İspanya ve Latin Amerika’da yaşayan halklar romantik ve hareketli müzik parçalarının yanı sıra siyasi ve toplumsal mesajlar içeren şarkılar da yapmaktadırlar. Hatta bu konuda bu coğrafyanın oldukça zengin olduğu da söylenebilir. Ülkelerde yaşanan eşitsizlikler, coğrafyanın getirdiği imkansızlıklar, siyasi sorunlar, kahramanlar ve daha nice benzeri tema üzerine oldukça çeşitli ve zaman zaman da etkileyici şarkı sözleri yazılmış. Bu araştırma yazısında bu sanatsal eserlere değinilecektir.
Çalışma:
- Siyasi figürlere adanmış şarkılar,
- Toplumsal eleştiri içeren ve/veya mücadele çağrısı yapan şarkılar,
- Siyasal eleştiri içeren şarkılar,
- Latin Amerikalılık üzerine şarkılar,
- Ve son olarak göçmen olma meselesine temas eden şarkılar halinde alt başlıklara ayrılmıştır.
Merak uyandırmasını diliyorum.
A-) Siyasi Figürlere Adanmış Şarkılar
Hasta Siempre Comandante (1965) – Carlos Puebla
Türkçe Adı: “Elveda, Komutan”
1965’te Carlos Puebla, Che Guevara’nın görevlerinden ayrılıp Küba’dan gidişinin ardından “Hasta Siempre, Comandante” adlı bolero tarzı bu eseri yazmıştır. Şarkı, Che’yi efsanevi bir figüre dönüştürürken, sözlerinde Küba halkının ona duyduğu bağlılık ve ayrılığın acısı dile getirilmektedir (Rodríguez-Cepero, 2018: 14). Duyan pek çok kişinin hemen tanıyacağı nakaratı şu şekildedir:
Aquí se queda la clara,
la entrañable transparencia
de tu querida presencia,
Comandante Che Guevara.
Çevirisi: “Burada, senin sevgili varlığının açık ve candan gelen berraklığı yatıyor, Komutan Che Guevara.”
Şarkı şöyle devam ediyor:
Tu amor revolucionario
te conduce a nueva empresa,
donde esperan la firmeza
de tu brazo libertario.
Türkçe çevirisi: “Devrimci sevgin seni, özgürleştirici kolunun gücünü bekledikleri yeni bir göreve götürüyor.”
El Pueblo Unido Jamás Será Vencido (1973) – Sergio Ortega & Quilapayún
Türkçe Adı: “Birleşmiş Halk Asla Yenilmez”
El Pueblo Unido Jamás Sera Vencido şarkısı Şilili müzisyen Sergio Ortega tarafından Devlet Başkanı Salvador Allende’ye destek vermek için 1973’te General Pinochet’in gerçekleştirdiği darbeden önce bestelenmiştir. Daha sonra yine Şilili olan Quilapayún ve Inti-Illimani grupları bu şarkıyı sürgüne gittikleri Avrupa’da söyleyerek dünya çapında üne kavuşturmuştur (Sağır, 2012).
Sergio Ortega’nın bestesine Quilapayún grubunun sözlerini yazdığı bu parça da pek çok kişinin tanıyacağı bir müziğe ve sözlere sahiptir.
La Cucaracha (1910-1920’ler) – Anonim
Türkçe Adı: “Hamamböceği”
İspanyolcada hamamböceği anlamına gelen La Cucaracha şarkısı, Meksika Devrimi sırasında devrimci lider Pancho Villa’nın savaştığı diktatör Victoriano Huerta’ya gönderme yapmaktadır. Huerta, kısa boylu ve kel olduğu ve kahverengi renkli üniforma giydiği için ona “hamamböceği” yakıştırması yapılmıştır (juliansorel, 2019). La Cucaracha şarkısının pek çok versiyonu olmakla beraber aslında Meksika Devrimi’nden önce yazıldığı, devrim mücadelesi esnasında da Villa’nın orduları tarafından Victoriano Huerta’ya yönelik alaycı bir biçimde sözlerinin değiştirildiği biliniyor. Huerta’nın içki ve uyuşturucu kullanan bir diktatör olduğu da söyleniyor; bu yüzden şarkının sözlerine bu tasviri eklenmiş (Al Día News, 2022).
Şarkının nakaratının sözleri şu şekildedir:
La cucaracha, la cucaracha → Hamam böceği, hamam böceği
ya no puede caminar; → artık yürüyemiyor;
porque no tiene, porque le falta → çünkü onda yok, çünkü lazım ona
marihuana que fumar. → içmek için es…r.
Meksika için bir popüler kültür ikonu haline gelen La Cucaracha şarkısının melodisi İspanya ve Latin Amerika’da çok ünlüdür. ABD’ye yakınlığı nedeniyle orada da hızla popüler olmuştur. Hatta 1934 yılında bu parçanın kullanıldığı kısa bir müzikal film yapılmış, ardından 1935’te bu yapım “En İyi Komedi Kısa Film” dalında Oscar kazanmıştır (Al Día News, 2022).
Toplumsal Eleştiri İçeren ve/veya Mücadele Çağrısı Yapan Şarkılar
El Condor Pasa (1913) – Daniel Alomía Robles
Türkçe Adı: “Kondor Kuşu Geçiyor”
Melodisi pek çok kişiye tanıdık gelebilecek olan El Condor Pasa adlı şarkının hikâyesi, Güney Amerika ülkesi Peru’daki yerli işçi sınıfının yaşadığı zorlu koşullarla ilişkilidir. Şarkı, dönemin maden şirketlerinin And Dağları yerlilerine uyguladığı sömürü ve baskıyı sanat yoluyla ortaya koymaktadır. 1913 yılında Peru’nun başkenti Lima’daki Barrios Altos semtinde, işçi sınıfına yönelik Massey Tiyatrosu’nda sahnelenen “El Cóndor Pasa” adlı müzikal gösteri için bestelenmiştir.
Peru, Pasifik Savaşı’ndan (1879–1883) sonra kimlik arayışına girmiş ve İnkaların kültürel mirasına yönelmiş. Şarkıyı ortaya çıkartan Robles ise bu dönemde 20 yıl boyunca Andları gezerek Peru, Ekvador ve Bolivya’dan 1000’den fazla yerli melodi derlemiş. Bunlardan birisi olan El Condor Pasa’nın hikâyesinde, Cerro de Pasco’daki bir madende çalışan yerliler, ağır sömürüye karşı ayaklanır ve sonunda zalim patronları yenilgiye uğratırlar. Bu zaferin simgesi olarak da And Dağları’nın ünlü kondor kuşu, özgürlük ve zaferi temsil ederek gökyüzüne yükselir.
Şarkı pek çok kişi ve grup tarafından Keçuva, İspanyolca, İngilizce ve İtalyanca gibi birden çok dilde yorumlanmış, BBC Mundo tarafından da “asla unutulmayacak 50 ikonik şarkı” arasında gösterilmiştir (Joksan Balcázar, 2022).
Monstro É Aquele Que Não Sabe Amar (2018) – GRES Beija-Flor
Türkçe Adı: “Canavar Sevmeyi Bilmeyendir”
Bu şarkı esasında Portekizce olmasına rağmen buraya eklemek istedim. 2018’de gerçekleşen Rio Karnavalı’nı yerinde izlemiş ve GRES Beija-Flor adlı Samba okulunun karnavalda bu şarkıyla şampiyon olmasına tanıklık etmiştim. Türkiye’de (veya dünyanın diğer yerlerinde) Rio Karnavalı’nın dans, müzik ve eğlenceden öte anlamının da olduğunu düşünen var mıdır emin değilim. Ancak özellikle bu kazanan parça, sosyal adaletsizliklere ve yolsuzluğa karşı güçlü bir eleştiri getirmektedir.
Frankenstein hikâyesinden esinlenen bu samba parçası, “yaratıcı tarafından terk edilen canavar” ile “devleti tarafından terk edilen halk” arasında bir paralellik kurmaktadır. Brezilya’daki yoksulluk, eşitsizlik, kötü kamu hizmetleri, yolsuzluk, dini istismar ve ırkçılık gibi konulara güçlü bir eleştiri sunmaktadır.
Bu şarkıyla ilgili akademik bir makale dahi yazılmıştır. Brezilya’da akademik araştırma yapan Isaque Rafael Castella Gonçalves’a göre, adı geçen ülkenin güncel siyasi ve toplumsal sorunlarını Judith Butler’ın “precariedade” (kırılganlık/güvencesizlik) etiği üzerinden tartışmak mümkündür (Castella Gonçalves, 2019: 554). Bu kurama göre, tüm insanlar “kırılgan bir varoluş koşulunu” paylaşır, ancak bu kırılganlık eşit dağılmaz. Zira, bazı gruplar (siyah gençler, yoksullar, cinsel yönelimi farklı olanlar, göçmenler vb.) daha yoğun şiddet, yoksulluk ve dışlanma yaşamaktadırlar.
Şarkının sözlerine bakıldığında bu duruma açıkça yer verilmektedir.
Oh pátria amada, por onde andarás? → Sevgili vatan, neredesin?
Seus filhos já não aguentam mais! → Evlatların artık dayanamıyor!
Você que não soube cuidar → Sen ki onlarla ilgilenmesini bilemedin
Você que negou o amor → Sen ki sevgiyi reddettin
Vem aprender na Beija-Flor → Gel, Beija-Flor’dan öğren.
Ayrıca şu sözlere de yer verilmiştir:
Ganância veste terno e gravata → Açgözlülük takım elbise ve kravat giyer
Vejo a liberdade aprisionada” → Özgürlüğün hapsedildiğini görüyorum
Mas o samba faz essa dor dentro do peito ir embora → Ama samba, içimizdeki acıyı alıp götürüyor
Meu canto é resistência → Benim şarkım bir direniştir.
Dolayısıyla, zenginlerin ve elitlerin açgözlü, halkın ise baskı altında olduğu eleştiriliyor ve artık halkın sabrının tükendiği ifade ediliyor.
Son olarak şarkıda şöyle ifadeler yer alıyor:
Troca um pedaço de pão → bir parça ekmeği
Por um pedaço de céu → bir parça cennetle değiştiriyorsun
Siyasal Eleştiri İçeren Şarkılar
Señor Cobranza (1998)– Bersuit Vergarabat
Türkçe Adı: “Bay Tahsilat”
Arjantinli bir rock grubu olan Las Manos de Filippi tarafından yazılan ve daha sonra yine bir başka Arjantinli grup Bersuit Vergarabat tarafından popüler hale getirilen bu parça, 1998 yılında çıkmış protest bir şarkıdır. Şarkı; Arjantin eski Devlet Başkanı Carlos Menem, Ekonomi Bakanı Domingo Cavallo, yine eski Başkan Raúl Alfonsín ve emekli hakları aktivisti Norma Plá gibi dönemin öne çıkan siyasi figürlerine sert ve muhalif göndermeler içeriyor. Bazı yerlerinde argo ifadeler de içeren Señor Cobranza’yı söyleyen grup, 1990’ların Arjantin’inde siyasi karmaşaya karşı protest müzik yapmaktaydı (Culto, 2021).
Los Dinosaurios (1983) – Charly García
Türkçe Adı: “Dinozorlar”
Arjantinli müzisyen Charly García’nın Proceso de Reorganización Nacional (Ulusal Yeniden Yapılanma Süreci) dikta hükümetinin son yılı olan 1983’te bestelediği bir parçadır. García’nın çıkardığı albümde zor kullanarak ortadan kaybolan kişiler, sürgün durumu ve gençliğe yönelik baskıcı saldırıları ele alan üç önemli şarkıdan bir tanesidir.
Arjantin’in son askeri diktatörlük (1976–1983) döneminde kaçırılmalar sıradan hale geldiği için “desaparecer” (kaybolmak/kaybedilmek) fiili, diktatörlüğün baskı mekanizmasını anlatmak amacıyla Los Dinosaurios adlı şarkıda defalarca geçmiştir. Hatta, bu şarkıyla beraber toplumsal dile de yerleşmiş ve 1983’ten itibaren Arjantin rock müziği şarkılarının sözlerinde kullanılmaya başlanmıştır (Giusti, 2019: 3).
Şarkıdaki “dinozorlar” ise, diktatörlüğün otoriter güçlerini, askerleri ve baskıcıları simgeler. Onlar şiddet yanlısı, çağdışı ve ağır baskıcıdır; er ya da geç yok olacaklardır.
Patria y Vida (2021) – Yotuel, Gente de Zona, Descemer Bueno, Maykel Osorbo, El Funky
Türkçe Adı: “Vatan ve Yaşam”
Kübalı oldukça ünlü şarkıcı ve müzik grupları olan Yotuel, Gente de Zona, Descemer Bueno, Maykel Osorbo ve El Funky tarafından 2021 yılında çıkartılan Patria y Vida şarkısı Küba’daki günümüzün siyasal rejimine bir eleştiri getirmektedir. Şarkının adı, Küba’nın eski lideri Fidel Castro’nun ünlü “Patria o Muerte,” yani “Vatan ya da Ölüm” sözlerinin tersi olarak “Vatan ve Yaşam” anlamına sahiptir. Bir başka deyişle, ölüm reddedilerek, yaşam ve özgürlük kavramları vurgulanır (Minniti, 2021).
Parçanın bir bölümünde şu sözler yer alıyor: “No más mentiras, mi pueblo pide libertad, no más doctrinas. Ya no gritemos patria o muerte sino patria y vida.” Türkçe karşılığı ise “Artık yalan yok, halkım özgürlük istiyor, artık doktrin yok. Artık vatan ya da ölüm için değil, vatan ve yaşam için haykıralım.” şeklindedir.
Şarkı, Küba’da Temmuz 2021’deki geniş çaplı protestolarda ana slogan haline geldi. Hatta öyle ki, şimdiki ABD Dışişleri Bakanı olan Marco Rubio, Senatör olduğu o dönem senato kürsüsünde bu şarkıya değinerek Küba hükümetini eleştirmişti (CBS Miami, 2021).
Şarkı ayrıca, 2021 yılında Latin Grammy Ödülleri’nde “Yılın Şarkısı” ve “En İyi Urban Şarkı” ödüllerini almıştır (CBS News, 2021).
No Olvidamos (2022) – Molotov
Türkçe Adı: “Unutmuyoruz”
Meksikalı rock grubu olan Molotov’un çıkardığı No Olvidamos adlı parça, Meksika’nın yakın tarihindeki çeşitli Devlet Başkanlarını eleştirmekte, onların yolsuzluklarını ve halka yardım etmedeki başarısızlıklarını öne çıkarmaktadır (“Molotov – No Olvidamos Lyrics Translation in English | Musixmatch”, 2024).
1970’li yıllardan başlayarak Meksika’nın bütün Devlet Başkanlarını eleştiren müzik parçasında 1970’lerdeki gençlere yönelik devlet şiddeti, 1985 depreminde devletin ilgisizliği, 1990’lardaki ekonomik kriz ve 2000’lerde uyuşturucu kartellerine karşı verilen ama şiddeti tırmandıran savaş gibi konulara sert ve hicivli bir şekilde temas ediyor (El Financiero, 2022).
La Democracia (2021) – Mon Laferte
Türkçe Adı: “Demokrasi”
Meksika’da ataerkil stereotiplere, kadınlara dayatılan rollere ve kadın cinayetlerine değinen şarkılarının da bulunduğu “Seis” adlı albümde (Urquieta, 2021) Mon Lefarte, La Democracia şarkısıyla “demokrasi” adı altında uygulanan politikalara yönelik eleştirilere yer vermektedir.
Sözlerinden anlaşıldığı kadarıyla, şarkı demokrasi karşıtı olmamakla beraber, “demokrasi için” denilerek yapılan öğrenci katliamları, göçmenlere yapılan ayrımcılık ve siyasilerin tutmadıkları sözler gibi kötü uygulamalara duyulan öfkeyi yansıtmaktadır. Müzisyen, bir röportajında demokrasinin tüm dünyada çoğu zaman bir slogandan öteye geçmediğini ifade ediyor (Urquieta, 2021).
Latin Amerikalılık Üzerine Şarkılar
Latinoamérica (2010) – Calle 13
Türkçe Adı: “Latin Amerika”
Porto Rikolu alternatif hip-hop grubu Calle 13’nin Youtube üzerinde 250 milyona yaklaşan izlenmeye sahip Latinoamérica parçası Latin Amerikalılık kimliği açısından marş gibi bir müzik eseridir. Ben de İspanyolca öğretmenliği yaptığım dönemlerde sıklıkla bu parçayı öğrencilerimle paylaşmışımdır.
Şarkının video klipi Latin Amerika’nın yerli dillerinden olan Quechua dilinde konuşmalarla başlıyor. Devamında, “Soy, soy lo que dejaron, soy toda la sobra de lo que se robaron” (“Ben, ben geride bırakılanım, çalınanların tüm kalıntısıyım”) şeklindeki sözleriyle sömürgecilik ve emperyalizmin Latin Amerika’da yarattığı yoksulluk ve talan vurgulanıyor. “Tú no puedes comprar mi vida” (“Hayatımı satın alamazsın”) gibi kimlik, duygu ve tarihsel deneyimlerin parayla ölçülemeyeceğini anlatan güçlü bir kapanış cümlesiyle de şarkı sona eriyor.
Calle 13’nin solisti olan René Pérez Joglar, şimdiye kadar 29 Latin Grammy ve 4 de Grammy ödülleri kazanarak bu alanda birinci sıradadır (Latin Recording Academy, t.y.). Şarkıları genellikle politik eleştiri, küresel politika ve Latin Amerika’daki yoksulluk gibi sosyal meseleleri içerir.
This is Not America (2022) – Residente
Yukarıda anlatılan Calle 13 grubunun solisti son yıllarda “Residente” adıyla solo olarak müzik yapmaktadır. This is Not America şarkısı da sözlerinin tamamı İspanyolca olan ancak muhtemelen şarkının içeriğiyle de ilişkili olarak tepki amaçlı İngilizce yazılmış bir Residente parçasıdır. Bu şarkı da Latinoamérica gibi Latin Amerika’nın kimliğini sahipleniyor. Emperyalizme ve ABD hegemonyasına eleştiri getiriyor. Ancak bu şarkının tonu öncekine göre daha serttir. Videosunda da benzer şekilde öfke içeren ve oldukça sert sayılabilecek görüntüler yer almaktadır.
Bu şarkıyla beraber, Amerika olarak anılan yerin sadece ABD’den ibaret olmadığı, bunun bütün kıtayı içerisine alan bir tanımlama olduğu vurgulanarak anlatılıyor.
Somos Más Americanos (2001) – Los Tigres Del Norte
Türkçe Adı: “Biz Daha Amerikalıyız”
Meksikalı grup Los Tigres del Norte’nin bu parçası ABD’nin bir eleştirisidir. Buna göre, Amerika sadece ABD’den ibaret değil, hatta İspanyolca konuşan grubun temsil ettiği halklar daha fazla Amerikalıdır. Bunun da sebebi onların kıtada daha öncesinden var olmaları, yerli kanına sahip olmaları ve Texas, California ve Arizona gibi eyaletlerin onların elinden Anglo-Saksonlar tarafından alınmış olmasıdır.
“Nos quitaron ocho estados, ¿quién es el invasor” (“Sekiz eyaleti elimizden aldılar, bu durumda işgalci olan kim?) gibi sözleri vardır bu şarkının.
Göçmen Olma Meselesine Temas Eden Şarkılar
Tres Veces Mojado (1984) – Los Tigres del Norte
Türkçe Adı: “Üç Kez Islanan”
Meksikalı grup Los Tigres del Norte’nin 1980’li yıllarda çıkardığı bu parça, Orta Amerika’dan ABD’ye göç etmeye çalışan bir kişinin hikayesini ele alıyor. “Mojado” kelimesi “ıslak” veya “ıslanmış” anlamına gelmektedir. Burada Guatemala’dan Meksika’ya geçişte, Meksika’dan ABD sınırına yolculuk yaparken ve son olarak da Meksika’dan ABD’ye kaçak olarak giriş yaparken toplam üç defa ıslanıyor olması metaforu üzerinden bir hikâye sunuluyor (Arnoldi 2023). Video klibinde bu tehlikeli yolculuğun safhalarında karşılaşılan olaylar anlatılıyor.
Grubun El Emigrante (Göçmen) ve La Jaula de Oro (Altın Kafes) adlı parçalarında da benzer bir tema işlenmekte, ABD’ye vardıktan sonra sahip oldukları hayatın güç yanları sunulmaktadır. Göçmen kişi ABD’ye varmıştır ve ekonomik refahı yerindedir. Ancak resmî belgeleri olmadığından Meksika’ya dönememekte, geride bıraktığı ülkesini özlemekte ve kimlik kaybı sorunuyla karşı karşıya kalmaktadır. Bu yüzden de bir “altın kafes”tedir.
Viajero (1987) – Banda Bostik
Türkçe Adı: “Yolcu”
Meksikalı bir rock grubu olan Banda Bostik de Viajero adlı parçada göçmenlik, aile özlemi ve kimlik konularına değinmektedir. Enerjisi yüksek bir müzik eseridir. Şarkının sözlerinde, karşısına çıkacak sonuçları yaşattığı üzüntülere rağmen kabullenmişlik ve kararlılık vardır.
Papeles Mojados (2007) – Chambao
Türkçe Adı: “Islak Kağıtlar/Islanmış Belgeler”
Benim de severek dinlediğim İspanyol bir grup olan Chambao’nun Papeles Mojados adlı müzik parçası, deniz yoluyla İspanya’ya ulaşmaya çalışan göçmenlerin yaşadıkları tehlikeler, kayıplar ve umutları anlatmaktadır.
Bu yolculukları yaparken göçmenlerin yoksulluk yüzünden hayatlarını riske attığı, mafyalara para verdiği ve ailelerine destek olmak için her şeyi göze aldıkları bilinmektedir. Küçük teknelerde yapılan yolculuk esnasında açlık, soğuk ve alabora olma tehlikesiyle de karşı karşıyadırlar. İşte bu yüzden şarkının adı olan Papeles Mojados, hem “ıslanan kimlik belgeleri” hem de “artık kimseye ait olmayan, ölen göçmenlerin kimlikleri” anlamına geliyor (Pizarro Alcalde ve Cruz Pasos, 2009: 9-10).
Şarkının sözleri de oldukça etkileyicidir. Örneğin:
La impotencia en su garganta con sabor a sal, → Boğazlarındaki çaresizlik, tuz tadı taşırken,
una bocanada de aire les daba otra oportunidad → bir nefes onlara başka bir şans veriyordu.”
Sonuç
İspanya ve özellikle de Latin Amerika’da siyasi ve toplumsal temalara ilişkin yapılan müzik eserlerinin çeşitliliği anlatılmaya çalışılmıştır. Görüldüğü üzere protesto ve mücadele isteği, direniş ve dayanışma, bu kültürlerin önemli bir parçası olarak ortaya çıkmaktadır. Zaman zaman önemli siyasi pozisyonlardaki kimselere sert tonlardan eleştiriler getirilmesinden kaçınılmamıştır. Bu şarkıların bazılarının sansüre maruz kaldığı bilinmektedir. Ancak en zor dönemlerden geçildiğinde dahi verilmek istenen mesajlar dinleyicilere ulaşmıştır.
Çoğu zaman neşe verici ritimlere rağmen asıl verilmek istenen mesajlar sözlerde bulunmaktadır ve bu konuda oldukça başarılı olunduğu ifade edilmelidir. Yoksulluk ve eşitsizlik, sömürge geçmişi ve diğer siyasal ve toplumsal baskılar elbette önemli birer itici güç olmuştur. Dolayısıyla bu şarkıların halkın sesi olabildiğini söylemek de yanlış olmayacaktır.
Kıvanç SAĞIR
ODTÜ Bölge Çalışmaları Doktora Öğrencisi
Email: ksagir@gmail.com
KAYNAKÇA
- Al Día News. 2022. “The Origins of ‘La Cucaracha’”. Ekim 4. https://aldianews.com/en/culture/screen/la-cucaracha-origins.
- Arnoldi, Cara M. 2023. “Tres Veces Mojado – Los Tigres del Norte”. Jacqueline’s Passion Blog, Şubat 3. https://sites.psu.edu/jacquelinealv/2023/02/03/tres-veces-mojado-tigres-del-norte/.
- Castella Gonçalves, Isaque Rafael. 2019. “Olha A Beija-Flor Aí, Gente: Os Filhos Abandonados Da Pátria Que Os Pariu Em Aliança Nas Ruas”. Anais do VII CIDIL 1 (Kasım): 553-566. https://periodicos.rdl.org.br/anacidil/article/view/502.
- CBS Miami, dir. 2021. “Patria Y Vida” Becomes Anthem For Those Clamoring For A Free Cuba. 02:45. https://www.youtube.com/watch?v=FgRe2sIvcEY.
- “Cuban Protest Anthem ‘Patria y Vida’ Wins Latin Grammy for Song of the Year”, CBS News. 2021. Kasım 19. https://www.cbsnews.com/news/latin-grammy-patria-y-vida-song-of-the-year-cuba-protest/.
- Culto, Equipo de. 2021. “‘Menem, ¡Menem!’: Señor cobranza, el himno que marcó el epílogo del mandatario”. La Tercera, Şubat 14. https://www.latercera.com/culto/2021/02/14/menem-menem-senor-cobranza-el-himno-que-marco-el-epilogo-del-mandatario/.
- El Financiero. 2022. “‘No olvidamos’: La canción donde Molotov ‘le tira’ a varios expresidentes (y a AMLO)”. Nisan 8. https://www.elfinanciero.com.mx/entretenimiento/2022/04/08/no-olvidamos-la-cancion-donde-molotov-le-tira-a-varios-expresidentes-y-al-actual/.
- Giusti, Cristian Secul. 2019. “Sangre en nuestro hogar: contexto, discurso y pasado reciente en tres canciones de Charly García”. Artículos. Actas de Periodismo y Comunicación 5 (2). https://perio.unlp.edu.ar/ojs/index.php/actas/article/view/5765.
- Joksan Balcázar, dir. 2022. Historia detrás del Cóndor Pasa 🇵🇪. 05:39. https://www.youtube.com/watch?v=FDuVBUKY6Y0.
- 2019. “That cockroach was V…”. Reddit Comment. r/todayilearned, Temmuz 26. https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/ci18ut/til_the_most_popular_version_of_the_mexican_song/ev0ynlr/.
- Latin Recording Academy. t.y. “René Pérez ‘Residente’ | Artista | LatinGRAMMY.com”. Erişim 20 Ağustos 2025. https://www.latingrammy.com/artistas/rene-perez/22010-02.
- Minniti, Antonela. 2021. “‘Patria y vida’: la historia detrás del hit latino que se convirtió en símbolo de las protestas en Cuba”. LA NACION, Temmuz 13. https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/musica/patria-y-vida-la-historia-detras-del-hit-latino-que-se-convirtio-en-simbolo-de-las-protestas-en-cuba-nid13072021/.
- “Molotov – No Olvidamos Lyrics Translation in English | Musixmatch”. 2024. https://www.musixmatch.com/lyrics/Molotov/No-Olvidamos.
- Pizarro Alcalde, Felipe, ve Patricia Cruz Pasos. 2009. “La Historia De Las Migraciones En España A Través De Las Canciones: De El Emigrante A Papeles Mojados”. Clío: History and History Teaching, sy 35. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3263277.
- Rodríguez-Cepero, Juan. 2018. “Carlos Puebla and the People’s History of the Cuban Revolution (1956-1980)”. Louisiana State University and Agricultural and Mechanical College. https://repository.lsu.edu/gradschool_theses/4832.
- Sağır, Kıvanç. 2012. “Bakır Madenleri Şili’yi Latin Amerika’nın Parlayan Yıldızı Yapıyor”. Uluslararası Politika Akademisi – (UPA), Haziran 5. https://politikaakademisi.org/2012/06/05/bakir-madenleri-siliyi-latin-amerikanin-parlayan-yildizi-yapiyor/.
- Urquieta, Milagro. 2021. “Mon Laferte: ‘La gente que está en el poder no termina de ver con seriedad el feminicidio’”. Vogue, Nisan 13. https://www.vogue.mx/estilo-de-vida/articulo/mon-laferte-conversa-con-vogue-sobre-seis-su-nuevo-album.
