1941 yılında kurulmuş Amerika Birleşik Devletleri (ABD) merkezli bir sivil toplum kuruluşu olan Freedom House (Özgürlük Evi)[1], dünyada demokrasi ve insan haklarının yayılması ve korunması için çaba göstermektedir. Büyük ölçüde ABD hükümetince finanse edilen Freedom House, son yıllarda yayınladığı demokrasi endeksiyle de dikkat çekmekte ve ülkeleri demokratikleşme yolunda adımlar atmaları konusunda cesaretlendirmektedir. Freedom House’un 2024 yılı raporu[2], son yıllarda demokratik rejimlerin çeşitli sebeplerle düşüşe geçtikleri ve otoriter rejimlerin daha başarılı ve popüler olduklarına dair görüşün test edilmesi açısından önemli bir veri seti oluşturmaktadır. Bu yazıda, Freedom House 2024 raporuna göre dünyadaki farklı ülkelerin tamamına bakarak, küresel sistemdeki demokrasi-otokrasi dengesini analiz etmeye çalışacağım.
Freedom House
Öncelikle şunu hatırlatmak gerekir ki, Freedom House, dünyadaki farklı siyasal rejimleri: 1. Özgür (Free), 2. Kısmen Özgür (Partly Free) ve 3. Özgür Değil (Not Free) şeklinde kategorize etmektedir. Bu bağlamda, dünyadaki Özgür rejimlerin sayısı 81[3], Kısmen Özgür rejimlerin sayısı 50[4] ve Özgür Değil kategorisindeki rejimlerin sayısı da 63’dür[5].[6] Bu anlamda, dünyadaki rejimlerin büyük bir çoğunluğunun halen demokratik rejim kategorisinde olması dikkat çekici bir durumdur. Ancak nüfus yoğunluğu açısından bakıldığında, elbette, Çin Halk Cumhuriyeti gibi 1,4 milyarlık bir ülkenin Özgür Değil, 1,5 milyara yakın nüfusu olan Hindistan’ın da Kısmen Özgür kategorisinde olması nedeniyle, demokrasilerin nüfus çoğunluğu fazla değildir. Nitekim çok nüfusu olan ülkelerden Özgür statüsündeki ABD, Almanya, Brezilya, Japonya ve Meksika dışında Bangladeş, Endonezya, Filipinler, Nijerya, Pakistan ve Tayland Kısmen Özgür, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Etiyopya, İran, Mısır, Rusya, Türkiye ve Vietnam ise Özgür Değil statüsündedir. Bu da, nüfus seviyesi yüksek ülkelerde demokratik rejimin işleyişine dair zorlukları göstermektedir.
Coğrafi açıdan yaklaşıldığında ise, Özgür ülkelerin 34 tanesi Avrupa kıtasında (Birleşik Krallık ve İzlanda da Avrupa’ya dahil edilmiştir)[7], 12’si Okyanusya’da[8], 12’si Orta Amerika’da[9], 9’u Afrika’da[10], 8’i Güney Amerika’da[11], 5’i Asya (1’i Ortadoğu’da-İsrail)[12] ve 2’si de Kuzey Amerika[13] kıtasındadır. Bu durum, demokrasinin daha çok Anglo Sakson ve Avrupalı hâkimiyetinde gelişmiş bir rejim olduğunu düşündürmesine karşın, her kıtada birden çok demokrasinin olması da yadsınmaması gereken bir gerçektir.
Ekonomik açıdan bakıldığında; dünyanın en büyük 20 ekonomisinden tanesi 13’ü Özgür[14], 3 tanesi Kısmen Özgür[15] ve 4 tanesi Özgür Değil[16] kategorisindedir. Bu da, Özgür rejimlerin veya demokrasilerin iktisadi olarak daha başarılı oldukları görüşünü pekiştirmektedir. Ancak bu noktada temel siyasi motivasyonunu yayılmacılık veya askeri güç yerine kalkınma üzerine kuran Çin Halk Cumhuriyeti gibi Özgür Değil kategorisindeki devletlerin orta sınıf yaratma konusunda gösterdikleri istisnai başarıya da dikkat çekmek gerekir.
Topraklarının yaklaşık yüzde 3’ü Avrupa kıtasında, yüzde 97’si Asya kıtasında (Ortadoğu’nun uzantısı olarak) yer alan Türkiye ise, kuşkusuz, Asya ülkelerinde çok yaygın olarak görülen otoriter rejim modelinden fazlasıyla etkilenmekte ve Batı’dan uzaklaştıkça ve ekonomik sorunları arttıkça demokrasi çıtası düşmektedir. Türkiye’nin komşuları açısından da demokrasi olması çok mümkün değildir. Zira Türkiye’nin yakın komşuları olan İran İslam Cumhuriyeti, Irak ve Suriye, Freedom House’a Özgür Değil kategorisinde olan ülkelerdir. Türkiye’nin, komşularından Kısmen Özgür durumunda olan Ermenistan ve Özgür statüsündeki Yunanistan’la ilişkileri ise tarihsel husumet ve jeopolitik gerginlikler üzerine kuruludur. Türkiye’nin Özgür statüsündeki komşuları Bulgaristan ve Romanya ile ilişkileri ise oldukça dostanedir. Bu anlamda, Türkiye’nin coğrafyası da Özgür bir rejim kurulmasına çok olanak sağlayan bir yapıda değildir.
Sonuç olarak, demokrasi günümüzde bir ülke için en temel şart ve adeta bir kutsal/sihirli rejim olarak kabul edilmesine karşın, elbette bir rejimin başarısını ölçen tek faktör değildir. Kalkınma hızı ve orta sınıflaşma, temel insani ihtiyaçların sağlanabilmesi ve gelir eşitsizliği vs. gibi başka faktörler de bir rejim için eşit derecede önemli verilerdir. Bu bağlamda, son yıllarda otoriter rejimlerin Çin örneğindeki gibi çok başarılı kalkınma modelleri geliştirmesi dikkat çekerken, demokratik ve özgür siyasal sistemleri olan, ancak halkının temel ihtiyaçlarını gideremediği ve yoksulluğun derinleştiği ülkeler de bulunmaktadır. Bu nedenle, demokrasiyi önemsemekle birlikte, bu konuyu siyasetteki tek kutsal haline getirmemek ve diğer faktörleri de önemsemek gerekir. Ayrıca son dönemde demokrasilerin yozlaşması ve hızla yükselen popülizm/popülist liderler gibi sorunlar da, Özgür statüsündeki ülkelerin geleceklerinin o kadar da parlak olmayabileceğine dair önemli bir tespittir. Bu anlamda, Türkiye’nin hem demokratik rejimini belli bir seviyede tutan, hem de ekonomik kalkınma odaklı bir dış ve iç politika stratejisi belirlemesi şarttır.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] Bakınız; https://freedomhouse.org/.
[2] https://freedomhouse.org/countries/freedom-world/scores.
[3] Bu ülkeler şunlardır (alfabetik sıraya göre); Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Andorra, Antigua ve Barbuda, Arjantin, Avustralya, Avusturya, Bahamalar, Barbados, Belçika, Belize, Birleşik Krallık, Botsvana, Brezilya, Bulgaristan, Cabo Verde, Çekya, Danimarka, Dominika, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gana, Grenada, Guyana, Güney Afrika, Güney Kore, Hırvatistan, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Jamaika, Japonya, Kanada, Kıbrıs Cumhuriyeti, Kiribati, Kolombiya, Kosta Rika, Lesotho, Lihtenştayn, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Marshall Adaları, Mauritius, Mikronezya, Moğolistan, Monako, Namibya, Nauru, Norveç, Palau, Panama, Polonya, Portekiz, Romanya, Samoa, San Marino, São Tomé ve Principe, Seyşeller, Slovakya, Slovenya, Solomon Adaları, St. Kitts ve Nevis, St. Lucia, St. Vincent ve Grenadinler, Surinam, Şili, Timor-Leste, Tonga, Trinidad ve Tobago, Tuvalu, Uruguay, Vanuatu, Yeni Zelanda, Yunanistan.
[4] Bu ülkeler şunlardır (alfabetik sıraya göre); Arnavutluk, Bangladeş, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, El Salvador, Endonezya, Ermenistan, Fas, Fiji, Fildişi Sahili, Filipinler, Gambiya, Gine-Bissau, Guatemala, Gürcistan, Hindistan, Honduras, Karadağ, Kenya, Kosova, Kuveyt, Kuzey Makedonya, Letonya, Liberya, Lübnan, Macaristan, Madagaskar, Malavi, Maldivler, Malezya, Meksika, Moldova, Moritanya, Mozambik, Nepal, Nijer, Nijerya, Pakistan, Papua Yeni Gine, Paraguay, Peru, Senegal, Sırbistan, Sri Lanka, Tanzanya, Tayland, Togo, Tunus, Ukrayna, Zambiya.
[5] Bu ülkeler şunlardır (alfabetik sıraya göre); Afganistan, Angola, Azerbaycan, Bahreyn, Belarus (Beyaz Rusya), Benin, Birleşik Arap Emirlikleri, Bolivya, Bosna Hersek, Brunei, Burkina Faso, Burundi, Butan (Bhutan), Cezayir, Cibuti, Çad, Çin, Ekvator Ginesi, Eritre, Esvatini, Etiyopya, Gabon, Gine, Güney Sudan, Haiti, Irak, İran İslam Cumhuriyeti, Kamboçya, Kamerun, Katar, Kazakistan, Kırgızistan, Komorlar, Kongo Cumhuriyeti, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kuzey Kore, Küba, Laos, Libya, Mali, Mısır, Myanmar, Nikaragua, Orta Afrika Cumhuriyeti, Özbekistan, Ruanda, Rusya Federasyonu, Sierra Leone, Singapur, Somali, Sudan, Suriye, Suudi Arabistan, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Uganda, Umman, Ürdün, Venezuela, Vietnam, Yemen, Zimbabve.
[6] Tartışmalı ve Birleşmiş Milletler’e kayıtlı olmayan bölgeler ve devletler klasmana dahil edilmemiştir.
[7] Almanya, Andorra, Avusturya, Belçika, Birleşik Krallık, Bulgaristan, Çekya, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hırvatistan, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Kıbrıs Cumhuriyeti, Letonya, Lihtenştayn, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Monako, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, San Marino, Slovakya, Slovenya, Yunanistan.
[8] Avustralya, Kiribati, Marshall Adaları, Mikronezya, Nauru, Palau, Samoa, Solomon Adaları, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Yeni Zelanda.
[9] Antigua ve Barbuda, Bahamalar, Barbados, Belize, Dominika, Grenada, Jamaika, Kosta Rika, Panama, St. Kitts ve Nevis, St. Lucia, St. Vincent ve Grenadinler.
[10] Botsvana, Cabo Verde, Gana, Güney Afrika, Lesotho, Mauritius, Namibya, São Tomé ve Príncipe, Seyşeller.
[11] Arjantin, Brezilya, Guyana, Kolombiya, Surinam, Şili, Trinidad ve Tobago, Uruguay.
[12] Güney Kore, İsrail, Japonya, Moğolistan, Timor-Leste.
[13] ABD, Kanada.
[14] ABD, Almanya, Avustralya, Birleşik Krallık, Brezilya, Fransa, Güney Kore, Hollanda, İspanya, İsviçre, İtalya, Japonya, Kanada,
[15] Endonezya, Hindistan, Meksika.
[16] Çin, Rusya, Suudi Arabistan, Türkiye.
