2024 HAİTİ OLAYLARI

Giriş

Orta Amerika’daki bir ada ülkesi olan Haiti, son günlerde yaşanan şiddet olayları nedeniyle uluslararası basında adından söz ettiriyor. Son yıllarda yaşadığı deprem ve kasırga gibi doğal felaketlerle bilinen Haiti, son haftalarda ise ülke genelinde yaşanan sokak çatışmaları ve asayiş olaylarıyla dikkat çekmektedir. Bu yazıda, ülkemizde neredeyse hiç tanınmayan Haiti hakkında bazı temel bilgileri özetleyerek, bu ülkenin karşılaştığı siyasi ve ekonomik zorlukları anlatacağım.

Haiti Tarihi

Haiti, siyahi (zenci) nüfus açısından son derece önemli ve sembolik devlettir. Bunun sebebi ise, geçmişte Fransız sömürgesi olan Haiti’nin tarihte bağımsızlığını kazanan ilk siyahi devleti olmasıdır.[1] Amerika kıtasının keşfinin ardından bir dönem İspanyolların hâkimiyet sağladığı Haiti, Kristof Kolomb’un 1492 yılında bölgeyi keşfetmesinin ardından “La Isla Española” veya “Hispaniola” (İspanyol Adası) adını almıştır.[2] 17. yüzyıldan itibaren Fransız hâkimiyetine girmiş ve Saint-Domingue adını almıştır. İlerleyen dönemde bağımsızlığını kazanmasından sonra ise, ada için sonradan kullanılmaya başlayan Haiti adı yaygınlaşacak ve Saint-Domingue sözü unutulacaktır. Haiti sözü ise, Taino Arawak dilinde “dağlık bölge” anlamına gelmektedir.[3]

Haiti, Fransız sömürgeciliği döneminde kahve ve şeker üretimi açısından önemli bir merkez haline gelmiş ve köleciliğin yanı sıra, bu iki ürünün üretimi ve ticareti anlamında da jeoekonomik bir değer kazanmıştır. Öyle ki, İnsamer’in raporuna göre, 18. yüzyılda Fransız Krallığı’nın en zengin sömürgelerinden biri haline gelen Haiti, Avrupa’nın kahve ve şeker ihtiyacını karşılayan temel üretici haline gelmiştir.[4] Jon Henley’nin belirttiğine göre de, 18. yüzyılda “Antillerin incisi” olarak adlandırılan Haiti, Avrupa’da tüketilen kahvenin yüzde 60’ını ve şekerin ise yüzde 40’ını ihraç ediyordu.[5]

1789 tarihli Fransız Devrimi’nin ardından Toussaint Louverture ve Jean-Jacques Dessalines öncülüğünde Afrika’dan köle olarak getirilen siyahiler, silahlı bir ayaklanmayla Haiti’de devrim gerçekleştirmiş, köleliği kalıcı olarak yasaklamış[6] ve 1804 yılı itibariyle de Haiti dünyadaki ilk siyahi devleti olarak kurulmuştur.[7] Britannica.com’a göre, devrimin temel nedenleri arasında 1789 Fransız Devrimi sonrasında tüm dünyada ve özellikle Haiti’de hız kazanan milliyetçi ve anti-emperyalist ruhun Voodoo törenleri sırasında kitleselleşen kölelik karşıtı retorikle popüler hale gelmesi ve Vincent Ogé gibi reform savunucularına yönelik işkence edilerek öldürülmesinin halkta yarattığı tepkiler gibi faktörler vardır.[8] Toussaint Louverture’ün başlattığı devrim mücadelesinin ardından yardımcısı Jean-Jacques Dessalines tarafından 1 Ocak 1804 tarihinde bağımsız bir devlet olarak kurulan Haiti, bağımsızlığı karşılığında uzun yıllar boyunca Fransa’ya ödediği borçlar[9] ve ABD’nin bu ülkenin bağımsızlığına yönelik negatif tavrı nedeniyle oldukça zor dönemlerden geçmiştir. Öyle ki, ABD, Haiti’nin bağımsızlığını 1862 tarihine kadar tanımamış, daha sonra 1915-1934 yılları arasında ülkeyi bilfiil işgal etmiş, 1947 yılına kadar da Haiti’yi ekonomik denetim altında tutmuştur.[10]

Haiti Devrimi’nin kahramanlarından Toussaint Louverture (1805)

Sömürge ve ABD baskısı döneminin ardından 1957-1971 yılları arasında “Papa Doc” olarak bilinen François Duvalier tarafından yönetilen Haiti’de, halk, zor geçen bu dönemde kendisine yönelik darbe tehditleri nedeniyle Duvalier’nin kurduğu ve toplumu terörize eden “Tontons Macoutes” (Öcüler) adlı paramiliter yapı nedeniyle büyük sıkıntılar çekmiştir. Bu dönemde iktidarını pekiştirmek ve “mulatto” adı verilen melez elitler yerine siyahileri bürokraside yükseltmek isteyen Duvalier, Voodoo inancını istismar ederek, Haiti’de halkı Tontons Macoutes’un kendisinin dirilttiği zombiler olduğuna inandırmış ve 1964’te de kendisini ömür boyu Başkan seçmiştir.[11] Britannica.com, bu dönemde Haiti’deki iktidarın bir tür “polis devleti” olduğunu vurgulamaktadır.[12] François Duvalier, bir doktor olmasına karşın voodoo inancına merakı ve zencileri (siyahileri) kayırması çok ilginç ve tartışmalı bir tarihsel figür olmuştur ve ulusal bütünlüğü sağlamak adına zenci milliyetçiliği destekli kült liderliğini oluşturmaya gayret etmiştir. Ancak ülkede siyasi baskıların artması nedeniyle bu dönemde Haiti’nin turizm gelirleri azalmış ve beklenen başarı sağlanamamıştır.

François Duvalier nam-ı diğer Papa Doc

Duvalier’nin 1971 yılındaki ölümünden sonra ise, Haiti, 1986 yılına kadar “Bebe Doc” lakaplı oğlu Jean-Claude Duvalier tarafından yönetilmiştir.[13] Baba Duvalier, ölümü öncesinde oğlunun başa geçeceğini ilan etmiş ve toplumu bu yönde hazırlamıştır. Bu dönemde babasının kurduğu baskı rejimini kısmen gevşetmeyi başaran ve ülkesinin turizm gelirleri ile uluslararası camiadaki görünürlük ve saygınlığını arttıran Jean-Claude Duvalier, buna karşın rejimin baskıcı doğasını değiştirmemiş ve bu dönemde de Haiti’de binlerce kişi öldürülmüş, işkence görmüş ve ülkeden kaçmak zorunda kalmıştır.

Jean-Claude Duvalier

1987 yılında Jean-Claude Duvalier’nin ABD desteğiyle Fransa’ya kaçmasıyla Haiti’de demokratik rejim umutları yeşermesine karşın, anayasa yapım süreci tamamlanamamış ve Leslie Manigat (1988) ile Korgeneral Prosper Avril’in (1990) Başkanlıkları da kısa süreli olmuştur.[14] Ayrıca Duvalier’ler döneminde kurulan “Tontons Macoutes” (Öcüler) yapısı çetelere dönüşerek ülkedeki gücünü korumuş ve siyasete ve ekonomiye yön vermeye devam etmiştir. Bu nedenle, Haiti’de istikrarlı bir siyasi sistem ve efektif bir ekonomik düzen kurmak mümkün olamamıştır.

Jean Bertrand Aristide

1990 yılında ülkedeki ilk demokratik seçim yapılırken, seçimi kazanan solcu Katolik rahip Jean Bertrand Aristide, bir yıl sonra kendisine karşı düzenlenen bir askeri darbeyle görevinden uzaklaştırılmıştır. Bu süreçte Haiti’ye askeri kuvvetlerini gönderen ABD, 1994 yılında Aristide’i görevine iade ederken, Aristide, 1991-2004 döneminde ülkede görece istikrarlı bir yönetim kurmayı başarmıştır.[15] Buna rağmen, yaygın ve derin ekonomik sorunlar ve siyasal şiddet kültürünün popülerliği nedeniyle Haiti’de henüz kurumsallaşmış demokratik bir rejimden söz etmek mümkün değildir. Ayrıca Jean Bertrand Aristide döneminde Haiti’de AIDS hastalığının yaygınlaşması ve yolsuzluk olayların sıradanlaşması gibi eğilimler de gözlemlenmiştir. Aristide dönemi sonlarında siyasi istikrarsızlık ve çatışmaların artması nedeniyle BM Haiti Barış Gücü Misyonu (MINUSTAH) Haziran 2004’te Haiti’de görev yapmaya başlamıştır. Bu süreçte ülkede René Préval (2006-2011), Michel Martelly (2011-2016) ve Jovenel Moïse (2017-2021) gibi Başkanlar görev yapmışlardır.[16]

Ariel Henry

Ülkedeki çete şiddeti, 2021 yılında Başkan Moïse’in öldürülmesine neden olmuştur. Bu olayın ardından Başbakan Ariel Henry ülkeyi Cumhurbaşkanı gibi tam yetkiyle yönetmeye başlarken, polislikten ayrılan ve “Barbekü” lakabıyla tanınan suç örgütü lideri Jimmy Cherizier de, alternatif bir iktidar odağı olarak, 9 çetenin bir araya gelerek oluşturduğu G9 yapısı içerisinde ülkenin sokaklarını yönetmektedir.[17] Bu nedenle, Haiti’de şiddet olaylarına son vermek mümkün olmamış ve özellikle 2023 yılının son aylarından itibaren ülke genelinde şiddet sarmalı derinleşmiştir. Ülkede yalnızca 9.000 resmi polisin görev yapması da, asayiş olaylarının neden bu kadar yaygın olduğuna dair açıklayıcı bir veridir.

Çete lideri Jimmy Cherizier, Haiti sokaklarını yöneten bir devrimci lider profili sergiliyor

Haiti Hakkında Temel Bilgiler

27.750 km2’lik yüzölçümü olan Haiti, yaklaşık 12 milyonluk nüfusuyla Karayipler’deki en kalabalık devlet durumundadır. Haiti nüfusunun yüzde 95’i Afrika kökenli siyahi nüfustan oluşmakta, kalan yüzde 5’lik dilimi de beyaz ve melez nüfus oluşturmaktadır. Resmi dilleri Fransızca ve Kreol (Creole) olan ülke, yüzde 55 Katolik, yüzde 29 Protestan, yüzde 2,1 Vudu/Vodun (Voodoo) inancına mensup kişiler, yüzde 10 herhangi bir dine mensup olmayanlar ve yüzde 4,6 da diğer dinlere mensup kişilerden oluşmaktadır.[18]

Tropikal iklimin hâkim olduğu Haiti, Karayipler bölgesinde Karayip Denizi ve Atlantik Okyanusu arasında Dominik Cumhuriyeti’nin batısı, Küba ve Jamaika’nın doğusunda yer alır ve Dominik Cumhuriyeti ile birlikte bir ada oluşturur.[19] Başkenti nüfusu 1 milyonu aşan Port-au-Prince şehri olan Haiti, yarı-Başkanlık sistemiyle yönetilmektedir.

Dünyada Haiti[20]

Yarı-başkanlık sistemiyle yönetilen Haiti, iki kamaralı bir parlamentoya sahiptir. Bu parlamento, 30 üyeli Senato ve 118 üyeli Temsilciler Meclisi’nden oluşmaktadır.[21] ABD siyasal sistemine benzer şekilde Senatörler 6 yıllığına seçilmekte ve her 2 yılda bir Senato üçte bir oranında yenilenmektedir. Temsilciler ise 4 yıllığına seçilmekte ve her 4 yılda bir Temsilciler Meclisi toptan yenilenmektedir. Haiti’de 20 Kasım 2016 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerini oyların yüzde 55,67’sini alan merkez sağ çizgideki Haiti Tet Kale Partisi-PHTK’nin adayı Jovenel Moïse kazanmış ve 7 Şubat 2017’de görevine başlamıştır. Cumhurbaşkanı Jovenel Moïse, 7 Temmuz 2021 tarihinde evinde uğradığı saldırı sonucu hayatını kaybetmiştir. Cinayet henüz tam olarak aydınlatılamasa da, bu olay nedeniyle ABD’de 3 Haitili Amerikalı ve bir Kolombiyalı suçlanmıştır.[22] Bu nedenle, 5 Temmuz 2021 tarihinde Başbakanlık görevine atanan aslen beyin cerrahı olan bağımsız siyasetçi Ariel Henry, Cumhurbaşkanlığı yetkilerini devralmıştır. Başbakan Ariel Henry 20 Temmuz 2021 tarihinde yemin ederek görevine başlamıştır. Ancak Henry’nin cinayete adı karışan Joseph-Félix Badio ile yakınlığı iddiası nedeniyle ilk günden itibaren işi kolay olmamıştır.[23]

Haiti haritası

Haiti ekonomisinin büyüklüğü 28 trilyon dolar civarında olup, yıllık ortalama 2.260 dolarlık ortalama kişi başına düşen gelirle, ülke, çok fakir bir devlet görünümü arz etmektedir.[24] Öyle ki, ülkedeki nüfusun yüzde 60’ı yoksulluk sınırının altında yaşamakta ve yine işsizlik oranları da yüzde 60’ları bulmaktadır.[25] 2021 verilerine bakıldığında, Haiti’nin en önemli ihracat ortağı ise Amerika Birleşik Devletleri-ABD’dir. Haiti’nin toplam ihracatının yüzde 83’ünü yaptığı ABD’nin yanı sıra, Kanada (yüzde 4) ve Meksika (yüzde 3), bu ülkenin diğer önemli dış ticaret (ihracat) ortaklarıdır.[26] Haiti’nin temel ihraç maddeleri ise; kıyafet, hurda metal, bitkisel yağ ve kakaodur.[27] Yine 2021 yılı verileri esas alınırsa, Haiti’nin en önemli ithalat ortakları ise; ABD (yüzde 26), Dominik Cumhuriyeti (yüzde 23), Çin Halk Cumhuriyeti (yüzde 19), Türkiye (yüzde 3) ve Endonezya’dır (yüzde 3).[28] Türkiye, Haiti’den bitkisel yağ ithal ederken, Haiti de Türkiye’den demir-çelik ve çimento gibi inşaat malzemeleri olmak üzere buğday, makarna, bulgur ve maya gibi temel gıda maddeleri almaktadır.[29] Haiti’nin ithal ettiği başlıca ürün ise mineral yakıt ve benzindir. Haiti, bu konudaki ihtiyacını ABD, Dominik Cumhuriyeti ve Venezuela gibi ülkelerden karşılamaktadır.[30] Ülkenin diğer önemli ithalat kalemleri ise; elektrikli makineler, mekanik cihazlar, araç ve otomotiv parçaları ve eczacılık ürünleridir.[31]

Haiti bayrağı

2024 Haiti Olayları

Son yıllarda yaşadığı doğal afetlerle uluslararası kamuoyunun gündemine gelen Haiti, Batı yarımkürenin en yoksul ülkesi durumundadır. Yoksulluk, yolsuzluk ve siyasi istikrarsızlığın yanı sıra, ülkenin son yıllarda üst üste yaşadığı deprem, kolera ve kasırga gibi felaketler de Haiti’nin belini doğrultmasına engel olmaktadır. Öyle ki, 2010 yılında 300.000’in üzerinde insanın ölümüne neden olan büyük bir depremin ve 2016 yılında Matthew Kasırgası’nın dağıttığı Haiti, 16 Ağustos 2021 tarihinde ise 7,2 büyüklüğünde bir depremle sarsılmış ve binlerce yurttaşının ölmesine ve büyük ekonomik zararın oluşmasına katlanmak durumunda kalmıştır.[32] İngiliz gazeteci Jon Henley, daha 2010 yılında Haiti’nin trajedisinin kötü şans ve coğrafyadan kaynaklandığından yakınmış ve The Guardian gazetesindeki makalesinde bu ülkenin makus talihine dikkat çekmiştir.[33] İşte bu ortamda, ekonomik krizin daha da derinleşmesi nedeniyle, ülkede fakir nüfusun bir araya gelerek oluşturduğu sokak çeteleri, başkent Port-au-Prince’de lüks mahallelerde bulunan dükkanlara, konutlara ve burada yaşayan varsıl kişilere yönelik silahlı saldırılar düzenlemektedir.[34] Onlarca kişinin öldürüldüğü şiddet olaylarını önlemekte polis güçleri yetersiz kalırken, olayları durdurmak adına sokağa çıkma yasağı ilan edilmiştir.

Olaylar nedeniyle Mart ayında yıllardır Cumhurbaşkanı gibi görev yapan Haiti Başbakanı Ariel Henry görevinden istifa etmiştir.[35] Ülkedeki şiddet olayları nedeniyle, Avrupa Birliği (AB) Komisyonu Sözcüsü Peter Stano, tüm AB personelinin ülke dışında güvenli bir yere tahliye edildiğini açıklamıştır.[36] Olayların münferit olmadığı ve sistematik bir şekilde derinleşerek geliştiği noktasında önemli bir veri ise, Birleşmiş Milletler (BM) Haiti Entegre Ofisi tarafından 2 Şubat’ta hazırlanan raporda vurgulanmıştır. Öyle ki, rapora göre, 2023’ün son üç ayında Haiti’de 2.300’den fazla kişinin öldürülmüş, yaralanmış veya kaçırılmıştır ve bu rakamın bir önceki çeyreğe göre yüzde 10 arttığı belirtilmiştir.[37] Benzer şekilde, Uluslararası Göç Örgütü’ne göre, geçen yıl içerisinde Haiti’de 100.000’den fazla kişi evlerini terk etmiştir.[38] Bu anlamda, Haiti’deki şiddet sarmalı sistematik ve yapısal bir soruna işaret etmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, Haiti’de oturmamış siyasal sistem, derin ve yapısal ekonomik sorunlar ve şiddete imkân tanıyan hâkim politik (siyasi) kültür nedeniyle şiddet olaylarının devam edeceğini öngörmek gerekir. Bunu önlemek için ise, öncelikle ülkede siyasal istikrarın sağlanması ve işlerin normale dönmesi, çetelerle bir uzlaşı sağlanarak veya bu yapıların güçleri kırılarak sokakların güvenli hale getirilmesi, daha sonra da ABD ve diğer bölge ülkelerinin desteğiyle halkın sosyoekonomik durumunun geliştirilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, korkumuz odur ki, Haiti’deki şiddet sarmalı, artarak ve diğer bölge ülkelerini de olumsuz etkileyerek derinleşecektir.

Kapak fotoğrafı: https://www.sozcu.com.tr/haiti-savas-yerine-dondu-cok-sayida-olu-ve-yarali-var-p21114

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

KAYNAKÇA

• AlJazeera (2021), “Haiti’s turbulent political history – a timeline”, 07.07.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2021/7/7/haitis-turbulent-political-history-a-timeline.
• Anadolu Ajansı (2017), “Haiti”, 04.10.2017, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/ulke-profilleri/haiti/926403.
• AP (2021), “Haiti faces fresh instability as PM comes under scrutiny”, 16.09.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://apnews.com/article/port-au-prince-haiti-f57d0c530cd01452f357d020b8926324.
• BBC News (2019), “Haiti profile – Timeline”, 11.02.2019, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-19548814.
• BBC News (2023), “Haiti president’s assassination: What we know so far”, 01.02.2023, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-57762246.
• Britannica, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/place/Haiti.
• Britannica, “History of Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/history-of-Haiti.
• Buschschlüter, Vanessa (2024), “Haiti’de neler oluyor, çeteler ülkeyi nasıl ele geçirdi?”, BBC News Türkçe, 05.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgvl5ze4nzo.
• Dalaklı, Selay (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.
• Doğan, Sinan (2024), “Haiti Başbakanı Ariel Henry, görevinden istifa etti”, Anadolu Ajansı, 12.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/haiti-basbakani-ariel-henry-gorevinden-istifa-etti/3161937.
• Euronews (2024), “Haiti: Çeteler başkentteki lüks bölgelere saldırdı; onlarca ölü var”, 19.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tr.euronews.com/2024/03/19/haiti-ceteler-baskentteki-luks-bolgelere-saldirdi-onlarca-olu-var.
• Gaffield, Julia (2020), “Haiti was the first nation to permanently ban slavery”, The Washington Post, 12.07.2020, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.washingtonpost.com/outlook/2020/07/12/haiti-was-first-nation-permanently-ban-slavery/.
• Geggus, David (1997), “The Naming of Haiti”, NWIG: New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids, Cilt 71, Sayı: ½, ss. 43-68.
• Henley, Jon (2010), “Haiti: a long descent to hell”, The Guardian, 14.01.2010, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2010/jan/14/haiti-history-earthquake-disaster.
• International Monetary Fund, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.imf.org/external/datamapper/profile/HTI.
• İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.
• International Trade Council (2021), “The Major Imports of Haiti”, 11.10.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tradecouncil.org/the-major-imports-of-haiti/#:~:text=Mineral%20fuels%20and%20oils%20hold,Venezuela%2C%20and%20the%20Dominican%20Republic.
• Maphill, “Physical Location Map of Haiti, within the entire continent”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: http://www.maphill.com/haiti/location-maps/physical-map/entire-continent/.
• Pala, Melike (2024), “AB, şiddet olayları nedeniyle Haiti’deki personelini tahliye etti”, Anadolu Ajansı, 11.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-siddet-olaylari-nedeniyle-haitideki-personelini-tahliye-etti/3161815.
• Sözcü (2024), “Haiti savaş yerine döndü: Çok sayıda ölü ve yaralı var”, 08.02.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/haiti-savas-yerine-dondu-cok-sayida-olu-ve-yarali-var-p21114.
• com, “Haiti: Main export partners in 2021”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/576486/most-important-export-partner-countries-for-haiti/.
• com, “Haiti: Main import partners in 2021”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/576475/most-important-import-partners-of-haiti/.
• Trading Economics, “Haiti Exports”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tradingeconomics.com/haiti/exports#:~:text=Haiti%20mostly%20exports%20clothing%2C%20scrap,80%20percent%20of%20total%20exports.
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Haiti’nin Siyasi Görünümü”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/haiti-siyasi-gorunumu.tr.mfa#:~:text=Haiti%2C%20yar%C4%B1%20ba%C5%9Fkanl%C4%B1k%20sistemi%20ile,%C3%BCyeli%20Temsilciler%20Meclisi’nden%20olu%C5%9Fmaktad%C4%B1r.
• World Factbook, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/haiti/#people-and-society.

DİPNOTLAR

[1] Anadolu Ajansı (2017), “Haiti”, 04.10.2017, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/ulke-profilleri/haiti/926403.

[2] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/; Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[3] David Geggus (1997), “The Naming of Haiti”, NWIG: New West Indian Guide / Nieuwe West-Indische Gids, Cilt 71, Sayı: ½, s. 44.

[4] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.

[5] Jon Henley (2010), “Haiti: a long descent to hell”, The Guardian, 14.01.2010, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2010/jan/14/haiti-history-earthquake-disaster. Aktaran: Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[6] Julia Gaffield (2020), “Haiti was the first nation to permanently ban slavery”, The Washington Post, 12.07.2020, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.washingtonpost.com/outlook/2020/07/12/haiti-was-first-nation-permanently-ban-slavery/.

[7] Anadolu Ajansı (2017), “Haiti”, 04.10.2017, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/ulke-profilleri/haiti/926403.

[8] Britannica, “History of Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/history-of-Haiti.

[9] Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[10] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.

[11] Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[12] Britannica, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/place/Haiti.

[13] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.

[14] Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[15] AlJazeera (2021), “Haiti’s turbulent political history – a timeline”, 07.07.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2021/7/7/haitis-turbulent-political-history-a-timeline.

[16] BBC News (2019), “Haiti profile – Timeline”, 11.02.2019, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-19548814.

[17] Vanessa Buschschlüter (2024), “Haiti’de neler oluyor, çeteler ülkeyi nasıl ele geçirdi?”, BBC News Türkçe, 05.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgvl5ze4nzo.

[18] World Factbook, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/haiti/#people-and-society.

[19] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.

[20] Maphill, “Physical Location Map of Haiti, within the entire continent”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: http://www.maphill.com/haiti/location-maps/physical-map/entire-continent/.

[21] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Haiti’nin Siyasi Görünümü”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/haiti-siyasi-gorunumu.tr.mfa#:~:text=Haiti%2C%20yar%C4%B1%20ba%C5%9Fkanl%C4%B1k%20sistemi%20ile,%C3%BCyeli%20Temsilciler%20Meclisi’nden%20olu%C5%9Fmaktad%C4%B1r.

[22] BBC News (2023), “Haiti president’s assassination: What we know so far”, 01.02.2023, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-57762246.

[23] AP (2021), “Haiti faces fresh instability as PM comes under scrutiny”, 16.09.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://apnews.com/article/port-au-prince-haiti-f57d0c530cd01452f357d020b8926324.

[24] International Monetary Fund, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.imf.org/external/datamapper/profile/HTI.

[25] Anadolu Ajansı (2017), “Haiti”, 04.10.2017, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/ulke-profilleri/haiti/926403.

[26] Statista.com, “Haiti: Main export partners in 2021”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/576486/most-important-export-partner-countries-for-haiti/.

[27] Trading Economics, “Haiti Exports”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tradingeconomics.com/haiti/exports#:~:text=Haiti%20mostly%20exports%20clothing%2C%20scrap,80%20percent%20of%20total%20exports.

[28] Statista.com, “Haiti: Main import partners in 2021”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/576475/most-important-import-partners-of-haiti/.

[29] İnsamer, “Haiti”, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-haiti/.

[30] International Trade Council (2021), “The Major Imports of Haiti”, 11.10.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tradecouncil.org/the-major-imports-of-haiti/#:~:text=Mineral%20fuels%20and%20oils%20hold,Venezuela%2C%20and%20the%20Dominican%20Republic.

[31] International Trade Council (2021), “The Major Imports of Haiti”, 11.10.2021, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tradecouncil.org/the-major-imports-of-haiti/#:~:text=Mineral%20fuels%20and%20oils%20hold,Venezuela%2C%20and%20the%20Dominican%20Republic.

[32] Selay Dalaklı (2022), “Sömürgecilikten günümüze: Haiti tarihi”, Biameg, 21.04.2022, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://bianet.org/yazi/somurgecilikten-gunumuze-haiti-tarihi-249360.

[33] Jon Henley (2010), “Haiti: a long descent to hell”, The Guardian, 14.01.2010, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2010/jan/14/haiti-history-earthquake-disaster.

[34] Euronews (2024), “Haiti: Çeteler başkentteki lüks bölgelere saldırdı; onlarca ölü var”, 19.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://tr.euronews.com/2024/03/19/haiti-ceteler-baskentteki-luks-bolgelere-saldirdi-onlarca-olu-var.

[35] Sinan Doğan (2024), “Haiti Başbakanı Ariel Henry, görevinden istifa etti”, Anadolu Ajansı, 12.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/haiti-basbakani-ariel-henry-gorevinden-istifa-etti/3161937.

[36] Melike Pala (2024), “AB, şiddet olayları nedeniyle Haiti’deki personelini tahliye etti”, Anadolu Ajansı, 11.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ab-siddet-olaylari-nedeniyle-haitideki-personelini-tahliye-etti/3161815.

[37] Sözcü (2024), “Haiti savaş yerine döndü: Çok sayıda ölü ve yaralı var”, 08.02.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/haiti-savas-yerine-dondu-cok-sayida-olu-ve-yarali-var-p21114.

[38] Vanessa Buschschlüter (2024), “Haiti’de neler oluyor, çeteler ülkeyi nasıl ele geçirdi?”, BBC News Türkçe, 05.03.2024, Erişim Tarihi: 21.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgvl5ze4nzo.