm-Leninizm ve sosyalist yurtseverliktir. “21. yüzyılda Rusya’da yenilenmiş bir sosyalizm inşa etmek” mottosuyla oluşturulan stratejik hedefle birlikte; Rusya Federasyonu’nda bilimsel ilkelere dayanan sosyalizmin yeniden inşası, sosyal adaletin temini, devlet eliyle oluşan sömürünün engellenmesi, kolektivasyonun geliştirilmesi, tarım ve sanayide modern teknolojik araçların kullanılması ile Sovyetler Birliği dönemine ait sosyal güvencelerin yenilenmesi partinin temel amacıdır.(19) Parti programında yer alan beş ana başlıkta modern dünya ile sosyalist doktrinler geniş bir çerçevede analiz edilmekte ve Sovyetler dönemine ait bazı siyasi programlar ılımlı ve yenilikçi girişimlerle cazip hale getirilmeye çalışılmaktadır.
Ocak 2016 itibarıyla 85 bölgede faaliyetlerini sürdüren partinin yerelde 2350, genelde ise 14151 şubesi bulunmaktadır.(17) Partinin ana kitlesini; % 14 ile işçiler, % 13 ofis çalışanları, % 7 işsizler, % 6,6 çiftçiler, % 4,3 öğrenciler, % 4,2 teknik mühendislik alanında çalışanlar oluşturmaktadır. İş adamları ve girişimcilerin oranı ise % 4,2’dir.(17) Lenin’in siyasi ideolojisi etrafında faaliyet gösteren Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin gençlik yapılanması Комсомол-Komsomol (сесоюзный Ленинский Коммунистический союз молодёжи – Genç Komünistler Birliği)(20), partinin bugünkü gençlik örgütünün de kurumsal yapısını oluşturmaktadır.
Sovyetler Birliği özlemi duyanlar arasında taraftar toplayan partinin kitlesi bugün için sınırlı bir sayıda kalsa da, Duma Meclisinde Birleşik Rusya Partisi’nin ardından en fazla sandalye sayısına sahip ikinci parti konumundadır.
Либерально-Демократическая Партия России – Liberal’no-Demokraticheskaya Partiya Rossii (Liberal Demokrat Parti, LDPR)
13 Aralık 1989’da kurulan Sovyetler Birliği Liberal Demokrat Partisi’nin halefi olan siyasi partidir. Vladimir Zhirinovsky-Vladimir Jirinovski(21) tarafından “ne komünizm, ne de emperyalizm” sloganıyla kurulan Liberal Demokrat Parti, hala kurucusunun önderliğinde Rusya Federasyonu’nda siyaset yapmaktadır.(22) Resmi olarak 18 Nisan 1992 tarihinde Liberal Demokrat Parti (LDPR) olarak ilan edilen partinin ideolojisi, liberalizm, anti-komünizm ve liberal muhafazakârlık olsa da, Zhirinovsky’nin kimi zaman yaptığı yabancı düşmanlığına dayanan katı milliyetçi söylemleri ve demokrasiye olan eleştirileri nedeniyle, parti, birçok siyasi yazar tarafından aşırı sağ ve milliyetçi parti olarak değerlendirilmektedir.(23) Sosyal alanda vatanseverlik ve devletçilik politikaları üzerine siyaset geliştiren parti, karma ekonomi modelini Rusya’ya getirme hedefindedir.(24) Eski Rusya İmparatorluğu ve Sovyetler Birliği dönemine ait toprakları tekrar Rusya’ya dâhil etmek idealine sahip olan Zhirinovsky(25), sağ popülist ve Rus emperyalist yaklaşımlarıyla ve hükümete yakın olmakla sürekli olarak eleştirilmektedir.(26)
LDPR, Cumhurbaşkanlığı seçimlerinden ziyade genel olarak Ulusal Duma seçimlerinde daha iyi sonuçlar elde etmektedir. 1991 ve 2008’deki seçimlerde Komünist partinin ardından üçüncü sırada yer alan Zhirinovsky ve partisi, 1996, 2000 ve 2015’deki seçimlerde % 10’nun üzerinde oy almıştır.(27) Seçmenlerinin çoğunluğunu orta yaş ve üzerindeki kitle oluşturmaktadır. Partinin Молодёжная организация (Molodëžnaja Organizacija, Gençlik Organizasyonu) adlı bir de gençlik kolu bulunmaktadır.(28)
Справедли́вая Росси́я – Spravedlivaya Rossiya (Adil Rusya Partisi)
Anavatan, Emekliler Partisi, Yaşam Partisi ve Sosyalist Birleşik adlı partilerin bir araya gelerek kurduğu merkez sol partisidir. Sergey Mironov, Zakhar Prilepin ve Gennady Semigin tarafından 28 Ekim 2006 tarihinde resmi olarak kuruluşu ilan edilen partinin ideolojisi modernize edilmiş sosyalizmdir.(29) Kırım üzerinden şekillenen bir parti programına sahip olan Adil Rusya Partisi’nin temel ilkeleri şunlardır(30): silahlı kuvvetlerden ayrı bir Kırım grubu oluşturma ve ordu karşıtı duyguların yayılmasına karşı mücadele, baskı altındaki Kırım halklarının rehabilitasyonu ve iç turizmin genişletilmesine yönelik yardım, hukuki yönden rüşvetin yüksek ihanetle eşleştirilmesi, değeri 2 milyon rubleden yüksek araçlar ile değeri 20 milyondan yüksek gayrimenkullere lüks vergisinin getirilerek sosyal dengenin sağlanması ve maden kaynakları kompleksinden elde edilen gelirin adil bir şekilde dağılımıdır.
Batı karşıtlığı ile bilinen Adil Bir Rusya’nın lideri Mironov, Rusya Federasyonu’nun Kırım’ı ilhakı nedeniyle, bu konudaki siyasi mücadelesi ile parti programında yer alan ilkeler nedeniyle Avrupa Birliği’nin yaptırımlarına maruz kalmıştır.(31) Merkez solda yer alan partinin uzun bir süredir Komünist Parti ile birleşme umudu vardır. Parti lideri Mironov, 2010 yılında basın toplantısında yaptığı “Komünist Partisi ile birleşmek tarihsel olarak kaçınılmaz bir gerçek” açıklamayla bu isteği direk olarak dile getirmiştir.(32) Komünist Partisi’nden birleşmeye ilişkin herhangi bir resmi açıklama yapılmasa da, Komünist Parti Merkez Komitesi’nden Ivan Melnikov, Mironov’un birleşme çağrılarına ilişkin yaptığı açıklamalarla partisinin Mironov’a ve partisine yönelik tutumunu göstermiştir. Melnikov’a göre(33), “Mironov’un yarattığı sol kanat solcu gibi davranan işsiz memurlardan ve hırslı politikacılardan oluşan küçük örgütlerdir ve bu nedenle samimiyetten uzaktır”. Bu açıklama sonrası iki parti karşılıklı suçlamalar ile politika yapmış, seçimlerde sol tandanslı gruplardan oy alma adına kıyasıya mücadele vermişlerdir.
Parti kuruluşunun hemen ardından, 2007’deki Duma seçimlerinden başlamak üzere bugüne kadar yapılan tüm seçimlere katılmıştır. İlk kez katıldıkları 2007 Duma seçimlerinde seçmenlerin % 7,74’nden oy almıştır. Dört yıl sonraki seçimlerde ise en başarılı dönemini yaşayan parti, % 13,4 oy oranıyla ülkenin üçüncü partisi konumuna gelmiştir.(29) Komünist Partisi ile yaşanan siyasi diyaloglar ve parti içindeki bazı anlaşmazlıklar ile girilen 2016’daki seçimler Adil Rusya Partisi için hayal kırıklığı olmuştur. Seçmenlerin yalnızca % 6,22’sinden oy alan parti kendi siyasi tarihinin en kötü oy oranını elde etmiştir.(29) Sosyalist Enternasyonal’de üyeliği bulunan Adil Rusya Partisi, Bağımsız Devletler Topluluğu Sosyalistleri Forumu’nun da faaliyetlerine katılarak çeşitli ülkelerdeki sosyalist ve sosyal demokrat parti ve örgütlerle birlikte çalışmalar yapmaktadır.(29)
Яблоко – Yabloko (Rus Birleşik Demokrat Partisi)
Merkezi sola kayıtlı liberal demokrat bir partidir. Piyasa ekonomisi, eşit fırsat hakkı, özel mülkiyetin dokunulmazlığı, siyaset ve ekonomide rekabet, demokratik kurumların güçlendirilmesi, hukukun üstünlüğü, vatandaş haklarına dayalı hükümet biçimini destekleyen Yabloko, Grigory Yavlinsky, Yurdy Boldrev ve Vladimir Lukin tarafından 1993 yılında kurulmuştur.(34) За свободу и справедливость (Özgürlük ve Adalet İçin) sloganıyla yola çıkan parti, yeşil Rusya, insan hakları, cinsiyet eşitliği, gençlik hareketleri, sosyal demokrasi ve iş hakları gibi bir dizi fraksiyona sahiptir. Sosyal alanda vatandaşların haklarını korumak için insan hakları ve çevre örgütlenmeleri ile serbest sendikal girişimleri etnik ve kültürel değerlerin korunmasını destekleyerek sivil toplumların çalışmalarını yönlendirmektedir.(35) Edinmiş olduğu bu misyonla Yabloko, Rusya’da aktif siyasi partiler arasında ayrı bir konumda yer almaktadır.
Bolşevizm ve Stalinizm’i insanlık düşmanı ideolojiler ve uygulamalar olarak kabul eden Yabloko, bağımsız, adil bir yargıya, tam teşekküllü yerel özerkliğe, yasama ve yürütme gücünün şeffaflığına ve bunların yurttaşlara, adil seçimlere ve iktidar yapılarına uygulamasını savunmaktadır. Ukrayna’nın egemenliğini ve toprak bütünlüğünü savunan parti, 2013 yılında yaşanan Kırım sorununa ilişkin uluslararası özel bazı kuruluşların bir araya gelerek konsensüs ile sorunun çözüme kavuşturulmasını talep etmektedir. Silahlanma yarışına, savaş propagandalarına, militarizme, milliyetçilik ve köktendinciliğe karşı olan parti, otoriter rejimden demokratik rejime geçişin şiddetle değil, barışçıl ve yasal yollarla yapılması gerektiğine inanmaktadır.(36)
Partinin kurucu lideri olan Yavlinsky, Yabloko’nun vizyonunu şu sözlerle açıklamaktadır: “İdeolojik modelimiz Rusya’da liberal ve sosyal demokratik yaklaşımları birleştirme ihtiyacına dayanmaktadır. Bu, özel mülkiyeti korumak, vergileri indirmek, girişimciler için maksimum özgürlük sağlamak, özel girişimciliğin büyük ölçekli kalkınması için gereklidir. Bu gereklilik için de liberal bir yönetime ihtiyaç vardır. Çünkü serbest bir piyasa yaratmadan halkın yaşam kalitesini arttıramayız. Ekonominin liberal temellerinin olabildiğince derin olmasını sağlamak için her şeyi yapmalıyız. Ve aynı zamanda ülkenin sosyal güvenliğini de öncelikli hale getirmeliyiz.”(37)
Partinin bugünkü Başkanı Rybakov Nikolay Igorevich’dir.(38) Genç, aktif ve çalışkan bir profil çizen Rybakov, basın özgürlüğü, yolsuzlukla mücadele ve ücretsiz eğitim konularında yaptığı mücadeleler ile ön plana çıkmaktadır. Ülke genelinde 79 bölgede 28 binin üzerinde üyesi bulunan(35) partinin seçimlerdeki en büyük başarısı % 7 oy aldıkları 1993 Duma seçimleridir. Her ne kadar seçimlerde başarılı olmayıp Duma meclisinde beşinci sırada yer alan parti konumunda olsalar da, savundukları idealler, edindikleri misyonla birlikte genç ve eğitimli kişiler arasında popülariteleri giderek artmaktadır.
Sadık ARPACI
KAYNAKÇA
1) Francesco Di Palma, “Perestroika and the Party: National and Transnational Perspectives on European Communist Parties in the Era of Soviet Reform”, 2019.
2) European Parliamentary Research Service, “Russia: political parties in a managed democracy” at a glance, December 2014.
3) Partiya Rosta: “Istorija “Partii Rosta” Nasčityvaet Bolee 7 Let”: https://rost.ru/about/history/.
4) Consultant.ru, “Federalʹnyj Zakon O Političeskih Partijah”: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_32459/a73b725184cec64787c09d6b113f4af1e6f3bac1.
5) Ministerstvo Justicii Rossijskoj Federacii, “Političeskie Partii”: https://minjust.gov.ru/ru/pages/politicheskie-partii/.
6) Edinaja Rossija, Ustav Partii “Edinaja Rossija”: https://er.ru/party/rule.
7) Warsaw Institute, “United Russia Congress: Putin Distances Himself from Ruling Party”, 2019: https://warsawinstitute.org/united-russia-congress-putin-distances-ruling-party/.
8) Maxim Shemetov, “Everything You Need To Know About United Russia Party”, TASS Russian News Agency, 2017: https://tass.com/politics/982635.
9) Stephen White (2005). “The Political Parties”, in White; Gitelman; Sakwa (eds.). Developments in Russian Politics, Duke University Press.
10) Edinaja Rossija, “Perechen”: http://www.minjust.ru/common/img/uploaded/docs/2011.02.01_Edinaya_Rossiya_perechen.doc.
11) Arhiv, Molodogvardejcy,: http://web.archive.org/web/20100412115117/http://www.fire-of-war.ru/mg/index.htm.
12) MGER, “Regionalʹnye Otdelenija Molodoj Gvardii”: https://mger.ru/regiony/.
13) MGER, “Istorija”: https://mger.ru/gvardiya/.
14) Edinaja Rossija, “Biografija Dmitrija Medvedeva”: https://er.ru/person/6821ab0a-ab56-484e-847c-f0f4504d07fa.
15) Colin Dwyer, “Russia’s Government Resigns As Putin Moves To Change The Constitution”, NPR : National Public Radio News, 2020: https://www.npr.org/2020/01/15/796583763/russias-government-resigns-as-putin-moves-to-change-the-constitution.
16) Kommersant,“Edinaja Rossija Objavila Bazovye Cennosti”,2018: https://www.kommersant.ru/doc/3635944.
17) Kommunistíčeskaja Pártija Rossíjskoj Federácii, “O parti”: https://kprf.ru/party/.
18) The State Duma, “Biography: Zyuganov Gennady Andreeviсh”: http://duma.gov.ru/en/duma/persons/99100171/news/.
19) Kommunistíčeskaja Pártija Rossíjskoj Federácii, “Programma Partii”: https://kprf.ru/party/program.
20) Opora Rossii: Obŝerossijskaja Obŝéstvennaja Organizácija Málogo i Srédnego Predprinimátelʹstva, “Komsomol”: https://www.ruy.ru/rsm/comsomol/.
21) Panaroma, “Biografija: Vladimir Volʹfovič Žirinovskij”: http://www.panorama.ru/works/oe/zhirinoe.html.
22)LDPR, “VLAST SOSTAV LDPR”: https://ldpr.ru/authority.
23) Mladen Antono, “We Aren’t Born Democrats”, Meduza: https://meduza.io/en/feature/2020/08/05/we-aren-t-born-democrats.
24) Andreas Umland, “Zhirinovsky in the First Russian Republic: A Chronology of Events 1991–1993”, The Journal of Slavic Military Studies 19 (2):193-241, 2006.
25) Radio Free Europe/Radio Liberty, “East European Perspectives:May 10, 2000”, Reports Archives, 2000: https://www.rferl.org/a/1342553.html.
26) Vyacheslav Polovinko, “Putin, Strah i Žirinovskij”, Novaya Gazeta, 2020: https://novayagazeta.ru/articles/2020/07/28/86428-putin-strah-i-zhirinovskiy.
27) RBC, “Žirinovskij v slučae izbranija prezidentom poobeŝal dollar po 60 kopeek”: 2017: https://www.rbc.ru/politics/24/11/2017/5a17209b9a79470433321d8d.
28) LDPR, “Molodežnaja Organizacija LDPR – Eto buduŝee molodeži!”, 2020: https://smolensk.ldpr.ru/event/89132.
29) Spravedlivaya Rossiya, “Istorija Parti”: https://spravedlivo.ru/4774510.
30) Spravedlivaya Rossiya, “Programma Partii”: https://obj.spravedlivo.ru/pf59/075833.pdf.
31) Ref World, “Russia Recognizes Crimean Sovereignty; EU, U.S. Announce Sanctions”, 2014: https://www.refworld.org/docid/534d2ec1f7.html.
32) Ria Novosti, “Spravedlivaja Rossija Nadeetsja Na Obedinenie s KPRF, Zajavil Mironov”, 2010: https://ria.ru/20101019/287211154.html.
33) Actual Comment, “Melʹnikov: Mironov Zanimaetsja Sotrjasaniem vozduha”,2011: https://actualcomment.ru/melnikov_mironov_zanimaetsya_sotryasaniem_vozdukha.html.
34) Yabloka, “Zniknovenie Yabloka”, 2003: https://www.yabloko.ru/Elections/2003/History_Yabloko/yabloko_history002.html.
35) Yabloko, “Kratkaja Spravka O Partii”, https://www.yabloko.ru/content/kratkaya_spravka_o_partii.
36) Yabloko, “Političeskij Memorandum Partii Yabloko”, 2019: https://www.yabloko.ru/mpa.
37) Javlinskij G. A. Desjatʹ let. Publikacii, intervʹju, vystuplenija (1990—1999). M.: ÈPIcentr, s. 427—428, 1999.
38) Yabloko, “Biografija Rybakov Nikolaj Igorevič”: https://www.yabloko.ru/content/rybakov_nikolai_igorevich.
