Hazar havzasının küresel jeopolitika için önemine ilişkin analistler tarafından birtakım tezler ifade edilmektedir. Bu coğrafyada, Hazar havzasının güvenliğinin yanı sıra, işbirliğinin de önemi kaydedilmektedir. 2018 yılında Hazar Denizi’nin hukuki statüsüne ilişkin yasal düzenlemenin ardından, karşılıklı faydalı işbirliği imkanlarının da arttığı görüldü. Bu bağlamda, Hazar Ekonomik Forumu bir işbirliği formatı olma özelliği açısından ilgiye neden olmaktadır. Türkmenistan’da yapılan Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nda Hazar Denizi’ne kıyısı bulunan ülkelerin üst düzey temsilcilerinin yanı sıra, bir takım devletlerin de heyetleri hazır bulundu. Bu husus, bu tür işbirliği formatının küresel düzeyde ciddi destek bulabileceğini gösteriyor. Bu tezin Forum’da ifade edilen hususlar açısından önemli ölçüde mantıklı olduğu görülüyor. Bu bağlamda, Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nun jeopolitik, ekonomik ve güvenlik açısından analizini yapmaya karar verdik.
Küresel güvenlik ve bölgesel bütünleşme: karşılıklı ilişkiler
Bölgesel bütünleşme, modern tarihi aşamada küresel güvenliğin önemli hususlarından birisi olarak görülüyor. Dünyada küreselleşme süreci hız kazandıkça, onun alt yapısı olarak görülen farklı bölgelerde sürdürülebilir kalkınmayı, istikrarı ve güvenliği sağlayan süreçlerin teşvikine duyulan ihtiyaç da artıyor. Hazar havzasının birtakım nedenlerden dolayı dünya için büyük öneme haiz olduğu herkesçe bilinmektedir. Hazar bölgesi, siyasi, jeopolitik, ekonomik, enerji ve kültürel faktörlerden dolayı yüz yıllardır tüm dünyanın dikkat merkezinde olmaktadır. XXI. yüzyılın başlarında ise Hazar havzasının önemi daha fazla artmaya başladı.
Bu önemin üç mühim özelliği bulunuyor. Öncelikle, Hazar bölgesi enerji rezervleriyle son derece zengindir. Bu özelliğiyle, Hazar havzası, dünya enerji güvenliğine önemli ölçüde etki yapma gücüne de sahiptir. Diğer husus şu ki, günümüzde jeopolitik gerçeklik büyük güçlerin Hazar bölgesinde saygın konuma gelmek için aktif bir mücadele yürütmesiyle ilgilidir. Üçüncüsü, Hazar kıyısında bulunan bağımsız ülkelerin işbirliği modelinin hukuki temelleri daha yeni oluşturuluyor. Söz konusu üç faktör, Hazar meselesini pek çok açıdan gerek analistler, gerek politikacılar, gerekse de iş dünyası temsilcileri için önemli kılıyor.
Kaydettiğimiz hususlar doğrultusunda Hazar Ekonomik Forumu’nun farklı açılardan önemi net şekilde görülüyor. Forum’un ilki 12-13 Ağustos tarihte Türkmenistan’da yapıldı. Birinci Hazar Ekonomik Forumu’na Azerbaycan Başbakanı Novruz Memmedov, Rusya Başbakanı Dimitri Medvedev, İran Birinci Cumhurbaşkanı Yardımcısı İhsak Cihangiri, Kazakistan Başbakanı Askar Mamin katıldı. Ayrıca Bulgaristan Başbakanı Boyko Borisov ve Özbekistan Başbakanı Abdulla Aripov başkanlığındaki heyetler de misafir sıfatıyla forumda yer aldı. Bunun dışında, Hazar bölgesinin banka, iş dünyası temsilcileri, araştırmacılar ve ekonominin gelişimi yönünde faaliyet yürüten şirketlerin yöneticileri de toplantıya katıldı.
Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nda çeşitli konular ele alındı. Bu konular arasında, ticaret ve ekonomik ilişkilerin gelişmesi, dev projeler için gereken ortamın sağlanması, Hazar bölgesinde ekonominin küresel çapta oynadığı rol ve diğer stratejik öneme haiz meseleler yer aldı. Bu bağlamda Hazar Denizi’ne kıyıdaş ülkelerin karşılıklı çıkarlara uyum sağlayan alanlarda (petrol, gaz, elektrik enerjisi, ulaşım, ticaret, tarım, turizm ve b) yatırım yapılması konuları ele alındı.
Bunun dışında, forum çerçevesinde uluslararası konferans ve sergi de düzenlendi, işadamları arasında çok sayıda görüşme gerçekleştirildi. Zira gerçek anlamda Hazar Ekonomik Forumu önemli konuların masaya yatırıldığı ciddi bir toplantı düzeyinde organize edildi. Bu husus, katılımcı devletlerin bu yönde hedeflediği konulara ciddi odaklandığını ve forumun önemli perspektifler vaat ettiğine inandıklarını gösteriyor. Bu tezi Hazar havzasında işbirliği konusunda genel yaklaşımı ifade eden ve forumda kaydedilen hususlar da onaylıyor.
Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nda açılış konuşması yapan Rusya Başbakanı Dimitri Medvedev, bu bağlamda ilginç hususlara değindi. Forumun özel bir göreve hizmet ettiğini belirten Medvedev, bu açıdan “Hazar Beşlisi” çerçevesinde üst düzey işbirliği sisteminin verimli ve karşılıklı ticari-ekonomik faaliyetin etkili ve modern mekanizmayla tamamlanmasının, önemli siyasi kararların somut karşılıklı faydalı projelerle güçlendirilmesi”nin özel bir anlam ifade ettiğini belirtti.
Medvedev, konuşmasının devamında Hazar Denizi’nin hukuki statüsüne ilişkin anlaşmanın imzalanmasını kıyıdaş ülkelerin karşılıklı kararlarının çözümü için önemli faktörlerden birisi gibi değerlendirdi. Petrol ve gaz ise Hazar ülkeleri için jeostratejik iş birliğinin en önemli yönlerinden birisini oluşturuyor. Bunun yanı sıra, Rusya Başbakanı, “günümüzde ekonomide sadece petrol ve gaz üretimiyle yetinmemeyi, dijital teknoloji, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımının, sırf enerji, doğanın imkânlarının verimli şekilde kullanımının önemi”ne özellikle vurgu yaptı. Aynı zamanda Hazar devletlerinin bu eğilimlerin dışında kalmaması gerektiğini ifade etti.
Azerbaycan ve Hazar kıyısı ülkeleri: yeni düzeyde işbirliğine doğru
Kaydedilen düşünceler doğrultusunda Azerbaycan Başbakanı Novruz Memmedov’un Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nda yaptığı konuşma sırasında ifade ettiği tezler ilgi doğurmaktadır. Novruz Memmedov, ”Azerbaycan, Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nun düzenlenmesi girişimini alkışlamaktadır. …Bu forum Hazar kıyısı ülkeleri arasında iş birliğinin aktifleştirilmesinin yeni bir formatını oluşturacaktır,” şeklinde konuştu.
Bu tez, Azerbaycan yönetiminin bölgesel iş birliği konusunda yaklaşımının yapısına, karakterine ve amaçlarına tamamen uygundur. Bakü, Hazar Ekonomik Forumu’na devamlı, tüm taraflar için faydalı, perspektif vaat eden dayanıklı işbirliği formatı gibi gördüğünü sergiledi. Bunun yanı sıra, bu husus, Azerbaycan yönetiminin, Hazar kıyısında bulanan ülkeler arasında işbirliğinin derinleştirilmesinden yana olduğunu, ayrıca ciddi siyasi irade sergileyerek söz konusu süreçte katılmak azmini yansıtıyor. Diğer bir tanımlamayla, Azerbaycan, barışsever, demokrasiden yana ve işbirliğine tam açık bir devlet olduğunu her fırsatta sergiliyor.
Azerbaycan Başbakanı, konuşmasının devamında 2018 yılında Hazar Denizi’nin hukuki statüsüne ilişkin anlaşmanın imzalanmasının ardından Hazar bölgesinde ekonomik kalkınma konusunun son derece güncel konuma geldiğini belirtti. Hazar Ekonomik Forumu, bu bağlamda büyük önem arz ediyor. Forum, ticaret, ulaşım, yatırım ve turizm alanlarında iş birliğine ek katkı sağlayacaktır. Bu açıdan forum çerçevesinde Hazar İnovasyon ve Teknoloji Sergisi’nin düzenlenmesi de çok önemlidir. Başbakan, bu konuda ”…bu tür sergilerin düzenlenmesi Hazar kıyısındaki ülkelerin iş dünyası temsilcileri arasında karşılıklı ekonomik ilişkilerin derinleşmesine ve bölgede bilgi kalitesinin iyileşmesine olanak tanıyacak, iş adamları arasında doğrudan görüşmelerin yapılmasıysa tüm bölgenin refahının iyileşmesinde önemli rol oynacaktır,” şeklinde konuştu.
Novruz Memmedov, konuşmasında önemli olan diğer bir hususa da özellikle vurgu yaptı. Başbakan, Azerbaycan’ın, Hazar Denizi’ne kıyıdaş ülkelerin de yer aldığı programların, çeşitli uluslararası projelerin, lojistik hizmetlerin gerçekleşmesinde aktif şekilde yer aldığını ifade etti. Başbakan bu konuda sözlerini, ”2019 yılının ilk yarısında Hazar Denizi’ne kıyıdaş ülkelerle Azerbaycan’ın ticaret hacmi bir önceki yıla oranla yüzde 28 artmıştır. Söz konusu dönemde Azerbaycan’ın dış ticaret hacminde Hazar Denizi’ne kıyıdaş ülkelerin payı yüzde 11’i aştı”, şeklinde sürdürdü.
Bu bağlamda, Novruz Memmedov, uluslararası ve bölgesel ulaştırma koridorlarının gelişmesinin bölge ekonomisinin verimliliğinin arttırılmasında önem rol oynadığını da ifade etti. Başbakan, bu konuda, “ulaşım, altyapı ve lojistik alanlarda ortak projeler ülkelerimizin ekonomik imkanlarını pekiştiriyor ve önemini arttırıyor,” şeklinde konuştu.
Azerbaycan, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney ulaşım projelerinin gerçekleştirilmesi çerçevesinde aktif işbirliği yürütüyor. Örneğin, ”2018 yılında Doğu-Batı güzergahı üzerinden toplam 9 milyon tonu aşkın transit yüklerin taşınması gerçekleştirilmiştir. Petrol-dışı ürünlerin transiti acısında daha fazla artış görülüyor. Söz konusu artış yüzde 49 civarındadır. Kuzey-Güney güzergahı üzerinden yüklerin transitinde 8 kat artış kayda alınmıştır. Kaydedilen şu rakamlar transit yolların genişlemesinin devam ettiğini, ticaret hacminde artışı, sonuçta ise tümüyle bölgede refahın iyileşmesini sağladığını gösteriyor.”
Böylece Hazar Ekonomik Forumu, son derece ciddi öneme haiz işbirliği formatıdır. Azerbaycan, bu tür adımları yüksek değerlendiriyor. Aynı zamanda ülke yönetimi bu yönde aktif şekilde adımlar atıyor, karşılıklı saygıya ve güvene dayalı iş birliği formatlarına her zaman tam açık olduğunu her fırsatta ifade ediyor. Bu yönde Azerbaycan’ın yeteri kadar deneyimi ve kapasitesi bulunuyor. Başbakan Novruz Memmedov’un Birinci Hazar Ekonomik Forumu’nda yaptığı konuşma tam da bu hususları onaylamaktadır.
