Özet: Bu çalışmada, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ermeni diyasporasının oluşum tarihi ve ülkenin sosyo-ekonomik dönüşümüne katkısı ele alınmaktadır. Çalışmada, Orta Asya’da yaşayan tüm halkların kalkınması için eşit fırsatların sağlanması olan etnopolitiğin yasal yönlerine esasen önem verilmektedir. Bu bağlamda, bahsi geçen ülkelerdeki ulusal kültür merkezlerinin oluşumu ve gelişimi, Ermeni diyaspora toplulukları için kendine özgü bir kültür ve geleneklerin gelişmesine katkıda bulunmakta; ayrıca Ermeni diyasporası örneğinde anavatanla temasa geçilmesi ve bu yönde bazı faaliyetler gerçekleştirilmesi de dikkat çekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Ermeni Diyasporası, Orta Asya’da Ermeni Diyasporası, Ermeni Kültür Merkezleri.
***********************************************************************************************************
Giriş
Diyasporanın yapıcı işlevlerinden en önemlisi, anavatandan ayrı olarak yaşayan ve dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış olan insanların etnik ve milli kimliklerinin inşalarını sağlamaktır. Klasik anlamda modern ulus devletten ayrı yaşayan ve kendi anavatanlarındaki ulus devletin kurumlarından uzakta olan bu insanların ulusal kimliklerini kazandırma işlevi diyasporaya düşmektedir. Althusserci yaklaşımda olduğu gibi, devletin ideolojik aygıtları, vatandaş yaratmada etkin rol oynar.[1] Kelime anlamıyla “diyaspora” veya “diaspora“, sembolik ya da gerçekte dini ya da etnik yönden bağlı hissettikleri ülkenin dışında yaşayan insan topluluğuna denilir. Günümüzde, göç ve uyum tartışmaları dışında, anavatanlarından uzakta yaşayan etnik gruplar üzerinde ve kimlik inşası konularında diyaspora en çok incelenen etkenlerden birisidir.[2] Başta eğitim, aile, din gibi, ulus devletin nüfuz alanına giren ve aygıtı haline gelen kurumlar vasıtasıyla vatandaşlık kimliğinin özellikleri, etnik ve ulusal kimliğe uygun kazanımlar insanlara verilir. Yaşadıkları ülkenin ulusal kimliğinin dışında olan ve devletin kimlik inşası sürecinin ya da etkisinin dışında kalan azınlıklara ise, diyaspora(lar), yarattığı kurumlar, yurtdışında açılan dini yerler, okullar ve düzenlenen propagandalar gibi eylemlerle milli kimlik kazandırır.
Bir ulusun veya inanç grubunun anayurt dışında kalan kısmı için kullanılan diyaspora kavramına ilk olarak eski (antik) Yunan’da tesadüf edilmektedir. Kavramın daha sonraki dönemlerde en yaygın kullanımı konusunda ise, M.Ö. 586’daki “Babil Esareti“nden sonra tüm dünyaya dağılan Yahudiler dikkat çekmektedirler. Günümüzde dünyanın pek çok yerinde diyaspora toplulukları mevcut olmakla birlikte, aynı Yahudiler gibi “kavimsel kimlikleri“ni kaybetmeden var olmaya devam Ermeni diyasporası, sözde soykırımın 50. yıldönümünden itibaren (1965’ten itibaren) bu olayı her sene anma etkinlikleri ile anmış ve milli kimlik ve gelenek-göreneklerini korumuşlardır.[3] Ermeni diyasporası için Ermeni kimliği, ulusal açıdan büyük bir matem olarak değerlendirilen ve ABD Başkanlarınca da “Meds Yeghern” (Büyük Felâket) olarak tanımlanan 1915 tehcirine dayanmaktadır. Bu olay, adeta “seçilmiş travma” işlevi görerek, Ermenistan’dan uzak yaşayan Ermeni topluluklarını, yani Ermeni diyasporalarını, bir arada tutmaktadır. Bu nedenle, Ermenistan ve Ermeni diyasporalarının kendilerini var eden ve birliklerini sağlayan bu gibi bir temel unsur veya çimentodan vazgeçmeleri kolay değildir. Fakat, elbette, Türkiye ve Azerbaycan gibi devletlerle yaşanan sorunların Ermenistan’a olumsuz etkileri nedeniyle ve tehcirin üzerinden artık 106 yıl geçtiği de düşünülürse, Ermenilerin bu konudaki saplantıları zaman içerisinde sönümlenedebilir.
Konumuza geri dönersek; Ermeni diyasporasının Birinci Dünya Savaşı öncesi, savaş dönemi ve sonrası olmak üzere üç gelişim safhasının var olduğu söylenebilir. Savaş öncesi dönemde, Ermeni diyasporasının en önemli toplanma yeri hiç şüphesiz Amerika’ydı (yani ABD). Hiç kuşkusuz, 19. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Anadolu’ya gelmeye başlayan Amerikalı Protestan misyonerlerin de bunda önemli etkisi vardır. Nitekim Anadolu’nun en ücra köşelerine kadar giderek Ermeniler üzerinde yoğunlaşan bu misyonerlerin etkisiyle, bu yıllarda, pek çok Ermeni genci eğitim amacıyla Amerika’ya göç etmişlerdir.[4] Ermeni kimliğinin inşası süreci, 1915 seçilmiş travmasının yanı sıra, diğer ulusal ve etnik kimliklerin inşasındaki kimi ortak özellikleri de bünyesinde barındırır. Bunlardan en önemlisi ise, ortak geçmiş mitinin oluşturulmasıdır. İlkselci etnisite anlayışına göre, ortak din, dil, ırk ve kan bağı gibi özellikler bir grubu etnik bağlarla birbirine bağlanmasını sağlar.[5] Bu bağlamda, ortak kültürel, dini değerler, kan bağı gibi unsurlar da Ermeni topluluklarını bir arada tutan ve onları bağlayan temel unsurlardır.
Ermenilerin Orta Asya’ya Göç Etme Sebepleri
Özellikle Ermeni diyasporası bağlamında günümüzde Orta Asya ve Batılı devletlerdeki Ermeni diyaspora yapılarıyla ilgili çalışmalara bakıldığında, konuyla ilgili literatürün son derece sınırlı olduğu görülmektedir. Bunun sebebi ise, Ermeni tarihinin sadece 1915 tehciri temelinde araştırılması ve bunun gerçek amacının da Ermeni tarihini araştırmak değil, Türk devletlerini geçmişleriyle kötülemek ve Türkiye ve Azerbaycan gibi devletlere karşı diplomatik baskı unsuru oluşturmak olmasıdır. Oysa, Ermeni tarihi gerçekten de renkli ve zengin bir tarihtir.
Ermeniler, tarihsel süreçte başta 1915 Olayları olmak üzere yaşanan birçok siyasi ve tarihi nedenle Anadolu coğrafyasından Ortadoğu’ya, Ortadoğu’dan da farklı coğrafyalara göç etmiş ve bu göç olgusu bugünkü diyasporayı oluşturmuştur. Orta Asya bölgesinde Ermenilerin ortaya çıkışı 3. ve 4. yüzyıllara dayanmaktadır.[6] Ermenilerin Orta Asya’ya göçü, Hıristiyanlığın yayılmasıyla da yakından ilişkilidir. Roma İmparatorluğu’nda zulüm gören yeni dinin taraftarları doğuya, İran’a, Orta Asya’ya ve Doğu Türkistan’a göçtüler.[7] O dönemlerde, Hıristiyanlığı resmi devlet dini olarak ilk benimseyen devlet olan Ermenistan siyasi olarak İran’a bağımlıydı ve sonra İran ile Bizans arasında bölündü.[8] Ermeniler, ayrıca hem İran, hem de Parfiya ordularının bir parçası olarak Orta Asya’ya ulaştılar. Böylece, 599’da İran Şahı, Ermeni komutan Subat Bagratuni’yi Ermeni-Pers ordusunun komutanı olarak atar ve onu Kuşanların ülkesini fethetmesi için gönderir.[9] Bagratuni, birkaç zafer kazanarak, Türkistan’ın geniş bir bölgesine boyun eğdirir ve burada Vali olur. Tarihsel bazı kaynaklarda, Kuşanların ülkesindeki seferler sırasında bir Ermeni şehrinin kurulduğu bilgisi de var. Orta Asya topraklarında uzun süredir Ermeni yerleşimlerinin var olduğu çeşitli kazılar ve korunmuş belgelerle de kanıtlanmaktadır. Böylece, arkeologlar, eski Termiz’in yerinde 7. ve 8. yüzyıl Ermeni Kilise mimarisinin kanonlarına göre inşa edilmiş bir Hıristiyan tapınağı kompleksi dahi keşfettiler.[10] İspanyol gezgin Ruy Gonzales de Clavijo’nun kitabında bunun teyidini bulduğumuz gibi, oldukça önemli sayıda Ermeni zanaatkâr, inşaatçı, kuyumcu, silah ustası ve duvar ustası da Emir Timur tarafından Semerkand’a getirilmiştir.[11] Temur’un ikinci seferinde, Ermeni nüfusun neredeyse tamamı güneybatı Ermenistan’dan Semerkant’a yerleştirildi. Son yıllarda yapılan çalışmaların gösterdiği gibi, Orta Asya’da Hıristiyanlığın yayılması sadece Bizans ve Sasani İran’ına yeni inanç mensuplarının zulmüyle ilgili değil, aynı zamanda Büyük İpek Yolu’ndaki ticaretle de ilişkilidir.[12] Misyoner gruplar arasında genellikle aralarında çok sayıda Ermeni bulunan Hıristiyan tüccarlar da vardı. Nitekim bazı tüccarlar ve misyonerler sonsuza dek buraya yerleştiler.[13]
Kazakistan’da Ermeni Diyasporası
Kazakistan ile Ermenistan arasında diplomatik ilişkiler 27 Ağustos 1992’de kuruldu. Haziran 1993’te de Kazakistan’da Ermenistan Cumhuriyeti Büyükelçiliği açıldı.[14] Diplomatik ilişkilerin kurulmasından bu yana, Kazakistan ve Ermenistan arasındaki devletlerarası etkileşim, ortaklık ve karşılıklı yarar sağlayan işbirliği ruhu içerisinde gelişmektedir. İkili ilişkileri düzenleyen ana belgeler, Kazakistan Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasındaki Temel İlişkiler Anlaşması (19 Ocak 1993) ve Kazakistan Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasındaki Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’dır. Bu ikinci antlaşma, Ermenistan Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan’ın Kazakistan Cumhuriyeti’ne resmî ziyareti sırasında imzalandı (1-2 Eylül 1999).[15] Eski SSCB’nin dağılmasının ardından Ermenistan Cumhuriyeti ile Kazakistan Cumhuriyeti arasındaki ilişkiler çeşitli alanlarda farklı oranlarda gelişti. 1992’den beri ikili siyasi ve ekonomik ilişkiler gelişmektedir.
Temmuz 2007’de Kazakistan Cumhuriyeti Büyükelçiliğinin Erivan’da açılmasının ardından, sistematik temelde eğitim, kültür ve insani bağlar ve işbirliği gelişmeye başladı.[16] SSCB’nin çöküşünden sonra 1990’lı yılların başlarında Ermenistan ve Kazakistan’daki ekonomik durumun, mevcut sanayide tam bir durgunluğun yanı sıra, bir zamanlar müttefik devletlerin sanayileri arasındaki ekonomik bağların kaybolmasıyla karakterize edildiği iyi bilinmektedir. Aynı zamanda, ülkelerin birbirine bağımlı ekonomilerinin, gizli krizler, kaotik özelleştirme, ulusal para birimlerinin devreye girmesi ve yüksek enflasyonla birlikte ilk bağımsız adımlarını atmaya başladığını da belirtmek gerekir. Bu dönemde Ermenistan ve Kazakistan ekonomileri esas olarak Rusya Federasyonu ekonomisindeki eğilimlere, dış kredi çekme olasılığına, istikrarsız bölgesel duruma ve egemenlik ve bağımsızlığa yönelik tehditlere bağlıydı.[17] Kazak-Ermeni işbirliğinin bağlarını genişletmek için işbirliği umutları ve yeni yaklaşımlar geliştirmek için, şu anda ikili ilişkilerin oluşumunu, iki ülkenin tarihi mirasını ve aynı zamanda iki halk arasındaki ilişkileri incelemek gerekmektedir.
20. yüzyılın başında Birinci Bağımsız Ermenistan Cumhuriyeti ile Alash-Orda Geçici Hükümeti işbirliği kurdular. Ermenistan temsilcileri ile Alaş-Orda arasındaki ilişki, büyük ölçüde ulusal demokratik hareketin üyeleri ile siyasi partiler arasındaki ilişki tarafından belirleniyordu.[18] SSCB döneminde, Ermeniler, Kazakistan’da da genelde yüksek mevkilerde bulundular: Bakanlar, Bakan Yardımcıları vb. gibi. Ayrıca, bilim ve kültür alanında bugüne kadar korunan oldukça güçlü pozisyonlara sahiptiler. Hatta geçenlerde Almatı Rus Drama Tiyatrosu’nun başyönetmeninin jübile yıldönümü kutlandı. Ülkede büyük yetkiye sahip olan M. Lermantov Ruben Andrea’ysan da dikkat çeker.[19] Bu dönemde, Sovyet Türkistan’ın parti organlarında Ermeni Etnos’unun temsilcilerinin varlığı dikkat çekici hale geldi ve bu, Orta Asya’da Sovyet döneminde bir tür “gelenek” haline geldi. Örneğin, 1937’de Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin ilk sekreteri, “Kazak milliyetçiliği için” ifadesiyle tanınmış bir siyasi figür Levon Mirzoyan idi. Mirzoyan, Kazakistan’da tanınır ve saygı görür, hakkında kitaplar yazılır, hatta yaşadığı evin duvarına ismi verilmiştir.[20]
Sovyet döneminde Ermenilerin Kazakistan’a göç etmelerinin birkaç nedeni vardır: önce buraya mahkûmlar Stalin’in zamanında geldiler. Ermenistan ve Kazakistan’ın SSCB’de kalmasının hem olumlu, hem de olumsuz yönleri vardı. Bu dönemde, halkların Kazakistan’a sınırdışı edilmesi veya zorla yerleştirilmesi de gerçekleşti. Sürgünlerle ilgili olaylar uzun süre sessiz kaldı. Tehcir savaş öncesi yıllarda başladı, 1937’de Kürtler, Ermeniler ve Türkler ve hatta diğerleri SSCB’nin güney sınırlarından Kazakistan ve Orta Asya’ya sürüldü.[21]. 1960’lı ve 1980’li yıllarda Ermeni toplumu Kazakistan’a devletin, sınai ve sosyal hayatın çeşitli alanlarında çalışan her seviyeden liderlerin bir galaksisini verdi. Cumhuriyetin önde gelen isimleri arasında en ünlüleri şunlardı: Georgi Arakelov – İletişim Bakan Yardımcısı; Artem Vartanyan – Demir Dışı Metalurji Bakan Yardımcısı, Kazak SSR Bakanlar Kurulu Birinci Başkan Yardımcısı (1966-1975); Evgeny Ezhikov-Babakhanov – Kurulum ve Özel İnşaat İşleri Bakan Yardımcısı; Mikhail Ter-Vartanov – Birinci Yollar Bakan Yardımcısı.[22]
Perestroyka ve sonrasında, koşullar nedeniyle Kazakistan’da 19 bin Ermeni yaşıyordu.[23] Şu anda resmî rakamlara göre Kazakistan’da yaklaşık 25.000 Ermeni yaşıyor. Resmî olmayan verilere göre ise, bu rakam, yaklaşık 60.000 kişidir. Çoğunluğu Almatı’da yaşıyor, geri kalanı Pavlodar, Kostanay, Aktyubinsk, Karaganda, Aktau, Astana ve Atyrau şehirlerinde yoğunlaşıyorlar.[24] Kazakistan’da, diğer ülkelerde olduğu gibi, Ermeni diyasporası, bir etnik grup çerçevesinde ulusal imajı, yaşam tarzını, gelenekleri ve gelenekleri, ana dili, inancı, tarihi ve kültürü korumaya izin veren bir topluluk halinde birleşmiştir. Yüzyıllar boyunca bu bölgenin kalkınmasında önemli bir rol oynamıştır. Bugün Nair’i Ermeni Kültür Merkezleri Derneği’nde birleşen 18 Ermeni cemaati örgütü var. Nair’i Birliği, 30 Ekim 2004’te kuruldu. Ağustos 2014’te “Kazakistan Ermenilerinin Birliği“ Masis cumhuriyetçi örgütü Almatı’da tescil edildi. 2015 yılında, “Masis”, Kazakistan Halk Meclisi’ne dahil edildi. Bugün, Almatı, Nur Sultan, Aktobe, Aktau, Petropavlovsk, Semey, Derzhavinsk ve Kokshetau şehirlerinde faaliyet gösteren 8 topluluk yapısını içermektedir.[25] Bu yapı, Cumhurbaşkanı’na bağlı bir meslektaş ve danışma organı olarak hareket eden ve tüm etnik grupların çıkarlarının uygulanması ve Kazakistan’ın ulusal ve kültürel çeşitliliğinin korunması ile ilgilenen Kazakistan Halk Meclisi’nde yer almaktadır.[26]
Ermeni diyasporası, Kazakistan’da kendi isteklerini kültür merkezleri aracılığıyla uyguluyor. Ermeni diyasporasının gelişmesinde kültür merkezlerinin katkısı bulunur. Ayrıca, faaliyetleri kısmen devlet tarafından finanse edilmektedir. Ermenilerden de pek çok uzman, Nursultan Nazarbayev’in bu konuda doğru kararı verdiğine inanıyorlar. Bu süreci dostça olmayan iç ve dış güçlerin insafına bırakmaktansa, bu süreci belirli bir kontrollü kanala sokmayı tercih ettiler.[27] Okullarının bulunduğu Ermeni kültür merkezleri 14 toplum merkezinin tümünde faaliyet göstermektedir. 2004’te Orta Asya’daki ilk Ermeni kültür merkezi Almatı’da açıldı ve ardından Aziz Karabet Ermeni Kilisesi’nin kutsaması yapıldı.[28] Şu anda Kazakistan’da 18 Ermeni kültür merkezi var. Nur Sultan, Almatı (2), Aktobe, Atyrau, Aktau, Karaganda, Kustanai, Kokshetau, Oral (Uralsk), Özkaman, Ust-Kamenogorsk ve Petropavlovsk şehirlerinde “Dostluk Evleri” adı verilen ferah ve konforlu binalarda yer almaktadır. Pavlodar, Shymkende, Semeye, Taldykorgan ve Derzhavinsk şehirlerindeki yapılar da bunlara eklenebilir.[29] Ermeni toplum örgütleri altında ise şunlar vardır: 18 Pazar Okulu, 11 dans grubu, 3 koro ve 1 sanat galerisi olan “Artest“.[30]
Ayrıca 2007 yılından bu yana, Almatı’da, bazı kesintilerle, elektronik versiyonu da bulunan üç dilli Almaty Nair’i gazetesi yayımlanıyor. Gazete, 2014-2018 döneminde 5.000 adet tirajla düzenli olarak yayınlandı. Fakat Kazakistan Cumhuriyeti topraklarında tek bir aktif Ermeni Kilisesi hayatta kalamadı. Sadee Fort-Shevchenko şehrinin eski mezarlığında bulunan ve restorasyona ihtiyaç duyan iki şapel, bir de 2006 yılında Almatı’da inşa edilen yapı kalmıştır.[31] 1600’den fazla Ermeni’nin yaşadığı Kuzey Kazakistan bölgesinde, 2017 yılında 20. yılını kutlayan Ermeni kültür merkezi “Kenton” da faaliyet göstermektedir.[32] Sayısı 1065’i aşan Mangystau bölgesi Ermenileri ise, Aktau şehrinde bulunan Ermeni kültür derneği “Ekhpairutyun” u kurdular. 1893-1897’de buraya gelen ve Ermenistan-İran üzerinden uzun bir yolculuk yapan Ermeni tüccarlar tarafından inşa edilen ve ardından Astrakhan’a deniz yolları kervanından oluşan bu şehirde, Kazakistan’daki tek Ermeni şapelinin ayakta kalması dikkat çekicidir.[33] Karganda bölgesinin Ermeni Kültür Merkezi olan Erebuni Halk Derneği, 1994 yılında tescil edilmiştir. Ermeni Kültür Merkezi’nin faaliyetleri, Ermeni dili, tarihi, edebiyatı, Ermenistan halk zanaatları, Ermeni kültürünün korunması ve geliştirilmesi, Ermeni halkının gelenek, görenek ve ritüellerinin tanıtımı için koşullar yaratmayı amaçlamaktadır.[34] Bir diğer Ermeni kültür merkezi “Bari“, 2008 yılından bu yana Akomla bölgesinde tarihini sürdürüyor. Bölgedeki Ermeni sayısı yaklaşık 2.000 kişidir. Çoğu Kokshetau, Makinsk ve Atbasar şehirlerinde yaşıyor. Ayrıca 6 yıldır “Shanyrak” eğitim okulunda Ermenice eğitimi için bir sınıf var. Ayrıca, ülkede gençlik dans grubu “Nemrut” ve “Arevner” gibi 161 farklı aktif oluşum faaliyet göstermektedir. Ermeni diyasporasının temsilcileri bölge ve şehirdeki tüm etkinliklere katılmaktadırlar.[35]
20. yüzyılın başlarında ilk Ermeniler Kostanay bölgesinde ortaya çıktılar. 1926 nüfus sayımının gösterdiği gibi, Kostanay bölgesinde 7 Ermeni yaşıyordu ve 1999 nüfus sayımı, bölgenin Ermeni nüfusunun birkaç yüz kat arttığını ve şu anda 1938 kişi olduğunu gösteriyordu. Kostanay bölgesi yaklaşık 2500 kişidir.[36] Luis Ermeni Kültür Merkezi 1991 yılında kuruldu. Almatı’nın Türksip (Kazak: Түрксіб ауданы) ilçesi bölgesinin en eski eğitim kurumlarından biri olan 61. okulda, Ermenilerden oluşan bir inisiyatif grubu halk birliği oluşturmak amacıyla bir araya geldi. Daha sonra Ermeni kültür merkezi için 2000’li yılların başında tamamlanan yeni bir binanın inşaatına başlandı. Ve 2006 yılında, merkezin topraklarında, Ermeni işadamlarının pahasına, St. Karabet Ermenistan’dan sanatçılar kiliseyi süslemek için davet edildi ve Eçmiadzin’den rahipler onu kutsamak için geldi. İstatistiklere göre, bugün Almatı’da Ermeni etnik grubunun yaklaşık 3-4 bin temsilcisi yaşıyor.[37] Buna karşılık, 2010 yılında Ermenistan’da Erivan Devlet Üniversitesi’nde Kazak dili, tarihi ve kültürü merkezi Türkoloji Bölümü’nde açıldı ve burada dilbilim, edebiyat, tarih, ekonomi hakkında bilgiler içeren bir kitap ve dijital taşıyıcılar kütüphanesi açıldı. Merkez, Kazakistan Hükümeti’nin bir armağanıdır.[38] Ayrıca, dönemsel olarak klasik Kazak edebiyatı ile doldurulan Ermenistan Milli Kütüphanesi’nde 2016 yılında Kazak Edebiyatı Merkezi açılmıştır.[39] Ermenistan’dan coğrafi olarak uzak olmasına rağmen, birçok Ermeni, anavatanlarında kalan akraba ve arkadaşlarıyla yakın temas halindedir. Ayrıca Ermeni uyruklu Kazakistan vatandaşları, sadece devletin yaşamında önemli bir rol oynamaya ve kalkınmasına ve refahına değerli katkılarını sağlamaya devam etmekle kalmıyor, aynı zamanda iki kardeş halk arasında yaşayan bir köprü konumunda. Kazakistan’ın Ermeni toplulukları, Ermeni-Kazak işbirliğinin güçlenmesi ve derinleştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır.
Kırgızistan’da Ermeni Diyasporası
Ermenistan ile Kırgızistan arasındaki diplomatik ilişkiler Ocak 1993’te kuruldu. Ermenistan Cumhuriyeti’nin Kazakistan’da Büyükelçisi Ara Sahakyan, 2013 yılında Kırgızistan Cumhuriyeti’nde Tam Yetkili Temsilcisi olarak atandı. Ermenistan ile Kırgızistan arasında bugüne kadar 25 anlaşma ve 3 protokol imzalanmıştır.[40] Kırgızistan’daki Ermeni diyasporası uzun süredir varlığını sürdürüyor. Yıllar geçtikçe saygın insanlar tarafından yönetildi. Ancak bir şekilde 2015’ten 2016’ya kadar olan dönemde faaliyeti azaldı ve diyaspora aslında tek ve koordineli bir organ olarak var olmaktan çıktı.[41] Kırgızistan Halkları Meclisi Başkanı Toko’n Mamytov’a, Ermeni diyaspora kurumlarının resmî düzeyde “diriltmek” için bir tanınmış Kırgız işadamı Henrik Balyan teklif verdi ve aldığında, bu fikir hemen benimsendi.[42] Resmî verilere göre, 2003 yılında Kırgızistan’da 1.364 Ermeni yaşıyordu ve resmi olmayan verilere göre, ağırlıklı olarak ülkenin başkenti Bişkek’te yoğunlaşan 3.000’den fazla Ermeni yaşıyordu. Ermeniler ayrıca Chui, Oş ve Celal-Abad bölgelerinde yaşadılar. Bunlar, çoğunlukla girişimciler, sanat adamları, öğretmenler, bilim adamları ve tıp doktorlarıydı.[43]
2004 yılına gelindiğinde, Türkmenistan’dan göç eden Ermeniler nedeniyle Kırgızistan’daki Ermeni toplumunun nüfusu arttı. Ancak 2010’da ülkedeki sayıları önemli ölçüde düştü. Bugün Kırgızistan’da yaklaşık 700 Ermeni var.[44] Diğer bazı kaynaklara göre, Kırgızistan’da sadece 801 Ermeni yaşıyor.[45] Ancak Kırgızistan’da Cumhuriyeti Millî İstatistik Komitesi 2020 bilgilerine göre ülkede resmi olarak sadece 788 Ermeni yaşıyor.[46] Ermenilerin neredeyse yarısı ana dili olan Ermenice’yi konuşuyor, düzenli olarak Ermenistan’ı ziyaret ediyor ve anavatanlarıyla sürekli temas halindeler.[47] Kırgızistan’daki Ermeni cemaatinin az sayıda olmasına rağmen, burada ülkenin gurur duyduğu aktif bazı insanlar da yaşıyorlar. Dolayısıyla Kırgızistan tarihinde Ermeni asıllı üst düzey yetkililer vardır: Petrosyan V.A. – Sağlık Bakanı, Zarifyan G.V. – Ticaret Bakan Yardımcısı, Bagramov G.V. Ticaret Bakanı, Kırgızistan Halk Sanatçısı – S. Mnatsakanova gibi. Bundan başka, ülkede Ermeni doktorlar, kültür çalışanları, inşaatçılar da bulunmaktadır. Ülke dışında tanınan Kırgızistan’da yaşamış Ermeniler dahi vardır. Şair, yazarlar, tıp profesörü Anes Zarifyan, işadamı Henrik Balyan ve diğerleri de var.[48] 1999’da Kırgız Cumhuriyeti’nden yaşayan Ermeni asıllı bilimadamı Grigori Balyan’ın Kırgızistan’daki Ermeniler adlı kitabı yayınlandı.[49] 1996 yılında Bişkek’te Kırgız Ermeniler tarafından “Kervan” adlı sivil toplum örgütü kuruldu ve 1994 yılında devletin girişimiyle Ermeniler “Kırgızistan Halkları Derneği” kamu kuruluşuna üye oldular. İkincisi, ülkedeki ulusal ve hükümet dışı yapıları bir araya getiriliyor ve “Dostluk Evi” adı verilen tek çatı altında yönetiliyor.[50] Ekim 2009’da, organizasyon, 2015 yılına kadar var olan Nair’i Halk Birliği olarak yeniden adlandırıldı.[51] Mart 2017’de Kırgızistan’da yaşayan Ermeni işadamları yeni bir kamu kuruluşu olan “Ararat Ermeni Cemaati“ni kurdular ve resmî olarak kaydettirdiler. Onların çabalarıyla “Ermenistan Evi” onarıldı, bir günlük okul açıldı, bir dans grubu oluşturuldu ve Ermeni kütüphanesi yenilendi.[52] Kırgızistan’da yaşayan ve Ermeni toplumunun yaşamına katılmayan 1.500 Hemşin-Ermeni de vardır. Mayıs 2011’de, Dağlık Karabağ’a taşınmak ve kalıcı olarak yerleşmek istediklerini ifade etmişlerdir.[53 Ermeniler, Çarlık Rusya’sı zamanı aktif olarak Kırgızistan bölgelerine yerleşmeye başladılar. Sovyet döneminde iki dalga daha vardı: Stalinist baskılar sırasında ve savaş sonrası dönemde, binlerce Sovyet vatandaşı olan Ermeniler sanayi ve tarıma dayalı olarak Kırgızistan’a göç yaptılar.[54] Kırgızistan’daki Kafkas toplulukları arasında Ermeni ileri sayıları bakımından ikinci sıradadır. Küçük boyutuna rağmen, Kırgızistan’daki Ermeni diyasporası Ermenistan-Kırgızistan arasında önemli işler görmekteydiler. En başlıca olarak, Azerbaycan-Türkiye karşıtı propaganda yapıyorlar.
Özbekistan’da Ermeni Diyasporası
Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinde, özellikle şehirlerde, Ermeniler sonraki yüzyıllarda gruplar halinde ve tek başlarına göç ettiler. Bunlar sadece büyüklere değil, aynı zamanda eyalet şehirlerine, hatta Çin ve Hindistan sınırına yerleşen tüccarlar ve zanaatkârlardı. İran, Türkiye ve Hindistan’dan Ermeni tüccarların özellikle Buhara ve Kokand hanlıklarının işadamları ile yakın bağları vardı.[55] İlk gelen Ermeni Rahip Karabet Dzhugaetsi esir Ermenilerle birlikte Semerkant’a gitti. Kısa süre sonra yerel Hıristiyanların Katolikosu oldu. Daha sonra Ulubek döneminde Ermenilerin küçük bir kısmı Müslüman oldu. Ancak çoğu direndi ve Hıristiyan olarak kaldılar.[56] Araştırmamızın sonuçlarının gösterdiği gibi, Hıristiyanlığın Orta Asya’da Büyük İpek Yolu ticaretiyle ve misyoner grupların bir parçası olarak var olmuştur. O dönemlerde sık sık Hıristiyan tüccarlar vardı, bunların çoğu ve diğer Ermenilerin bazıları sonsuza kadar burada kaldılar.[57] XIX. yüzyılın ortasında. Ermenistan’dan göçenler, çoğu erkek, Orta Asya’nın imparatorluk Rusya tarafından fethi sırasında Türkistan’a taşındılar. Batı Ermenistan, Zangezur ve Karabağ. Krasnovodsk-Semerkand demiryolunun inşası, Türkistan bölgesi Ermenileri tarafından merkez bölgelerin aktif gelişimine yapılan katkılardandır.[58] Başka bir neden daha vardı: Çoğu yerel halkın dilini konuşmayan Rus memurlar ve yetkililer, tercüman hizmetlerine başvurmak zorunda kaldılar. Bölgenin Rusça ve Türkçe konuşan sakinleri arasındaki ilk aracılar, kısa süre sonra akıcı Türkçe veya Farsça bilen Ermeniler tarafından ihraç edilen Tatarlar ve Başkurtlardı (o zamanki Ermenistan bu Asya güçleri arasında bölünmüş olduğundan). Ve Rus yetkililer için önemli olan Hıristiyan Ermeniler idi.[59]
İlk başta imparatorluk yetkilileri, Orta Asya’ya taşınmak isteyen Ermenileri cesaretlendirdi. Moskova gazetelerinden biri, Ermeni göçmenler hakkında şunları yazdı: “Bu hırslı ve çok yetenekli insanlar, diğer Türkistan sakinlerine kıyasla az sayılarına rağmen, hem ekonomik, hem de kültürel açıdan önemli bir rol oynuyor“.[60] Göçmen akışı artmaya başladığında ve Kafkasya Ermenileri, Türkiye ve İran, Taşkent’in yanı sıra Zerafşan ve Fergana vadilerinin şehirlerini doldurmaya başladığında, Rus yönetimi bunu önemli ölçüde sınırlamayı gerekli gördü. Bu, zeki ve tecrübeli Ermeni tüccar ve girişimcilerin “Rus unsuru“nu Türkistan bölgesinin ekonomisinden çıkaracağı korkusuyla açıklandı.[61] İstatistiklere göre, 1895 yılında Semerkant bölgesinde 167 Ermeni yaşıyordu. Semerkand’da 161 Ermeni’den 153’ü erkek idi.[62] Sonraki ilk yıllarda Semerkant ve Fergana bölgelerinde Rus fethi nedeniyle daha az Ermeni yaşadı. Orta Asya’nın diğer bölgelerine göre, 1902’den 1913’e kadar on yıl boyunca Ermeni nüfusu Fergana bölgesi 2130 kişi arttı. Şehirlerde olmak üzere 3292 kişiye ulaştı 1602 kişi, kırsalda 1690 kişi.[63] Rakamlara kısıtlamaların getirilmesine rağmen, Türkistan bölgesindeki Ermeni yerleşimcilerin sayısı büyümeye devam etti. Doğal olarak, şehirlerdeki yaşam alanları da genişledi, zanaat atölyeleri ve fabrikalar, şarap imalathaneleri, hamamlar, oteller, kiralık evler vardı ve restoranlar ve dükkânlar açıldı.[64]
19. yüzyılın sonundan bu yana, bugünkü Özbekistan topraklarında Ermeni-Grigorian cemaat okulları da kurulmuştur. Allah’ın Yasası dışında onlara verileek eğitimin kesinlikle Rusça olarak yapılması öngörülmüştü. 20. yüzyılın başlarında Ermeni diyasporası ekonomik olarak daha sürdürülebilir hale gelir ve refahı istikrarlı bir şekilde artarak devam eder.[65] Katolikos Mıkritich, 1903 yılında özel bir kilise fermanıyla Semerkant’ta Meryem Ana Ermeni Kilisesi’nin çabaları ve gözetimi ile inşa edilen Bay Tatevos Hovsepyants’ı kutladı. 1899’dan beri burada bir Ermeni Gregoryen ibadethanesi faaliyet gösteriyor. 1908’de Taşkent’te de bir Ermeni Gregoryen Kilisesi inşa edildi.[66] 1908’de Taşkent’te de bir Ermeni-Gregoryen Kilisesi inşa edildi. 20. yüzyılın başında Ermeni Merkez Bürosu kurulur. Ermenilerin tarafından 13 okul, üç anaokulu kurumu, bir kulüp ve üç kütüphane kademeli olarak oluşturuldu.[67] Sovyet döneminde 1 Eylül 1922 tarihlerinde Türkomnats’ın “Milliyetlerin Hayatı” basın organı, Türkistan’daki Ermeni diyasporası hakkında kapsamlı bir makale yayınladı.[68] Pek çok görgü tanığının hatırası, 1930-1940’larda Özbekistan’da aktif olarak faaliyet gösteren Ermeni işçi kültür evlerinin hatıralarını hâlâ titretiyordu. Ermeni Kilisesi cemaatleri vardı. 1920’lerin sonlarında, Ermeni İşçi Evi binasında bulunan Taşkent’te ilk kez bir Ermeni tiyatrosu açıldı. Ermeni Kilisesi yakınlardadır.[69] Amatör tiyatronun repertuarında ünlü Azerbaycan bestecisi Üzeyir Bey Hacıbeyli’nin “Arşın Malalan” operasına gösterilmiş. Ermeni tiyatrosu 1935’in sonuna kadar varlığını sürdürmüş – 1936’nın başında, diğer tüm Ermeni halk oluşumlarıyla birlikte yetkililer tarafından zorla kapatılmıştır.[70]
Sovyet döneminde, Özbekistan’daki Ermeni diyasporası daha da arttı. Doğal artış ve bireysel ailelerin göçü bunda etkendi. Sadece cumhuriyetin büyük şehirlerinde, örneğin; Taşkent, Semerkant, Kokanda, Andican ve Buhara’da 50 binden fazla Ermeni yaşıyordu.[71] Ermeniler, Özbekistan Cumhuriyeti’nin ekonomisinin, sanatının, kültürünün ve eğitiminin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuş ve en ünlülerinin isimleri sonsuza dek Özbekistan tarihine girmiştir. Bunlar arasında ünlü Khan’ımmara Khan’ım, Özbekistan halk sanatçıları V.N. Yeremyan (1897-1963), O. K. Tatevosyan (1889-1974) gibileri vardır. N.G. Karahan (1900-1970), R.A. Golovyants ve diğerleri de bunlara eklenebilir.[72] 1960 itibarıyla Özbekistan’da Ermeni uyruklu 207 bilim çalışanı, 62 bilimadamı, 1967 yılında 96 bilimadamı vardı.[73] 1989’da Özbekistan Cumhuriyeti’ndeki ilk Ermeni Kültür Merkezi Taşkent’te kuruldu.[74] 1989 yılında SSCB halk sanatçısı Tamara Khanum-Petrosyants’ın[75] girişimiyle, ilk başkanı tarihçi ve Orta Asya’daki Ermeniler kitabının yazarı Dr. Arkady Grigoryan olan Artest kuruldu. Merkezin desteğiyle, 2005 yılında Taşkent’te Ermeni kültürüne ait bir ev, bir okul ve bir kilisenin inşasını desteklemek için merkezde “Artest” stüdyosu ve “Apak’a” hayır kurumu kuruldu. Aynı kamu kuruluşu, 2008 yılında Geleceğe Doğru dergisine dönüşen Apak’a gazetesini çıkarmaya başladı. Şu anda Live Heart dergisinin çevrimiçi bir versiyonu var.[76]
SSCB’nin çöküşünden sonra, Ermeni diyasporası küçülmeye başladı. Buradaki Ermeniler, Ermenistan, Rusya, Ukrayna, ABD vve Fransa gibi ülkelere yerleştiler.[77] Şu anda Özbekistan Cumhuriyeti’nde 32,5 milyon kişi yaşıyor. Özbekistan’daki yaşayan Ermeniler hakkında yıllara göre bilgiler var. Özbekistan’da; 1926 yılında 14.976, 1979 yılında 42.370, 1989 yılında 50.537, 2000 yılında 42.359 Ermeni yaşıyormuş[78]. Ermenistan ile Özbekistan arasında diplomatik ilişkiler 27 Ekim 1995’te kuruldu (Moskova’daki ortak protokol ile ve SSCB’nin çöküşünden beş yıl sonra). Ermenistan ile Özbekistan arasında bugüne kadar 5 anlaşma ve 2 protokol imzalanmıştır. İki devletin arasında doğrudan birbirlerinin topraklarında elçilikleri veya diğer temsilcilikleri bulunmamaktadır. Ermenistan, Moskova’daki (Rusya) Özbekistan Cumhuriyeti Büyükelçiliği’nin konsolosluk bölgesine dahildir.[79] Özbekistan’daki Ermeniler, Özbekistan’da yaşayan etnik azınlıklardan biridir. 2009 yılı itibarıyla Özbekistan’daki toplam Ermeni sayısı 50 bini Özbekistan vatandaşı olmak üzere yaklaşık 70 bin kişidir.[80] Başka kaynaklara göre, Özbekistan’da yaklaşık 80.000 Ermeni yaşıyor.[81] Andican ve Fergana’da birer Ermeni Kültür Merkezi var. Özbekistan’ın 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmesinden sonra Taşkent Ermeni Kültür Merkezi ve Semerkant’ta Lys Kültür Merkezi kurulmuştur.[82] Daha sonra Semerkant ve Andican’daki Ermeni merkezleri 2001’de birleştiler. Ocak 2010’da Semerkant’ta Ermeni Ulusal Kültür Merkezi’nin yeni bir ofisi açıldı. Özbekistan’ın ulusal kültür merkezi, maneviyatı sürdürmek ve geliştirmek için dinamik programlar yapılıyor. Ermeni vatandaşlarının ihtiyaçlarına uygun olarak, sosyal, gençlik, etnik ve kültürel programlar şeklinde hizmet vermektedir.[83]
2006 yılından itibaren, Özbekistan Ermenileri, Depi Apak’a – Geleceğe Doğru dergisini yayımlanmaktadırlar. Derginin inisiyatifinde edebî ve müzikal akşamları düzenlenen bir “Ocağımız” kulübü de vardır.[84] Şu anda Özbekistan’da biri Sur Astvatsatsin olmak üzere 1993 yılında tescil edilmiş iki Ermeni Kilisesi var. 1995 yılında, yeniden yapılanmadan sonra, Orta Asya’da son zamanlarda ilk kez Semerkant’taki Meryem Ana Kilisesi kapılarını cemaatlere açtı.[85] Semerkand ve Sur Filipos’ta, 2007’de Taşkent’te tescil edildi.[86] Semerkant ve Taşkent’teki Ermeni Kiliseleri maneviyatın merkezleri haline geldi. Merkezin, Noel, Paskalya, eski geleneksel bayramları bu bölgede kutlanıyor.[87] Bugün Özbekistan’da Özbek Türklerinden başka 120’den fazla millet yaşıyor. Ve hepsi Özbekistan Cumhuriyeti vatandaşlarıdır. Ülkenin anayasası eşit hakları, özgürlükleri ve kabul edilemezliği garanti ediyor.[88] Tarihi vatanlarından uzakta Özbekistan’da yaşayan Ermeniler, hayatlarını sürdürülmeleri ve daha da geliştirebilmeleri için gerekli tüm koşullara sahip oldukları için, iyi işler yapıyorlar. Özbekistan’da Ermeni diyasporası önemli yere sahip. Unutmak olmaz ki, 50 bin Ermeni Özbekistan vatandaşıdır. Son zamanlarda ise, Özbekistan devleti, Azerbaycan ve Türkiye devletleri ile sıkı işbirliği yapmaktadır.
Türkmenistan’da Ermeni Diyasporası
Ermenistan ile Türkmenistan arasında diplomatik ilişkiler 9 Ekim 1992’de kuruldu. Temmuz 1994’ten beri Ermenistan Büyükelçiliği Türkmenistan’da faaliyet göstermektedir.[89] Türkmenistan’daki Ermeni cemaati, Orta Asya’nın Rusya’ya eklenmesinden sonra ilk kez 19. yüzyılın ortalarında kuruldu. Ermenilerin Orta Asya’ya yerleştirilmesinin ana nedeni, hem Doğu, hem de Batı Ermenistan’daki zorlu ekonomik durum ve olumsuz siyasi koşullardır.[90] Ayrıca Rus İmparatorluğu yetkilileri, esnaf, tüccar, petrol üreticileri, demiryolu işçileri olan Ermenileri Türkmenistan’a yerleştirdiler. Orta Asya’ya göç eden Ermeniler, çoğunlukla, Karabağ, Zengezur ve Batı Ermenistan’dan gelen göçmenlerdi.[91] Ermeniler, Aşkabat, Krasnovodsk (Türkmenbaşı), Mari (eski Merv), Türkmenabat, Nebit-Dağ (Balkanabad), Kızıllarvat, Taşgüz (Daşoğuz), Anna’m ve diğerleri gibi şehirlere yerleştiler.[92] Bu şehirlerin hemen hepsinde Ermeni Kiliseleri, okulları ve kültür merkezleri inşa edildi. Ne yazık ki, Türkmenistan topraklarında Krasnovodsk’ta sadece bir harap ve çalışmayan kilise hayatta kaldı. Bu kilise, 1903 yılında inşa edilmiştir.[93] 1930’ların başında Sovyet yetkilileri onu kapattılar. Daha sonra kilise binası ev ihtiyaçları için kullanıldı. Geçmişte Chardzhou’daki Ermeni cemaati çok etkiliydi. 20. yüzyılın başında zengin Ermeni tüccarların bağışlarıyla Chardzhou’da bir Ermeni Kilisesi ve bir Ermeni Okulu inşa edildi. Ermeni Kilisesi şehrin merkezinde mevcut Puşkin ve Lermontov sokaklarının kesiştiği noktada inşa edildi.[94] 1930’lu yıllarda, kilise, din karşıtı Bolşevikler tarafından tahrip edildi; ancak Bakanlar tüm kilise eşyalarını Rus Ortodoks Kilisesi’ne aktarmayı başardılar. Nüfus sayımına göre, Aşkabat’ın 1901’deki nüfusu; 11,2 bin İranlı, 10,7 bin Rus, 14,6 bin Ermeni ve diğer milletlerden olmak üzere 36,5 bin kişiydi.[95] Türkmenler daha sonra göçebe yerleşim yerlerinde şehrin dışında yaşadılar. 1903’te, ilk sosyal demokrat çevre Aşkabat’ta faaliyet göstermeye başladı ve iki yıl sonra Bakü Bolşevik matbaacı A. Kaçiyev Başkanlığında bir sosyal demokrat örgüt kuruldu.[96]. Ermenilerin 1905-1906 ve 1918’de Bakü’de yaptıkları soykırım ve 1920’de Şuşa’da Ermenilerin Azerbaycan devletine karşı isyanlarından sonra, 20. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu’ndaki 1915 olayları akabinde Türkmenistan’da Ermeni yerleşimci dalgası hızla büyüdü.[97] 6 Ekim 1948 gecesi meydana gelen 9 civarındaki yıkıcı deprem, Aşkabat sakinleri için çile oldu. Ölü sayısı 176 bin kişiydi. Vefat edenler arasında çok sayıda Ermeni de vardı. Ermenistan, bu trajediye ilk tepki verenler ülkelerden biriydi. Mağdurlara Ermeni kurtarıcılar ve doktorlar yardım ettiler.[98] Sonra Aşkabat’ın restorasyonunda Ermeni inşaatçılar ve ustalar yer aldılar. Üçüncü dalga Ermeni göçmenler, tam da bu depremden sonra, inşaatçılara büyük ihtiyaç duyulduğunda, Türkmenistan’da ortaya çıktılar.[99] Ve son olarak, son Ermenilerin göç dalgası 1988-1990’da Türkmenistan’da ortaya çıktı. Bunlar; Bakü, Gence, Sumkayıt ve Karabağ’dan gelen mültecilerdi. Türkmenlerin Ermenilere karşı dostane tavrı, Ocak 1990’da açıkça ortaya çıktı.[100]
Türkmenistan’da yaşayan tüm Ermenilerin söylediği gibi, Ermeniler ve Türkmenler arasındaki ilişkiler her zaman iyi olmuştur. Ancak ne yazık ki Aşkabat ve Krasnovodsk’taki Ermeni Kültür Merkezleri tüm girişimlere rağmen resmî olarak Adalet Bakanlığı’na kayıt olamadılar.[101] Sovyet Türkmenistan’ında Ermenilerin sayı 1926’da 13,9 bin kişi, 1939’da 16 bin kişi, 1959 ‘da 19,7 bin kişi, 1970’de 23i1 bin kişi, 1979’da 26.6 bin kişi ve 1989’da 31,8 bin kili olmuştur.[102] Türkmenistan, 1991 yılında bağımsız oldu. Türkmenistan’daki sosyoekonomik durum, çoğu zaman insanları ülkeyi terk etmeye mecbur durumda bıraktı. Geçtiğimiz 20 yıl içinde birçok Ermeni Türkmenistan’dan ayrıldı ve Ermenistan, Rusya ve diğer ülkelere göç etti. 1995 yılında Türkmenistan’da nüfus sayımı yapıldı. Nüfus sayım sonuçlarına göre, ülkedeki Ermeni sayısı 35 bin idi.[103] Hatta ülkenin başkenti Aşkabat’ta 20 binden fazla Ermeni yaşıyordu.[104] Şu anda Türkmenistan’da yaklaşık 30.000 Ermeni yaşıyor.[105] Halen Türkmenistan’da, özellikle Aşkabat (20.600), Türkmenbaşı (3.000), Mari (3.000) ve Türkmenabat (2.100) şehirlerinde yaklaşık 30.000 Ermeni yaşamaktadır. Balkanlar’da (400), Lebib (150) ve Ahali (600) bölgelerinde, Daşoğuz (50), Balkanabat (60) ve Tijen (50) şehirlerinde Ermeniler yaşamaktadır.[106] Ermenilerin sadece % 40’ı Ermenice’yi anadilleri olarak görüyordu. Dahası, Türkmenistan’da yaşayan Ermenilerin çoğu, Ermenice’nin Karabağ ve Zengezur lehçelerini konuşmaktadır.[107]
Zamanla, Türkmenistan’da petrol ve gaz yataklarının geliştirilmesi büyük önem kazandı. Nebit-Dağ (petrol dağı) şehri petrol üretiminin merkezi haline geldi. O yıllarda Türkmenistan’da güçlü bir petrol ve gaz ekonomisinin temellerini atan “Türkmenneft” derneği burada bulunuyor. Ve Türkmeneft’in önderliğinde Ermeniler de hizmet vermişledir.[108] Bunlardan ünlü olanları Pavel Konstantinovich Mravyan (1908-1990) büyük bir petrol ve gaz üretimi organizatörüdür. Victor Avetovich Avakyan (1911-1985) ünlü bir petrolcüdür. Ivan Samsonovich Melik-Pashaev (1906-1970) ünlü bir jeologdur. Grigori Arkadyevich Gabrielyan (1934) önde gelen bir jeolog ve devlet adamıdır.[109] Kültür alanında da Ermeniler bu ülkede önemli hizmet vermişlerdir. Vladimir Anatolyevich Farmanov, Türkmen Opera ve Bale Tiyatrosu’nda koreograftı. Örneğin, ülkede çok popüler olan “Kırmızı Karanfil” dans grubunu organize etmişlerdir. Tüm hükümet konserleri bu topluluğun katılımıyla gerçekleştirilmiştir.[110] Nikolay Artemyevich Amiyants bir müzisyen ve öğretmendir. Leningrad Konservatuarı mezunudur. Türkmenistan’da çok saygın bir kişidir. Birçok müzisyen yetiştiren Türkmenistan Keman Okulu’nun kurucusudur. Türkmenistan Onurlu Sanat İşçisi unvanına sahip olup, Türkmen Milli Konservatuarı Doçentidir.[111] Türkmenistan’da en ünlü Ermeni kökenli kişilerden biri de Boris Orazovich Şığmuradov’dur. 1949’da Aşkabat’ta Türkmen-Ermeni bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Annesi Maria Nikolaevna Karabağlı bir Ermenidir. Şiğmuradov, bir Türkmenistan devlet adamıdır. Eyalette lider pozisyonlarda bulundu. 1995-2000 yılları arasında ise Dışişleri Bakanı ve Türkmenistan Başbakan Yardımcısı olarak görev yaptı. 2002 yılında tutuklandı ve Başkan Saparmurad Niyazov’a yönelik suikast girişiminin ana organizatörü ilan edildi. Şığmuradov, suikast girişimine karıştığını reddetti. Ancak Türkmenistan Yüksek Mahkemesi onu ömür boyu hapis cezasına çarptırdı. Bundan sonra onun hakkında hiçbir şey bilinmiyordu. Bazı haberlere göre hapishanede öldü.[112] Bunu da söylemekte fayda var; Şiğmuradov Dışişleri Bakanı olduğu yıllarda Azerbaycan-Türkmenistan ilişkileri bozuldu, hatta yıllarca bu iki devlet arasında diplomatik ilişkiler kurulmadı.
Günümüzde Türkmenistan’daki Ermeniler arasında ne çok zengin, ne de üst düzey insan bulunmamaktadır. Bunlar çoğunlukla çalışanlar, doktorlar, öğretmenler, zanaatkârlar, kuaförler, taksi şoförleri ve özel girişimcilerdir. Türkmenistan’ın kalkınmasına katkıda bulunan sıradan insanlardır.[113] Son yıllarda Türkmenistan’da yaşayan Ermenilerin Kazakistan, Rusya ve Avrupa’ya büyük bir göçü oldu. Bugün hâlâ Türkmenistan’daki zor sosyoekonomik durum nedeniyle ülkeyi terk etme niyetinde olan çok sayıda Ermeni vardır.[114] Türkmenistan’da yaşayan Ermeniler ağırlıklı olarak Türkmence ve Rusça bilmekte ve konuşmaktadır.[115] Türkmenistan’da -biri Aşkabat’ta olmak üzere- Ermenistan Cumhuriyeti Büyükelçiliği’nin desteğiyle açılan 3 Ermeni Pazar Okulu vardır.[116] Aşkabat’ta Ermenice kursları da vardır. Ama sonra kapatılmıştır. Türkmenistan Ermeni cemaatinin lideri Albert Arakelov, 1996 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etmiştir.[117] 1997’den bugüne kadar Türkmenistan’daki Ermeni Büyükelçiliği’nde, yerel Ermeniler, Ermenice ve Ermenistan tarihini öğrenme hakkına sahip oluyorlar.[118] Türkmenistan, son zamanlarda Azerbaycan’la bozulmuş ilişkilerini yeniden kurdu. Türkiye devleti ile de sık ve iyi ilişkiler kuruyor. Türkmenistan’ın bu iki devletle ilişkiler kurmasının Ermenistan-Türkmenistan arasındaki dostluğuna zarar verip vermeyeceğini zaman gösterecek. Ancak bunu unutmak olmaz ki, Türkmenistan’da güçlü bir Ermeni diyasporası var. Ancak şu da var ki, Türkmenistan Devleti Ermeni Kültür Merkezlerine istediklerini vermiyor.
Tacikistan’da Ermeni Diyasporası
Ermenistan ile Tacikistan arasında diplomatik ilişkiler 21 Ekim 1992’de kurulmuştur. Bugüne kadar Ermenistan ile Tacikistan arasında tam 26 anlaşma imzalanmıştır.[119] Tacikistan Ermeni cemaati, 19. yüzyılın ikinci yarısında Kazakistan, Nahçıvan, Zengezur ve İran’dan gelen Ermenilerin Duşanbe’ye ve Afganistan’ı çevreleyen şehirlere taşınmasıyla oluşmuştur.[120] İlk göçmenler, çoğunlukla zanaatkârlar, tüccarlar ve doktorlardı; ancak 19. yüzyılın sonunda Ermeni işadamları ve sanayicileri pamuk, petrol, elektrik üretim ve çıkarımının önemli bir kısmına zaten sahipti ve ticarette tekel vardı.[121] 1989 nüfus sayımına göre, Tacikistan’da 5.630 Ermeni yaşıyordu; ancak SSCB’nin dağılması ve ülkede başlayan iç savaş nedeniyle Ermeniler göç etmeye başladılar. Bu durum, 1990’larda büyük ölçüde kolaylaştırıldı. Ülkedeki istikrarsız siyasi durum ve Duşanbe’deki sokak ayaklanmalarının neden olduğu Ermeni karşıtı duygular bunda temel etkendi. 2000 yılına gelindiğinde, ülkede, çoğunlukla Chkalovsk, Kugan-Tyube, Hocent ve Duşanbe’de yaşayan 995 Ermeni kaldı.[122] Resmî verilere göre, Tacikistan’da günümüzde yaklaşık 3000 Ermeni yaşıyor; ancak bölgeden gelen resmî olmayan bilgilere göre bunlardan 1000 tanesi aktif olarak orada yaşıyor. İletişim dilleri ise Rusça. Ermenilerin sadece yüzde 57,6’sı ana dilini akıcı bir şekilde konuşuyor ve yalnızca yüzde 14,8’i Tacikçe konuşuyor.[123] Şu anda ülkede bir Ermeni kültür ve cemaat örgütü var; 1989 yılında Duşanbe’de kurulan “Mesrop Maştots” adını taşıyan “Ermeni Cemaati”nin örgütü. Ermeni toplumu, Tacikistan boks şampiyonu ve ardından Sovyet Tacikistan’ın onurlu antrenörü unvanını alan Telman Gurgenovich Voskanyan tarafından 20 yıllığına kuruldu ve yönetildi.[124] Mesrop Maştots Ermeni Kültür Merkezi’nin çabalarıyla, 2009 yılında Tacikistan’da hem Ermeni, hem de Tacik halk oyunlarının öğretildiği bir günlük Ermeni Okulu ve dans grubu da açılmıştır.[125] Tacikistan’daki Ermeni diyasporası, diğer Orta Asya devletlerinde olduğu gibi güçlü değildir. Ancak bazı konularda (sözde soykırım meselesi gibi) Ermeni propagandası yapabiliyorlar.
Sonuç
Sonuç olarak, Orta Asya’da Ermeni diyasporasının tarihten günümüze farklı aşamalardan geçerek bugüne geldiği görülmektedir. Bu noktada, Orta Asya’da Ermeni diyasporası incelenirken, bölgenin tarihsel olarak bölgeye yerleşik Ermeniler ve sonradan bölgeye gelen Ermeniler olmak üzere iki ayrı başlık altında ele alınması gerekmektedir. Sonuç olarak, Orta Asya’da yaşayan Ermeniler, çeşitli ortak kültürel değerlere ve benzer kimliklere sahiptirler. Fakat ne yazık ki, sadece kültürel değerlerini korumakla değil, aynı zamanda anavatanları Ermenistan’ın isteğiyle Sözde Ermeni Soykırımı’nın tanınması için de işler görüyorlar. Bu, biraz da Ermeni milli kimliğinin “ulusal travma” veya “seçilmiş travma” olarak 1915 tehcirine dayalı olarak oluşmasından kaynaklanmaktadır. Fakat bu soykırım iddiaları olduğu sürece, kuşkusuz, Ermeni toplumu ile Türk toplulukları arasında mutlak barış ve uyumu sağlamak kolay olmayacaktır. Zira tarihsel düşmanlıkları canlandıranlar değil, bunları aşıp kardeş olan milletler (bakınız AB’yi kuran Fransızlar ve Almanlar) gelişebilmektedir. Ermeniler örneğinde ise, barış ve huzura engel olan maalesef onların intikam ve öç isteğidir. Ermeni diyaspora gruplarının da buna alet olması ise, kuşkusuz, barışa ve istikrara değil, çatışma ve istikrarsızlığa hizmet etmektedir. Bizim temennimiz ise, Anadolu, Kafkasya ve Orta Asya’da Türk ve Ermeni halklarının barış içerisinde ve kardeşlik duyguları eşliğinde birlikte yaşamalarıdır. Zira Ermeni milleti gibi yetenekli ve hoş bir millet, tarihsel husumetlerinden arınırlarsa, bölgede esasen Türkler için en iyi dost millet olacaktır.
Teymur GASIMLI
İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilmi ve Uluslararası İlişkiler Doktora Adayı
DİPNOTLAR
[1] “Ermeni Diasporasında Halep Ermenileri ve Kimlik İnşaası”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (1), ss. 58-69, https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlissos/issue/3712/49109.
[2] “Ermeni Diasporasında Halep Ermenileri ve Kimlik İnşaası”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (1), ss. 58-69, https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlissos/issue/3712/49109.
[3] Ö. Duman & M. Aydın (2017), “Ermeni Diasporası, Sözde Soykırımın 50. Yıldönümünü ‘Anma’ Etkinlikleri ve Türkiye”, History Studies, 9 (1), ss. 111-125.
[4] Ö. Duman & M. Aydın (2017), “Ermeni Diasporası, Sözde Soykırımın 50. Yıldönümünü ‘Anma’ Etkinlikleri ve Türkiye”, History Studies, 9 (1), ss. 111-125.
[5] “Ermeni Diasporasında Halep Ermenileri ve Kimlik İnşaası”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (1), ss. 58-69, https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlissos/issue/3712/49109.
[6] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[7] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[8] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[9] Далакьян Жанна Сейрановна, История становления армянской диаспоры в Узбекистане и ее вклад в социально-экономическое преобразование страны. ЖУРНАЛ Бюллетень науки и практики 2020. https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-stanovleniya-armyanskoy-diaspory-v-uzbekistane-i-ee-vklad-v-sotsialno-ekonomicheskoe-preobrazovanie-strany, (23.03.2021).
[10] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[11] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[12] Далакьян Жанна Сейрановна, История становления армянской диаспоры в Узбекистане и ее вклад в социально-экономическое преобразование страны. ЖУРНАЛ Бюллетень науки и практики 2020. https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-stanovleniya-armyanskoy-diaspory-v-uzbekistane-i-ee-vklad-v-sotsialno-ekonomicheskoe-preobrazovanie-strany, (23.03.2021).
[13] David Zenian (1998), “ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan”, 01.03.1998 ,The Armenian General Benevolent Union (AGBU), https://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/, (22.03.2021).
[14] Асхат Ашимов, КАЗАХСТАНСКО-АРМЯНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ. Сентябрь 13, 2019. http://astanazan.kz/?p=1130, (25.03.2021).
[15] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-22.
[16] Арам Сафарян, Артур Атаев, К ВОПРОСУ О СОТРУДНИЧЕСТВЕ МЕЖДУ АРМЕНИЕЙ И КАЗАХСТАНОМ. ЖУРНАЛ 21-й век 2014. https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-sotrudnichestve-mezhdu-armeniey-i-kazahstanom, (25.03.2021).
[17] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-32.
[18] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-63.
[19] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-64.
[20] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-65.
[21] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-66-67.
[22] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. C 67.
[23] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-66.
[24] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – Kazakhstan, http://diaspora.gov.am/ru/pages/19/kazakhstan, (25.03.2021).
[25] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – Kazakhstan, http://diaspora.gov.am/ru/pages/19/kazakhstan, (25.03.2021).
[26] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-68.
[27] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-69.
[28] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-70.
[29] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – Kazakhstan, http://diaspora.gov.am/ru/pages/19/kazakhstan, (25.03.2021).
[30] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – Kazakhstan, http://diaspora.gov.am/ru/pages/19/kazakhstan, (25.03.2021).
[31] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – Kazakhstan, http://diaspora.gov.am/ru/pages/19/kazakhstan, (25.03.2021).
[32] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-69.
[33] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-70.
[34] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-69-70.
[35] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-70.
[36] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-69.
[37] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-70.
[38] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-70-71.
[39] АДИЛБАЕВ ЖАЛГАС ЖУМАЕВИЧ Сотрудничество между Республикой Казахстан и Республикой Армения: современное состояние и перспективы (1991-2016 гг.) Ереван, 2018 год. c-71.
[40] Министерство иностранных дел Республики Армения, Двусторонние отношения Киргизия. 07.02.2015г. https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/kg, (27.03.2021).
[41] Цовинар Костанян,Следы нашей истории на дне Иссык-Куля: интервью с главой армянской общины Кыргызстана, Dalma News Сен 15, 2017. http://dalma.news/ru/sledy-nashey-istorii-na-dne-issyk-kulya-intervyu-s-glavoy-armyanskoy-obshchiny-kyrgyzstana/, (27.03.2021).
[42] Цовинар Костанян,Следы нашей истории на дне Иссык-Куля: интервью с главой армянской общины Кыргызстана, Dalma News Сен 15, 2017. http://dalma.news/ru/sledy-nashey-istorii-na-dne-issyk-kulya-intervyu-s-glavoy-armyanskoy-obshchiny-kyrgyzstana/, (27.03.2021).
[43] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[44] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[45] Алмаз Исманов, Кто они, кыргызстанские армяне?, “Новые Лица” 21 Ноября 2018. http://www.nlkg.kg/ru/projects/little-kirghizstan/kto_-oni-kyrgyzstanskie-armyane, (27.03.2021).
[46] Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. http://www.stat.kg/ru/opendata/category/312/, (27.03.2021).
[47] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[48] Цовинар Костанян,Следы нашей истории на дне Иссык-Куля: интервью с главой армянской общины Кыргызстана, Dalma News Сен 15, 2017. http://dalma.news/ru/sledy-nashey-istorii-na-dne-issyk-kulya-intervyu-s-glavoy-armyanskoy-obshchiny-kyrgyzstana/, (27.03.2021).
[49] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[50] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[51] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[52] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[53] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – КИРГИЗИЯ, http://diaspora.gov.am/ru/pages/23/kyrgyzstan, (27.03.2021).
[54] Алмаз Исманов, Кто они, кыргызстанские армяне?, “Новые Лица” 21 Ноября 2018. http://www.nlkg.kg/ru/projects/little-kirghizstan/kto_-oni-kyrgyzstanskie-armyane, (27.03.2021).
[55] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[56] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[57] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[58] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[59] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[60] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[61] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[62] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[63] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[64] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[65] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[66] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[67] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[68] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[69] Георгий Сааков: главный редактор журнала армян Узбекистана «Депи Апага», История создания и развития армянской общины Узбекистана. 7 октября 2013, PanArmenian.net, https://www.panarmenian.net/rus/details/170950/, (29.03.2021).
[70] Георгий Сааков: главный редактор журнала армян Узбекистана «Депи Апага», История создания и развития армянской общины Узбекистана. 7 октября 2013, PanArmenian.net, https://www.panarmenian.net/rus/details/170950/, (29.03.2021).
[71] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[72] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[73] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[74] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[75] КОМИТЕТ ПО МЕЖНАЦИОНАЛЬНЫМ ОТНОШЕНИЯМ И ДРУЖЕСТВЕННЫМ СВЯЗЯМ С ЗАРУБЕЖНЫМИ СТРАНАМИ ПРИ КАБИНЕТЕ МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН- АРМЯНСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ КУЛЬТУРНЫЙ ЦЕНТР УЗБЕКИСТАНА, http://interkomitet.uz/o-komitete/nacionalnye-kulturnye-centry/armjanskij-nacionalnyj-kulturnyj-centr-uzbekistana/.
[76] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – УЗБЕКИСТАН, http://diaspora.gov.am/ru/pages/21/uzbekistan, (29.03.2021).
[77] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[78] Этнический атлас Узбекистана. Институт «Открытое Общество» — Фонд содействия — Узбекистан, 2002. Совместное издание «ИООФС — Узбекистан» и ЛИА Р. Элинина, 2002 г. Арманлар (Этнические меньшинства. Армяне), (29.03.2021).
[79] Министерство иностранных дел Республики Армения, Двусторонние отношения- Узбекистан. https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/uz, (30.03.2021).
[80] Армяне в Узбекистане, https://amp.ru.google-wiki.info/5040211/1/armyane-v-uzbekistane.html, (29.03.2021).
[81] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – УЗБЕКИСТАН, http://diaspora.gov.am/ru/pages/21/uzbekistan, (29.03.2021).
[82] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – УЗБЕКИСТАН, http://diaspora.gov.am/ru/pages/21/uzbekistan, (29.03.2021).
[83] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[84] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[85] Георгий Сааков: главный редактор журнала армян Узбекистана «Депи Апага», История создания и развития армянской общины Узбекистана. 7 октября 2013, PanArmenian.net, https://www.panarmenian.net/rus/details/170950/, (29.03.2021).
[86] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – УЗБЕКИСТАН, http://diaspora.gov.am/ru/pages/21/uzbekistan, (29.03.2021).
[87] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[88] J. Dalakian (2020), “History of Formation of the Armenian Diaspora in Uzbekistan and Its Contribution to the Socio-Economic Transformation of the Country”, Bulletin of Science and Practice, 6 (3), 555-560. https://doi.org/10.33619/2414-2948/52/66 (in Russian).
[89] Министерство иностранных дел Республики Армения, Двусторонние отношения Туркменистан. 10.09.2015г. https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/tm, (30.03.2021).
[90] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[91] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[92] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении» http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[93] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[94] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[95] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[96] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[97] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[98] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[99] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[100] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[101] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[102] Равшан Назаров, Этническая политика постсоветского Туркменистана,ч.3. GÜNDOGAR., http://www.gundogar.org, 30.03.2021, http://www.gundogar.org/?0221045686000000000000013000000 (30.03.2021).
[103] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[104] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[105] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТУРКМЕНИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/20/turkmenistan, (30.03.2021).
[106] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТУРКМЕНИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/20/turkmenistan, (30.03.2021).
[107] Vigen Avetisyan, Армяне Туркмении — Когда-то мы были соседями, Вне Строк 29 мая, 2019. https://vstrokax.net/istoriya/armyane-turkmenii/, (30.03.2021).
[108] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[109] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[110] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[111] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[112] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[113] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[114] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТУРКМЕНИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/20/turkmenistan, (30.03.2021).
[115] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТУРКМЕНИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/20/turkmenistan, (30.03.2021).
[116] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТУРКМЕНИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/20/turkmenistan, (30.03.2021).
[117] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[118] Александр ЕРКАНЯН, Армяне Туркмении. 03 Декабрь 2013, «Собеседник Армении», http://sobesednikam.ru/panorama/item/784-%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8, (30.03.2021).
[119] Министерство иностранных дел Республики Армения, Двусторонние отношения- В Таджикистан, 07.02.2015г. https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/tj, (05.04.2021).
[120] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
[121] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
[122] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
[123] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
[124] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
[125] ОФИС ГЛАВНОГО УПОЛНОМОЧЕННОГО ПО ДЕЛАМ ДИАСПОРЫ РА, Diaspora – ТАДЖИКИСТАН. http://diaspora.gov.am/ru/pages/22/tajikistan, (05.04.2021).
