Giriş
19 Mart 2019’da, saat 19:00 sularında, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev Başkanlıktan istifa ettiğini ve emekli olduğunu açıkladı. Nazarbayev, 1990 yılından beri Kazakistan’ı kurucu lider olarak yönetti ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerini üstüste beş kez kazandı.[1] Ülkeyi yaklaşık 30 yıl (28 yıl) boyunca yöneten bu tarihi şahsiyet, aktif politikadan ve Devlet Başkanlığından ayrılmasına karşın, Kazakistan Güvenlik Konseyi Başkanı, iktidardaki Nur Otan partisi Genel Başkanı ve Anayasa Konseyi üyesi olmaya devam edecek. 2020’de yapılacak olan yeni seçimlere kadar, ülkeyi Senato Başkanı Kasım Cömert Tokayev yönetecek. Dolayısıyla, Nazarbayev aslında ülkesinin liderliğini tam olarak da bırakmıyor denilebilir; zira Kazakistan Güvenlik Konseyi Başkanı ve Nur Otan partisinin lideri olarak yapacağı görevlerle, ülkesinin siyasi sistemine yön vermeye devam edeceğini söylüyor.
Kasım Cömert Tokayev
İstifa Haberine Dair İlk Yorumlar
İstifa kararını yorumlayan Kazak siyasi analisti Dosyum Satpayev, Nazarbayev’in ayrılmasının büyük bir sürpriz olmadığını söyledi. Satpayev’e göre, son birkaç yıldır hükümet zaten çeşitli siyasi ve anayasal manevralar yapmaktaydı. Uzman, bu yılın Şubat ayında, Kazakistan Anayasa Konseyi’nin Nazarbayev’in Cumhurbaşkanlığı yetkilerini sona erdirme talebine cevap verdiğini hatırlattı. Nazarbayev yönetimi, bunun üzerine anayasanın Cumhurbaşkanı’nın gönüllü istifasını ima edip etmediğini merak etmişti. Konsey de, bunu ima ettiğini söylemişti. Ancak Nazarbayev, yönetimi altındaki yetkilerle genişletilmiş Güvenlik Konseyi’nin başı olmaya devam ediyor. Nur Otan partisinin başkanlığı da onun tekelinde. Ayrıca yine Nazarbayev, 2010 yılında yasal olarak kendisine verilmiş olan “milletin lideri” statüsünü korumaya devam ediyor. Anayasaya göre, bir sonraki seçimden önce Kazakistan Cumhurbaşkanlığı makamı Meclis Başkanı tarafından düzenleniyor. Bu durumda, Satpayev’e göre, Nazarbayev’in Kasım Cömert Tokayev’i halefi olarak atadığını söylemek zor. Gelecek Cumhurbaşkanlığı seçimleri ise 2020 yılında yapılacak. Uzman, “Bu çok ilginç bir entrika olacak; onlara kimlerin katılacağını ve kimlerin katılmayacağını göreceğiz” diyor. Bu, Deng Xiaoping’in Çin’de yönetimdeyken sahip olduğu modeldi. Aradaki fark, Çin’de güçlü bir Komünist Parti var. Nazarbayev ise kendi siyasi partisine sahip: Nur Otan. Rusya’daki iktidar partisinin bir analogu, ama doğal olarak Çin Komünist Partisi kadar köklü değil. Bu durumda, Nazarbayev şu şekilde ortaya çıkıyor: sadece Güvenlik Konseyi’nin Başkanı olmayacak, aynı zamanda bir ulusun lider statüsünde görev yapmaya devam edecek. Son yıllarda, Nazarbayev, aslında kendisini güçten arındırıcı bir politika izlemişti. Parlamentonun rolünü iyice güçlendirmiş ve böylelikle Cumhurbaşkanı’nın konumunu daha etkisiz hale getirmişti. Uzun yıllar onunla birlikte olan Senato Başkanı Kasım Cömert Tokayev’i ise geçiş dönemi lideri olarak seçti. Görünüşe göre, Nazarbayev ailesinin üyeleri yeni dönemde de oligarşik bir şekilde sistemde önemli rol oynayacak; zira Nazarbayev’in siyaseten aktif yeğenleri var. Kasım Cömert Tokayev, temkinli bir diplomat ve muhafazakâr görüşte bir insan. Öyle görünüyor ki, ülkede hiçbir şeyi ciddi şekilde ve kökünden değiştirmeyecek. Bu ortamda Nazarbayev ise, “kurucu baba” olmaya devam ediyor. Nazarbayev, Cumhurbaşkanı, parlamento, hükümet ve seçkin gruplar arasında arabuluculuk yapacak. Bunun olup olmayacağı, rolünü güçlendiren anayasal hükümlere dayanarak ne kadar süre hareket edeceğine bağlı olacaktır.
Nazarbayev’in İstifa Nedenleri Nelerdir?
Orta Asya veya Türkistan, dünya siyaseti için önemli coğrafyadır. 150 yıl önce, İngiltere ve Çarlık Rusyası Türkistan için savaştı. Bunun adı tarihte “Büyük Oyun” olarak geçer. En sonunda Çarlık Rusyası savaşı kazandı. Ruslar, 100 yıldan fazla süreyle bu coğrafyada neredeyse tek başına söz sahibi oldular. Şimdi Orta Asya’da olan devletleri de Sovyet yönetimi kurdu. Sovyetler Afganistan’a müdahale ederken, Kızıl Ordu’nun Orta Asya’daki askeri birlikleri ve askeri üsleri önemli işlevler gördü. Bu Orta Asya devletlerinden birisi de Kazakistan Cumhuriyeti’dir. Kazakistan, uzun süreyle Sovyetlerin sürgün yeri oldu. Stalin zamanında başka Sovyet devletlerinden olan muhalif insanlar Kazakistan’a ve diğer Orta Asya devletlerine sürgün ediliyordu. Kazakistan halkını 30 yıla yakın Nursultan Nazarbayev yönetti. Nazarbayev, her zaman ikili politika yaptı. Hem kendisinin, hem de Kazakistan’ın geleceği için oyunlar kurdu ve genelde başarılı oldu. İstifa ederken ise şu sözleri söyledi: “Biz haritada olmayan Kazakistan devletini dünya haritasına dahil ettik“.[2]
Sovyetler Birliği çökerken, Nazarbayev yine güzel bir oyun oynadı. Önce hem Mikhail Gorbaçov’u, hem de Boris Yeltsin’i destekledi. Gorbaçov hatta ona sistemde önemli bir vazife önermişti. Sonunda Yeltsin’i destekledi ve Sovyetlerin dağılmasına destek verdi. Her zaman Rusya ile iyi ilişkiler kurdu; çünkü ülkesinde 6,5 milyon Rus kökenli vatandaş yaşıyordu. Şu anda Kazakistan’da halen 3,7 milyon Rus yaşıyor.[3] Azerbaycan-Ermenistan Savaşı’nın aktif olduğu zamanlarda Azerbaycan devletine ve halkına destek veremedi. Hatta 1992 yılında Azerbaycan’daki Ebülfez Elçibey hükümeti ondan parasıyla buğday istedi; ama Rus baskısı nedeniyle bunu yapamadı. Ancak sonradan Nazarbayev’in Azerbaycan politikası değişti. Dağlık Karabağ konusuna bağlı olarak bazı fikirler söyledi ve Azerbaycan’a destek verdi. Türkiye ile de sıcak ve iyi ilişkiler kurdu. Türk Dünyası’nın “aksakal”ı olmak için Türkçü bazı fikirler dile getirdi. Türk Dünyası’nın siyasi liderleri denince, akla Mehmet Emin Resulzade, Mustafa Kemal Atatürk, Alparslan Türkeş ve Ebulfez Elçibey geliyor. Nazarbayev de, bu liderler gibi Türk Dünyası’nda adının tanınması için Türkçü fikirler söyledi ve bazı önemli vazifeler gördü.
Orta Asya önemli bir yerdir. Burada günümüzde üç büyük ülke; Rusya, Çin ve ABD söz sahibi olmak için savaş veriyorlar. Putin’le Nazarbayev, 2018 yılının 9 Kasım’ında gizli bir oturumda kapalı kapılar arkasında konuştular. Nazarbayev, kararını açıklamasından bir saat önce tekrar Putin’i aradı. Ve daha önce, Ocak 2018’de, ABD Başkanı Donald Trump, Kazakistan Cumhurbaşkanı’nı kabul etti ve diğer Sovyet sonrası liderlerle olduğu gibi, onunla da Oval Ofis’te ortak fotoğraf çekimi yapıldı.[4] Öyle görünüyor ki, Nazarbayev’in istifası önceden Putin ve Trump’la konuşuldu ve görevden ayrılarak yerine bir varis atanmasına destek verildi. Kazakistan, uzun süredir aralarındaki mücadele devam eden Rusya, ABD ve Çin’in çıkarlarının yakınlaştığı Orta Asya’daki en etkili devlettir. Nazarbayev, uzun süre boyunca başarıyla bu konularla uğraştı. Putin ile arkadaştı; ancak Rusya’nın Kırım ilhakını tanımadı ve ülkesinde yeni dönemde daha çok Amerikan ve Çin projeleri başlattı. Nazarbayev’in denge politikası daha zor bir döneme girdi; çünkü günümüzde “herkesle arkadaş olmak” giderek zorlaşıyor. Dahası, Alman ve İsrail tıbbının ciddi çabalarına rağmen, 78 yaşındaki Nazarbayev’in en az 6 aydır ağır şekilde hasta olduğu söyleniyor. Nazarbayev, bugüne kadar güçlü ilaçların da yardımıyla, her hastalıktan sonra kelimenin tam anlamıyla yeniden dirildi.[5] Fergana Ajansı’nın Genel Yayın Yönetmeni ve Orta Asya uzmanı Daniil Kislov, konunun bir başka tıbbi versiyonunu da seslendiriyor. Gerçeği asla bilemeyeceğiz; çünkü yasaya göre, liderin sağlık durumu Kazakistan’da en gizli korunan sırdır. Ancak medeni bir güç geçişi için, Nazarbayev’in iktidar sonsuzluğu ihtirasından ve takıntıdan kaçmak için yeterince bilgeliğe sahip olması önemlidir. Nitekim başka ülkelerde geçiş kolay başarılamadı. Özbekistan’ı uzun yıllar yöneten İslam Kerimov aniden vefat etti. Bir zamanlar kızı varis olarak biliniyordu. Sonradan kızının adı bazı işlere çekildi. İslam Kerimov, kendi öz kızını tutuklattı ve ev hapsine mahkum ettirdi. Bundan sonra da yerine uygun bir varis bulmayı beceremedi. Aniden vefat etmesi sonrasındaysa, Rusya’nın desteklediği Şevket Mirziyoyev Cumhurbaşkanı oldu. Nazarbayev, Kerimov’un başına gelenlere bakınca, bu süreci daha ustalıkla yönetmek ve koltuğunu varisine devretmek istiyor olabilir. Kızı Dariga Nazarbayeva, zaten yıllardır siyaset meydanında var.
Dariga Nazarbayeva
Peki niçin Nazarbayev geçiş sürecinde yetkilerini Kasım Cömert Tokayev’e devretti? Tokayev, Nazarbayev’in kendisinden sonra dünyadaki en ünlü ve önemli çevrelerde en çok tanınan Kazak vatandaşıdır. SSCB devrinin ünlü yazarlarından Kessem Tokayev’in oğludur. 10 kez düşünecek, ama sonra hiçbir şey söyleyemeyecek tam bir diplomattır. Tokayev, tam 25 yıl süreyle Sovyetler Birliği Dış İşleri Bakanlığı’nda çalıştı. Sovyetler’i Çin ve Singapur gibi önemli devletlerde temsil etti. Çin’de çalıştığı zamanlarda baba ve oğul Bush’la tanış oldu, hatta sonradan onlarla yakın dost bile oldu. Çince, Rusça ve İngilizce dillerini yüksek derecede biliyor ve konuşuyor. Fransızca’yı ise orta seviyede biliyor. Ama ilginçtir ki, kendi dili olan Kazakça’yı zayıf biliyor. 1991 yılından sonra, Tokayev, Kazakistan devletinde yüksek makamlarda çalıştı.[6] Kazakistan’ın Dış İşleri Bakanı ve Başbakanı oldu. Hatta 2011’de BM Genel Sekreter Yardımcısı olarak da görev yapmıştır. Rus basının iddiası, kendisinin Yahudi asıllı bir aileye mensup olduğu yönündedir.[7] Nazarbayev, kızı Dariga Nazarbayeva’yı ise devlette ikinci kişi olarak atadı. Dariga Nazarbayeva, uzun zamandır siyasetle uğraşıyor ve şimdi Parlamento Senatosu üyesi ve Dış İlişkiler, Savunma ve Güvenlik Komitesi’ne Başkanlık ediyor. Daha önce, Dariga Nazarbayeva Başbakan Yardımcısı idi. Açıkçası, bence bu Nazarbayev’in bir güvenlik taktiğidir.
Timur Askaroviç Kulibayev
Nazarbayev’in başka iki önemli varisinin isimleri de şu sıralar gündeme çekiliyor. Örneğin, muhtemel bir halef olarak, Nazarbayev’in küçük kızı Dinara Kulibaeva’nın kocası Timur Askaroviç Kulibayev hakkında konuşuyorlar. Forbes’a göre, dolar milyarderi Kulibayev, Kazakistan Halk Bankası’nı kontrol ediyor. Kazakistan Başkanlığını alabilecek adayların listesinde Milli Güvenlik Komitesi’nin Başkan Yardımcısı Samat Abish’in de adı var. Kendisi, Nursultan Nazarbayev’in yeğenidir. Hatta 2013’te Kazak medyası, Nazarbayev’in yeğenini Rus lider Vladimir Putin’e halefi olarak tanıttığını iddia etmişti.[8]
Samat Abish
Rusya İstifa Kararını Nasıl Değerlendirdi?
Peki Rusya bu karara nasıl baktı? Kasedi geri sararsak, ilk olarak Nazarbayev Putin’i aradı ve uzun yıllardır süren işbirliğinden dolayı kendisine teşekkür etti. Putin, birkaç saat sonra Kasım Cömert Tokayev’i de aradı ve onu tebrik etti. Ertesi gün, Rusya Başbakanı Dimitri Medvedev de Kasım Cömert Tokayev’i telefonla aradı ve Rusya’ya davet etti. Sonuç olarak, insanlar Doğu’da olduğu gibi Rusya’da da Nazarbayev’i seviyorlar ve çoğu içten ayrılmayı tecüb ediyorlar. Bu konuda hâlâ fazla bir şey bilmiyoruz; ancak bu kararın gönüllü olduğu ve sağlam bir akıl ve ayık hafızada alındığı gerçeğinden hareket edersek, bu adımın önceden hazırlandığı ve dikkatlice planlandığı varsayılabilir. Bu durum, en zorlu politik iktidar geçişini düzene sokmaya ve inşa etmeye çalışmakla ilgilidir. Özbekistan’da tecrübe edilen kötü durum da bunda etkili olmuştur. Belki de Nazarbayev’in istifası sağlık durumuyla da ilgili olabilir. Ya da tüm bu süreç, kendisinin bir taht oyunudur. Ve hatta belki de başka bilinmeyen nedenler vardır. Bunları kesin olarak asla bilemeyiz…
Sonuç: Varislerin Değerlendirilmesi
Varisler içinde en güçlü konumda olan Kasım Cömert Tokayev’in tam 43 yıllık devlet yönetimi tecrübesi var. Devleti doğru ve düzgün şekilde yönetebilir. Nitekim Rusya ve ABD ile iyi ilişkileri var. Tokayev’in Kazakistan’ın yeni Cumhurbaşkanı olmasına Rusya ve ABD de sıcak bakabilir. Kızı Dariga, damadı ve yeğeninin ise devlet tecrübeleri az. Böyle bir plan da olabilir; yani yeni dönemde Nazarbayev’in kızı Dariga Nazarbayeva Cumhurbaşkanı ve Kasım Cömert Tokayev de ikinci adam olabilir. Kaldı ki, Kazakistan sisteminde halk merkezli yenilikler olması zor. Çünkü Kazakistan’da ciddi bir muhalefet yok. Bu devletin Sovyetlerin çöküşünden sonra yeni kurulduğu da biliniyor. Belki Nazarbayev’den sonra, ilerleyen yıllarda Kazakistan’da demokrasi ışık olabilir. Kazakistan vatandaşları bunu isterse pekala olabilir. Tabii ki, yaklaşık 30 yıldır iktidarda olan bir lider söz konusu olduğunda, siyasi riskler de göz ardı edilmiyor. Bu sürecin nasıl sonuçlanacağını söylemek zor. Burada Kazakistan devletini gerçekten sıfırdan yaratan çok güçlü bir liderden bahsediyoruz ve onsuz bazı riskler ve çeşitli çelişkiler var; bölgesel ve etnik muhtemelen yeni dönemde yüzeye çıkacak. Bununla birlikte, bu adımın gerekçeli ve akılcı olduğunu da düşünüyorum.
Teymur GASIMLI
İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilmi ve Uluslararası İlişkiler bölümü doktora öğrencisi
[1] https://www.bbc.com/russian/features-47628102, 28.03.2019.
[2] https://www.dw.com/ru/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82-%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D0%BD%D1%83%D1%80%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2-%D1%83%D1%88%D0%B5%D0%BB-%D0%B2-%D0%BE%D1%82%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D1%83/a-47976583, 28.03.2019.
[3] https://www.science-education.ru/ru/article/view?id=8301, 29.03.2019.
[4] https://news.rambler.ru/other/41937669-uyti-chtoby-ostatsya-pyat-voprosov-ob-otstavke-nursultana-nazarbaeva/, 30.03.2019.
[5] https://news.rambler.ru/other/41937669-uyti-chtoby-ostatsya-pyat-voprosov-ob-otstavke-nursultana-nazarbaeva/, 30.03.2019.
[6] http://strateq.az/manshet/332804/qohumbazligi-sevm%C9%99y%C9%99n-xarici-dill%C9%99ri-muk%C9%99mm%C9%99l-oz-dilini-z%C9%99if-bil%C9%99n-prezident.html, 30.03.2019.
[7] https://news.rambler.ru/other/41937669-uyti-chtoby-ostatsya-pyat-voprosov-ob-otstavke-nursultana-nazarbaeva/?updated&fbclid=IwAR3RvzkABQFj-BQN6vgQ8bnq00cQzLFwNdGYv_bU65jpFLp3KfKSOMHDJJs, 30.03.2019.
[8] https://www.currenttime.tv/a/kazakhstan-nazarbayev-presidential-candidate/29830806.html, 31.03.2019.
