Cumhuriyet’in kuruluşundan bu yana azınlık meselesi dönem dönem siyasi gündemde sıcak tartışmaları yol açan bir konudur. Bu bağlamda bu yazıda, Türkiye’de azınlıklar konusunu tartışırken önem arz eden olayları ele almaya çalışacağım.
Lozan Barış Antlaşması ve Azınlıklar
Lozan Barış Antlaşması, Müslüman kimliğe sahip olmayan azınlık haklarını 37-44. maddelerde düzenlemiştir. Baskın Oran’a göre, 1920’lerde azınlık haklarının uluslararası standart düzenlemesi sadece ırk, dil ve dini azınlık statüsünü temel olarak kabul etmiştir. Lozan Barış Antlaşması ise, azınlık tanımını daraltmış ve sadece gayrimüslimlere azınlık hakları tanınmıştır.
Antlaşmadaki 42. madde uyarınca, Türk hükümeti, aile hukuku veya kişisel statü ile ilgili sorunları çözmek için önlemler almıştır ve sinagogların, kiliselerin, mezarlıkların ve diğer dini ve kültürel kurumların korunmasından sorumlu hale gelmiştir. 44. maddede ise, bu hükümlerin Milletler Cemiyeti’nin garantisi altında olduğu ifade edilmiştir (Oran, 2004)
Nüfus Mübadelesi
Yunanistan ve Türkiye arasındaki nüfus mübadelesi Lozan Barış Antlaşması ile gündeme gelmiştir. Ağustos 1923’te Barış Antlaşması’nın onaylanmasıyla yürürlüğe giren sözleşmeyle sonucu milyonlarca kişi yer değiştirmiştir. (Bozdağlı, 2014). Mübadelede, Türkiye’deki Ortodoks Rumların ve Yunanistan’da yaşayan Müslümanların değişiminin yapıldığı bilinmektedir. Bu nüfus değişimi de din temelinde gerçekleştirilmiştir. Nüfus mübadelesine tabii olanlar önceki vatandaşlıklarını kaybetmişlerdir ve yerleştirilecekleri ülkenin vatandaşlığını kazanmışlardır. Mübadelede, İstanbul’da yaşayan Yunanlılar ile Batı Trakya’daki Müslümanların muaf tutulduğu bilinmektedir.
Varlık Vergisi
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Türkiye’nin ekonomik koşulları oldukça kötüleştiği bilinmektedir. Savaş yıllarının yükü altında kalan ekonominin bir nebze de olsa ferahlaması adına yeni bir vergi konulması düşüncesi ile 4305 sayılı Varlık Vergisi 12 Kasım 1942’de yürürlüğe girmiştir. Varlık Vergisi, Türk siyasal hayatında uzun süre tartışılan bir konu olmuştur çünkü azınlıkların hak ve özgürlüklerine karşı “tek parti rejiminin baskısı” olarak görülmüştür. Verginin amacı, İkinci Dünya Savaşı ortamından yararlanarak büyük gelir elde eden bazı iş kollarından devletin gelir kazanması olarak nitelenebilir. Varlık Vergisi’nin yansıması çoğunlukla İstanbul’da görülmüştür, burası gayrimüslim vergi yükümlülüğünün % 54’ünü oluşturmuştur (Ahmad, 2010).
6-7 Eylül Olayları
6 Eylül 1955 günü Türk devlet radyosu, Atatürk’ün doğduğu Selanik’teki evde bir bombalı saldırı gerçekleştiğini duyurmuştur ve bu haber İstanbul Ekspres gazetesinin iki farklı baskısı ile duyurulmuştur. Aynı gün, Taksim Meydanı’nda çeşitli öğrenci dernekleri ve Kıbrıs Türk Derneği tarafından halka açık bir gösteri düzenlenmiştir. Bu gösteriden sonra gruplar gayrimüslimlere ait işletmelerin pencerelerini taşlamışlardır. Gayrimüslimlere ait ev ve dükkanları yağmalayan gruplar, Türk bayrakları ve Atatürk ve Celal Bayar’ın fotoğraflarını taşımışlardır. 6-7 Eylül Olayları, Adnan Menderes yönetimi için zor günlerin başlangıcı olmuştur. Dilek Güven’e (2017) göre, 6-7 Eylül 1955’te yaşananlar basit bir tahrikle açıklanamayacak kadar sistemli ve düzenli gerçekleşmiştir. Hükümetin meşruiyet kaybetmesinde ve 1960 askeri darbesinin gerçekleşmesinde de bu olay önemli bir rol oynamıştır, denebilir.
Son söz olarak, Prof. Baskın Oran’ın şu sözüne atıf yerinde olacaktır: “Lozan’ın en azından kuşbakışı incelenmesi azınlık konularından bahsedebilmek için bir önkoşuldur” (Oran, 2003). Lozan Barış Antlaşması çerçevesinde azınlıkların tanımı “Müslüman olmayanlar” olarak yapılmıştır. 1982 anayasası ise, azınlıklardan bahsetmemektedir. Anayasanın 10. maddesinde, cinsiyet, din, siyasi görüş, , ırk, dil, renk, ya da benzeri diğer hususlara bakılmaksızın, ayrımcılık yapmadan tüm bireylere “yasa önünde eşitlik” garantisi sunulmuştur.
Dr. Begüm BURAK
KAYNAKÇA
- Ahmad, Feroz (2010), Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Bilgi Üniversitesi Yayınları.
- Bozdağlıoğlu, Yücel (2014), “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Sonuçları”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 18, Özel Sayı: 3.
- Güven, Dilek (2017), Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları ve Stratejileri Bağlamında 6-7 Eylül Olayları, 7 Baskı, İletişim Yayınları.
- Oran, Baskın (2003), “Lozan’da Azınlıkların Korunması”, LozandaAzinliklarinKorunmasi-ToplumsalTarih115.pdf (baskinoran.com), Erişim Tarihi: 05.01.2021.
- Oran, Baskın (2004), Türk Dış Politikası – Cilt 1 (1919 – 1980), İstanbul: İletişim Yayınları.
