20 Kasım 2022 tarihinde başlayan ve 18 Aralık 2022 tarihinde düzenlenecek finalle sona erecek olan 2022 Katar Dünya Kupası, Siyaset Bilimi açısından da oldukça ilginç tartışmalara neden olabilecek büyük bir uluslararası organizasyon olarak dikkat çekiyor. Bu yazıda, Siyaset Bilimci gözüyle 2022 Katar Dünya Kupası’nı[1] ve genel olarak Dünya Kupası organizasyonunu mercek altına alacağım.
Dünya Kupası şampiyonları
Öncelikle bugüne kadar gelmiş geçmiş tüm şampiyonları belirtmekte fayda var. Her ne kadar futbolda ileri bir seviyeye ulaşmak bir ülkenin demokratik ya da ekonomik açıdan gelişmişliğini göstermese de, dünyanın bu en çok sevilen sporunda üstün performans göstermek, kuşkusuz ülkelerin ve halkların tanınmasında ve dünyada destek bulmasında önemli rol oynuyor. Buna en iyi örnek ise şüphesiz Brezilya. Dünyada en çok tanınan ve sevilen ülkelerden biri olan Brezilya, bu başarısını büyük ölçüde Rio Festivalleri ve samba kültürü kadar futboldaki üstün başarısına ve yetenekli futbolcularına borçlu. Öyle ki, toplam 21 turnuvada bugüne kadar yalnızca 8 ülkenin şampiyonluk kupası kazanabildiği Dünya Kupası organizasyonunda, Brezilya, tam 5 defa şampiyon olarak (1958, 1962, 1970, 1994, 2002) liderliği elinde bulunduruyor. Sambacılar, bu turnuvada da oldukça iddialılar ve son dönemde çıkardıkları Neymar ve Vinicius Junior gibi yıldızlarla altıncı defa kupaya uzanmaları kimse için büyük bir sürpriz olmayacak. Brezilya’yı ise dörder şampiyonlukla İtalya (1934, 1938, 1982, 2006) ve Almanya (1954, 1974, 1990, 2014) takip ediyorlar. Avrupa’nın bu iki büyük ülkesi ve ekonomisi, futboldaki başarılarıyla da adından söz ettiriyor ve dünyada ilgi ve cazibe merkezi olmayı başarıyorlar. Arjantin (1978, 1986), Uruguay (1930, 1950) ve Fransa (1998, 2018) gibi ülkeler ise bugüne kadar ikişer defa Dünya Kupası’nı kazanmayı başardılar. Bu ülkelerden Arjantin ve özellikle Fransa bu turnuvada da çok iddialılar. Turnuvada birer kez şampiyon olan ülkeler ise İngiltere (1966) ve İspanya (2010). Bu iki ülke de bu turnuvada son derece iddialılar ve özellikle genç İspanya’dan beklentiler büyük. Şampiyonlar listesine bakıldığında; futbolun jeopolitiğinde iki bölgenin/coğrafyanın, yani Avrupa ve Güney Amerika’nın öne çıktığı görülüyor. Öyle ki, 12 şampiyonluk Avrupa’ya giderken, 9 şampiyonluk ise Güney Amerika ülkeleri tarafından kazanılmış durumda. Haliyle bu durum, futbolun hangi bölgelerde geliştiğini de bizlere anlatan önemli bir veri. Zira diğer bölge ve coğrafyalardan henüz bir şampiyon çıkmadı ve çıkması da beklenmiyor.
Siyasetin de devreye girdiği önemli bir alan olan Dünya Kupası’na ev sahipliği konusuna bakıldığında ise; bu önemli organizasyonlara ev sahipliği konusunda da yine gelişmiş futbol ülkelerinin tercih edilmesi dikkat çekiyor. Öyle ki, Fransa (1938, 1998), Almanya (1974, 2006) ve İtalya (1934, 1990) gibi gelişmiş futbol ülkeleri turnuvaya ikişer defa ev sahipliği yapmalarıyla dikkat çekiyorlar. Avrupa’dan Dünya Kupası düzenleyebilen diğer ülkeler ise İsviçre (1954), İsveç (1958), İngiltere (1966) ve İspanya (1982) olarak sıralanıyorlar. Dolayısıyla, 23 turnuvanın 10’unun Avrupa’da düzenlendiği görülüyor. Güney Amerikalı ev sahipleri arasında ikişer defa bunu başaran Brezilya (1950, 2014) dikkat çekerken, Uruguay (1930), Şili (1962) ve Arjantin (1978) listeye giriyorlar. Böylelikle, -2026 da dahil edildiğinde- 23 turnuvada 5 ev sahipliğini de Güney Amerika üstleniyor. Kuzey Amerika ülkeleri de şampiyonluk konusunda olmasa da, ev sahipliği konusunda oldukça başarılılar. Öyle ki, 1970 ve 1986’da iki defa Dünya Kupası’na ev sahipliği yapan Meksika, 2026 Dünya Kupası’nı da ABD ve Kanada ile birlikte düzenleyerek büyük bir rekorun (üçüncü defa Dünya Kupası düzenlemek) sahibi oluyor. ABD, 1994 ve 2026 ile ikiye ulaşırken, 2026 Dünya Kupası ile Kanada da ilk kez bu başarıya ortak oluyor. Sonuçta, 4 Dünya Kupası Kuzey Amerika’da düzenlenmiş oluyor. Asya kıtasına bakıldığında ise; Japonya ve Güney Kore’nin 2002’de ilk kez Asya’ya getirdiği Dünya Kupası organizasyonu, 2018 yılında da Rusya ile ikinci defa bir Asya ülkesinde düzenlenmişti. 2022 Katar Dünya Kupası ile, organizasyon üçüncü defa Asya’ya ve ilk kez bir Müslüman ülkeye gitmiş oluyor. Afrika ise, Güney Afrika’nın ev sahipliğinde düzenlenen 2010 Dünya Kupası ile bu organizasyona adını yazdırmayı başarıyor. Bu anlamda listede hiç yer alamayan Okyanusya kıtasına (muhtemelen Avustralya’ya) ilerleyen yıllarda bir organizasyonun verilmesi makul görünüyor.
Ev sahipliği konusu 2022 Katar Dünya Kupası açısından da önemli. Zira toplam nüfusu 3 milyondan az olan ve vatandaşlarının sayısı 300.000’i biraz aşan bu monarşik yönetime dayalı küçük ve zengin (bu ülkede kişi başına düşen gelir 62.000 doların üzerindedir) Körfez ülkesinin bu kadar önemli bir organizasyonu nasıl alabildiği çeşitli tartışmalara neden oluyor. İnsan hakları ve demokrasi sicili pek parlak olmayan ülke, buna karşın organizasyon öncesinde birçok yeni stadyum ve tesis inşa ederek bu organizasyonu ne kadar çok istediğini ispatlamıştı. Buna rağmen, Katar’ın Dünya Kupası’nı organize etmesine yönelik eleştiriler devam ediyor ve bu ülke genellikle rüşvetle suçlanıyor.[2] Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ise sporun politize edilmemesi gerektiğini belirterek Katar’a destek çıktı ve bu konudaki çıkışıyla dikkat çekti.[3]
“One Love” tartışmaları Dünya Kupası’na gölge düşürdü
Ayrıca, meşruti monarşiye dayalı bir sistemle yönetilen ülkenin kendisine özgü Vahhabi-Selefi İslam inancı nedeniyle Batı dünyasında ve uluslararası platformlarda çok doğal kabul edilen bazı unsurlara karşı kültürel ve yasal engeller çıkarması da bir diğer önemli mesele. Örneğin, Katar’daki alkol kısıtlamaları nedeniyle (stadyumlarda alkollü içecek satışına izin verilmeyecek) bu kupada seyircilerin bir bölümünün mutsuz olabileceği iddia ediliyor.[4] Bir diğer tartışma konusu ise, hem cinsler arasında evliliklere ve aşk ilişkilerine destek veren LGBT gruplarının desteğiyle birçok ülkeden futbolcunun (en bilinen örnek İngiltere kaptanı Harry Kane) kollarına “One Love” pazu bandı takmasına engel çıkarılması oldu. Homoseksüelliğin suç olduğu Katar’da bu konu yasal prosedürlere neden olabileceği için, Uluslararası Futbol Federasyonu-FIFA, futbolcuları sarı kart görebilecekleri konusunda uyarınca, birçok futbolcu ve siyasetçi bu konudaki düşüncelerini dile getirerek ayrımcılığa karşı çıktılar.[5] Yaz aylarında Katar’da ortalama sıcaklığın 50 dereceleri bulması nedeniyle, bu organizasyonun yaz aylarında düzenlenmeyen ilk Dünya Kupası olarak tarihe geçtiğini de hatırlatalım.[6] Ek olarak, organizasyon vesilesiyle İsrail’den Katar’a doğrudan uçuşların başlaması da önemli bir gelişme olarak diplomasi tarihine geçti.[7]
İranlı bazı futbolseverler, tribünlerde rejimi protesto ettiler
Ayrıca bu Dünya Kupası’nda İran’da Mahsa Amini’nin öldürülmesi sonrasında yaşanan büyük olaylar nedeniyle İranlı milli futbolcuların halkla dayanışmak adına milli marşlarını ilk maçta okumamaları ve İranlı taraftarların yaptıkları protesto gösterileri ile Japon taraftarların stadyumları her maçtan sonra temizlemesi gibi olaylar uluslararası medyanın gündemine oturdu. Ek olarak, ABD ile İran arasında oynanacak olan maçın son derece politik ve gergin geçeceğini de belirtmek gerekir. Bunların yanında, Suudi Arabistan, Fas, İran ve Japonya gibi takımların aldıkları sürpriz galibiyetlerin ülkelerinde adeta milli bayrama neden olduğunu da sözlerimize ekleyebiliriz.
Daha genel bir değerlendirme yapmak gerekirse; Dünya Kupası organizasyonlarının günümüzdeki küreselleşme-ulus-devlet gerginliğinin giderek küreselleşme lehine şekil alacağını düşündüren küresel bir kültürün doğuşuna kaynaklık ettiğini belirtmek mümkün. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler (Imagined Communities) adlı eserinde, ulus-devletlerin oluşum sürecinde “print capitalism” adını verdiği yazılı basın (günlük gazeteler) ve kitapların nasıl bir insan topluluğunu ortak bir halkmış gibi hissettirebildiğini anlatır. Bu anlamda, Dünya Kupası gibi organizasyonların da insanları aynı dünyanın ve insan medeniyetinin parçası olduklarını düşünmeye yönlendirdiği, ama bir yandan da insanların bayrakları ve milli marşlarıyla kendilerine özgülüklerini korumayı başardıkları iddia edilebilir. Bu bağlamda, güzel ülkemiz Türkiye’nin ise içerideki kof futbol fanatizmi (üç büyükler rekabeti vs.) ve çarpık düzen içerisinde başarılı bir futbol ülkesi ve ekonomisi olmayı henüz başaramaması dikkat çekmektedir. Öyle ki, Türkiye, sadece iki Dünya Kupası’na (1954-2002) katılabilmiştir ve bunlardan 2002’de üçüncü olarak dikkat çekmiştir.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] Resmi web sitesi için, bakınız; https://www.fifa.com/fifaplus/en/tournaments/mens/worldcup/qatar2022.
[2] Khel Now (2022), “Controversies surrounding the FIFA World Cup 2022”, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://khelnow.com/football/fifa-world-cup-2022-qatar-controversies.
[3] Le Monde (2022), “Coupe du monde 2022 : « Il ne faut pas politiser le sport », affirme Emmanuel Macron”, 17.11.2022, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://www.lemonde.fr/football/article/2022/11/17/coupe-du-monde-2022-il-ne-faut-pas-politiser-le-sport-affirme-emmanuel-macron_6150256_1616938.html.
[4] Reuters (2022), “No alcohol sales permitted at Qatar’s World Cup stadium sites”, 18.11.2022, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/world/middle-east/soccer-qatar-announce-no-alcohol-sales-world-cup-stadium-sites-source-2022-11-18/.
[5] Times of India (2022), “FIFA World Cup 2022: What the ‘OneLove’ armband controversy and why wearing it is banned”, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/95737802.cms; Time (2022), “The ‘One Love’ LGBTQ Rights Armband Is Causing a Stir at the Qatar World Cup”, 21.11.2022, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://time.com/6235503/one-love-armband-qatar-world-cup/.
[6] RT (2022), “Why Qatar will be a World Cup like no other”, 17.11.2022, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://www.rt.com/sport/566623-football-qatar-world-cup-preview/.
[7] i24news (2022), “First direct flight between Israel and Qatar takes off for World Cup”, 20.11.2022, Erişim Tarihi: 28.11.2022, Erişim Adresi: https://www.i24news.tv/en/news/world-cup/1668960049-first-direct-flight-from-between-israel-and-qatar-takes-off-for-world-cup.
