Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 23-29 Nisan 2022 tarihleri arasında çıktığı Latin Amerika gezisinin durakları arasında Uruguay, Brezilya, Ekvator, Kolombiya, Panama ve Venezuela yer alıyor. Türkiye’nin Ukrayna Savaşı sürecinde barışı teşvik etmek adına önemli görevler üstlenerek tüm dünyanın dikkatini çektiği kriz döneminde ve Latin Amerika’daki Türkiye karşıtı Ermeni lobisinin faaliyetlerini geleneksel olarak yoğunlaştırdığı Nisan ayında gerçekleşen bu resmi gezi, bölgeyle ilişkilere Türkiye’nin verdiği önemi gösteriyor. Gezinin dikkat çekici durağı ise, hiç şüphesiz bir süredir siyasal ilişkilerde durağanlık yaşadığımız Brezilya. Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu’nun Brezilya ziyareti, 2015’ten bu yana iki ülke arasında gerçekleşen ilk üst düzey ziyaret olması bağlamında özel önem taşıyor. Son olarak 2015’te Bakan Çavuşoğlu, o tarihte ikinci kez Devlet Başkanı seçilmiş olan Dilma Rousseff’in göreve başlama törenine katılmak için Brezilya’ya gitmişti.
21. yüzyılın yükselen siyasal ve ekonomik güçleri arasında yer alan, küresel ilişkilerde barışı ve hukukun üstünlüğünü destekleyen ve G20 başta olmak üzere pek çok uluslararası platformda birlikte çalışan Türkiye ve Brezilya arasında, 2000’lerin başlarında özel bir yakınlaşma dönemi yaşandı. Bu yakınlaşmanın ortaya çıkışında, gerek dönemin Brezilya Devlet Başkanı Luiz Inácio Lula da Silva ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın gerekse dönemin Dışişleri Bakanlarının küresel siyasetin geleceğine yönelik ortak vizyonları ve ülkelerinin siyasal ve ekonomik rolleri konusundaki benzer yaklaşımları etkili olmuştu. Özellikle Türkiye ve Brezilya’nın ortak girişimleri sonucunda şekillenen ve İran’ın nükleer programı konusunda Batılı ülkeler ve İran arasında bir uzlaşıyı hedefleyen Tahran Deklarasyonu, bu yakınlaşma döneminin ürünüydü. Yine bu süreçte 2009’da Lula’nın İstanbul’a gelişiyle ilk kez bir Brezilya Devlet Başkanı Türkiye’yi ziyaret etti. Ardından 2010 yılında, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Brezilya ziyareti esnasında Türkiye ve Brezilya arasında Stratejik Ortaklık Anlaşması imzalandı. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ikinci Brezilya temaslarıysa 2012’de Rio+20 konferansına katılımıyla gerçekleşti. Fakat Brezilya’nın 2000’lerin ikinci on yılında yaşadığı siyasal ve ekonomik sorunlarla ülkedeki lider değişimleri, iki ülke arasındaki ticari ilişkiler artarak devam etmekle beraber, küresel hedefleri olan diplomatik ve siyasal işbirliğinin zayıflamasına neden oldu. Nitekim, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2012 sonrasındaki Latin Amerika ziyaretlerinin kapsamında Brezilya yer almazken, 2013’te Başkan Rousseff’in Türkiye’yi ziyaretinden bu yana bu ülkeden Türkiye’ye Devlet Başkanı düzeyinde bir ziyaret gerçekleşmedi.
Bu çerçevede, Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu’nun Brezilya’daki temasları, iki ülke arasındaki ilişkilerde yeni bir başlangıç teşkil etme potansiyeli taşıyor. 24-25 Nisan tarihlerinde Brezilya’yı ziyaret eden Bakan Çavuşoğlu, Brezilya Dışişleri Bakanı Carlos França ve Devlet Başkanı Jaír Bolsonaro ile ikili görüşmeler gerçekleştirdi. Brezilyalı ve Türk diplomatlar ve iş insanlarıyla bir araya geldi. Ziyaret çerçevesinde, Brezilya’nın önde gelen gazetelerinden Folha de S. Paulo için de bir makale kaleme aldı. Gerek ikili görüşmelerde ve basın açıklamalarında gerekse makalede Bakan Çavuşoğlu, Brezilya’nın küresel platformlarda etkin biçimde yer alma isteğine Türkiye’nin desteğini yineledi. Bir OECD üyesi olan Türkiye’nin, OECD’ye katılmak üzere davet edilen Brezilya’nın yanında olduğunu ifade etti. Pandemi sürecine rağmen ekonomik ortakları çeşitlendirmenin önemine değinen Bakan Çavuşoğlu, Türkiye’nin Brezilya ile olan ticaret ve turizm alanlarındaki ilişkilerini geliştirmedeki istekliliğine ve uluslararası barış ve güvenliğin tesisi için iki ülkenin ortak çalışma potansiyeline dikkat çekti.
Bakan Çavuşoğlu’nun mevkidaşı França ile gerçekleştirdiği görüşmede; savunma, turizm, kültür, eğitim, teknik işbirliği, bilim ve teknoloji ve yatırımlar alanlarında kurulmuş olan ikili ilişkilerin geliştirilmesi ele alındı. Çavuşoğlu-Bolsonaro görüşmesinde de benzer konular değerlendirilirken, Ukrayna’daki gelişmeler ve Türkiye’nin barışın tesisine yönelik girişimlerine her iki görüşmede de yer verildi. İki ülke arasındaki ilişkiler, görüşmelerde de ele alındığı gibi ticaret, turizm ve Türkiye’nin yıldızının giderek parladığı savunma sektörlerinde özel olarak derinleşme potansiyeli taşıyor.
Ticari ilişkiler bağlamında bakıldığında Brezilya, Türkiye’nin Güney Amerika’daki bir numaralı ticaret ortağı konumundadır. 2008’den itibaren artan karşılıklı ticaret hacminde bu gezi kapsamında gelecek hedefi, 2021’de 4,4 milyar $ civarında gerçekleşen mevcut ticaret hacmini iki katında çıkaracak şekilde 10 milyar $ olarak ilan edildi. Brezilya’nın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler demir cevheri ve soya olurken, ticaret hacmi son yıllarda Brezilya lehine seyretmektedir. Savunma sektöründe dünyanın farklı bölgelerinden pek çok ülkeyle Brezilya arasında, üretim aşamasındaki ortaklıkları ve teknolojik bilgi paylaşımını da içeren işbirlikleri mevcuttur. Bu kapsamda, Türkiye’nin Brezilya ile savunma sanayisinin farklı alt sektörlerinde işbirliğini geliştirme potansiyeli bulunuyor. Nitekim iki ülke arasında Mart 2022’de imzalanan Savunma Sanayisi İşbirliği Anlaşması, ortak araştırma ve üretim faaliyetleri gerçekleştirilmesini içeriyor. Çavuşoğlu-França görüşmesinde bu gelişmeler değerlendirilirken, anlaşma kapsamında düzenlenecek olan Savunma Sanayisi İşbirliği Toplantılarının ilkinin de gerçekleştirilmesi kararlaştırıldı.
Turizmin geliştirilmesi hedefi kapsamında da Bakan Çavuşoğlu, Brezilya Turizm Bakanı Carlos Brito ile bir araya geldi ve karşılıklı turizmi teşvike yönelik bir işbirliği anlaşması imzalandı. Brezilya tarafı, bu ilerlemeden duyulan memnuniyeti dile getirirken, Brezilya Dışişleri Bakanı França, Türkiye’nin turizm sektöründeki başarısında dikkat çekerek bu konuda Brezilya için örnek teşkil ettiğini ifade etti. Bakan Çavuşoğlu’nun da ziyareti esnasında dile getirdiği gibi, günümüzde gerek Brezilya, gerekse diğer Latin Amerika ülkeleri, dünyada Türk yapımı dizilerin en fazla izlendiği ülkeler arasında yer alıyorlar. Bu durum Türk kültürünün ve Türkçe’ye ilginin artmasına neden olurken turizme de katkı sağlamaktadır. Nitekim Türkiye ve Brezilya arasında karşılıklı üst düzey ziyaretlerin ve ortak etkinliklerin arttığı dönemlerde, turistik gezilerde de artış yaşandığından gerek Brezilya Turizm Bakanlığı ile imzalanma anlaşma, gerekse ikili ilişkilerdeki genel yenilenme, turizm sektörünü de olumlu etkileyecekti.
Bakan Çavuşoğlu’nun ziyaretinin Türkiye’nin gerek barış müzakereleri gerekse insani yardım ulaştırma çabaları noktasında önemli rol oynadığı Ukrayna Savaşı sürecinde gerçekleşmesi önem taşıyor. Nitekim hem Brezilya’da, hem de ziyaret kapsamındaki diğer ülkelerde yetkililer ve basın tarafından Türkiye’nin savaş bölgesine yakınlığı ve oynadığı önemli rol sıklıkla vurgulandı. Savaşın bu gezi gündeminde yer kaplamasında yaşanan insani trajedinin boyutları ve küresel ölçekte daha geniş krizlere yol açma potansiyelinin yanında, Rusya ve Ukrayna’nın gübre ihracatının Güney Amerika tarım sektörü için taşıdığı önem de etkili oldu. Nitekim Bolsonaro, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırmasından kısa zaman önce Moskova’ya giderek Rusya Devlet Başkanı Putin ile ekonomik ilişkilerinde ele alındığı bir görüşme gerçekleştirdi. Özellikle dünyanın önde gelen tarım üreticilerinden Brezilya için büyük ölçüde Rusya’dan tedarik etmekte olduğu gübre, tarım ürünleri ihracatının sürdürülebilirliği için hayati önem taşıyor. Bu nedenle, Brezilya’nın Ukrayna Savaşı konusundaki hassasiyeti küresel barışın geleceği kadar ulusal ekonomiye yönelik kaygılara da dayanıyor. İşte bu ortamda Bakan Çavuşoğlu’nun ziyareti, değişen küresel siyasal ve ekonomik koşullar çerçevesinde Türkiye-Brezilya ilişkilerine yeni bir yön vermek ve geliştirmek konusunda Türkiye’nin istekliliğini ortaya koydu. Kendisinin mevkidaşı França’nın yanı sıra Başkan Bolsonaro tarafından en üst düzeyde kabul edilmesi ve ülkenin resmî kurumları tarafından yapılan açıklamalar, Brezilya tarafının da benzeri isteklilik içinde olduğunu gösteriyor. İlişkilerde gerçekten yeni bir döneme girilip girilmediğinde ise 2022 sonunda düzenlenecek devlet başkanlığı seçimleri nedeniyle önümüzdeki ayları yoğun bir iç siyasal gündemle geçirecek olan Brezilya’nın Türkiye’nin adımıyla hayata geçirilen bu ilişkileri yenileme girişimine desteğini sürdürmesi belirleyici olacaktır.
Doç. Dr. Segâh TEKİN
