Giriş
Arap Baharı sürecinde isyanların başladığı ülke olarak dikkat çeken ve demokratikleşme yolunda attığı adımlarla bir anda dünyada önemli ve sempatik bir ülke haline gelmeyi başaran Tunus, ne yazık ki son yıllarda İslam ve Arap toplumlarında demokrasinin uygulanabileceği konusunda o dönemde yükselen umutları ve büyük beklentileri karşılayamamışa benziyor. Öyle ki, 2019 yılında bağımsız aday olarak girdiği Cumhurbaşkanlığı seçimini kazanan Tunus Cumhurbaşkanı Kays Said’in 2021 yılında ekonomik sorunları ve yönetim krizini gerekçe göstererek meclisi feshetmesinin ardından, ülkede önce yarı-Başkanlık, daha sonra da otoriter tipte bir Başkanlık sistemine geçiş yapıldı ve demokratikleşme konusunda beklenen ilerleme sağlanamadı.[1] Bu yazıda, son dönemde Tunus’un siyasi tarihindeki önemli gelişmeleri kısaca özetleyecek ve 2022-2023 Tunus parlamento seçimlerini değerlendireceğim.
Tunus: Kısa Bir Tarihçe
Osmanlı ve Fransa yönetiminde kaldıktan sonra 1930’larda Habib Burgiba (1903-2000) önderliğinde bağımsızlık mücadelesine başlayan Tunus, Burgiba ve Yeni Düstur Partisi’nin çabalarıyla, 1956 yılında Fransa’dan bağımsızlığını kazanmayı başarmıştır. Bağımsızlığın ardından ülkede Cumhuriyet rejimini ilan eden Burgiba, ülkenin kurucu Cumhurbaşkanı olmuş ve Mustafa Kemal Atatürk benzeri laikleştirme reformlarıyla 1957-1987 döneminde ülkesini yönetmiştir.[2] Bu süreçte ülkede İslam’ın resmi din olarak korunması sağlanırken, çok eşlilik ve Şeriat uygulamaları yasaklanmış, kadınlara boşanma hakkı tanınmış, kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiş[3] ve kültürel olarak da Fransa ve genel olarak Avrupa ile yakın bağlar sürdürülmüştür. Bu dönemde kadın hakları konusunda Arap dünyasında lider bir ülke haline gelen Tunus, ayrıca dış politikada da o dönemde Cemal Abdülnasır sayesinde popüler olan pan-Arabizm (Arap milliyetçiliği) yerine Tunus milliyetçiliğini benimseyerek farklı bir yol çizmiştir.[4] Ancak ilk günden başlayarak Tunus’un en temel meselesi ekonomik sorunlar olmuştur.
Habib Burgiba
1987 yılında aslında ömür boyu Cumhurbaşkanı seçilen Burgiba’nın sağlık sorunları nedeniyle görevden alınmasıyla, yerine General Zeynel Abidin Bin Ali (1936-2019) geçmiştir. 1987-2011 döneminde Tunus Cumhurbaşkanı olan Bin Ali ise, uzun yıllar istikrarlı ve otoriter bir yönetim kurmasına karşın ülkedeki ekonomik sorunlara ve yolsuzluğa çare olamamış ve 2010 yılı sonunda Muhammed Buazizi’nin kendisini yakmasıyla başlayan Arap Baharı sürecinde halk tepkisi nedeniyle ülkeden kaçmak zorunda kalmıştır.
Zeynel Abidin Bin Ali
Bin Ali’nin ardından geçici olarak Muhammed Gannuşi ve Fuad Mebazaa’nın Cumhurbaşkanı olarak görev yaptığı Tunus’ta, 2011-2014 döneminde görev yapan Munsif Marzuki ise üçüncü Cumhurbaşkanı olmuştur. Marzuki’nin ardından ise, 2014-2019 döneminde El-Beci Kaid es-Sibsi Tunus’un dördüncü ve ilk demokratik yoldan seçilen Cumhurbaşkanı olarak görev yapmıştır. Arap Baharı coşkusunun sürdüğü ve Tunus’un dünyada “model ülke” kabul edildiği bu dönemin bir diğer önemli gelişmesi ise, dört sivil toplum örgütünün (Tunus Genel İşçi Sendikası-UGTT, Tunus Endüstri ve Ticaret Konfederasyonu-UTICA, Tunus İnsan Hakları Ligi-LTDH ve Tunus Hukukçular Derneği) oluşturduğu Ulusal Diyalog Dörtlüsü’nün 2015 yılında Nobel Barış Ödülü’nü kazanması olmuştur.[5] Es-Sibsi’nin 2019 yılındaki vefatı ardından kısa süre geçici Cumhurbaşkanı olarak görev yapan Muhammed Ennasur’un ardından ise, Kays Said, 2019 yılında ülkenin beşinci Cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır.
Kays Said
Büyük umutlarla başa geçen ve seçimi açık farkla (yüzde 72,71 halk desteğiyle) Kays Said, buna karşın ekonomik sorunlara çözüm bulunamadığı gerekçesiyle, aslında parlamenter sistem olan ülkesini 2021 yılında “sivil darbe” olarak nitelendirilen bir süreçle yarı-Başkanlık sistemine geçirmiş ve meclisi feshederek, ülkeyi kararnamelerle yönetmeye başlamıştır.[6] Bu sürecin belki de tek olumlu tarafı ise, Tunuslu kadın akademisyen Necla Buden’in (Necla Buden Ramazan/Najla Bouden Romdhane) Tunus’un ve Arap dünyasının ilk kadın Başbakanı olarak atanması olmuştur.[7] Said, 2022 yılı Haziran ayında da ülkesini Başkanlık sistemine geçirmek için bir referandum düzenlemiş ve yalnızca yüzde 30,5 katılımın olduğu referandumundan yüzde 94,6 oyla aradığı desteği sağlamayı başarmıştır.[8] Bu anayasa değişikliği sonucunda ülkede Başkanlık sistemine dayalı yeni bir sistem oluşturulurken, “Tunus’un resmi dini İslam’dır” maddesi anayasadan çıkarılarak, yerine laikliğe daha yakın olarak algılanabilecek “Tunus İslam ulusunun bir parçasıdır” ifadesi eklenmiştir.[9]
2022-2023 Parlamento Seçimleri
Tunus’ta üçüncü dönem parlamento üyelerini belirlemek için 17 Aralık 2022 tarihinde sandık başına gidilmiş; ancak birçok parti ve hareketin seçimi boykot etmesi neticesinde seçimlere katılım yüzde 11,2 düzeyinde kalmıştır.[10] Bu, dünyada İkinci Dünya Savaşı’ndan beri en düşük ikinci -1983 Jamaika seçimlerinin ardından- seçim veya referanduma katılım düzeyi olarak tarihe geçmiştir.[11] Cumhurbaşkanı Kays Said ise, seçime katılım oranını ilk turla değerlendirmemek gerektiğini açıklayarak, durumu normalleştirmeye çalışmıştır.[12] Bu nedenle, seçimlerin ikinci turu 20 Ocak 2023 tarihinde yapılacaktır.
Peki, neden Tunus’ta seçime katılım beklenen düzeyde olmamıştır? Bu konuda, Brookings uzmanı Sharan Grewal’in öne çıkardığı birkaç önemli gerekçe vardır. Öncelikle, Tunus’ta son dönemde seçime katılım zaten çok yüksek düzeyde değildir. Örneğin, demokrasinin üst düzeyde olduğu 2019 Cumhurbaşkanlığı seçiminde de katılım yüzde 55 düzeyinde kalmıştır.[13] İkinci önemli sebep, referandum sürecinde olduğu gibi, Tunus’ta birçok siyasi partinin bu süreci boykot etme kararı almasıdır. Üçüncü olarak, Kays Said’in kendisinin seçime aday olarak girmemesi, onun destekçilerinin seçime katılımını azaltmış, bu nedenle katılım oranını çok düşük düzeyde bırakmıştır.
Uluslararası Kamuoyundan Tepkiler
Tunus seçimlerine bu ülkeyle yakın ilişkileri olan ülkelerden de farklı tepkiler gelmiştir. İlginç bir şekilde, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) yönetimi, düşük katılım düzeyine rağmen seçimi “ülkenin demokratik gidişatının sağlanması yolunda önemli bir ilk adım” olarak yorumlamış ve Said’e destek vermiştir.[14] Fransız Dışişleri Bakanlığı ise, seçim sonuçlarını açıklamakla yetinmiş ve herhangi bir yorumda bulunmamıştır.[15] Ancak önceki açıklamalara bakıldığında, 2021 yılında Kays Said’e açık destek veren[16] Emmanuel Macron yönetiminin daha sonraları dönemin Dışişleri Bakanı Jean-Yves Le Drian’ın açıklamalarıyla[17] ülkedeki gidişattan memnun olmadığının belirttiğini görmekteyiz. Said’in bir anayasa hukuku Profesörü olması da, onun diktatörlüğe yönelmeyeceğine dair önemli bir güvence kaynağı olarak görülüyor.
Sonuç
Son yıllarda eğitimli nüfusunu göç yoluyla kaybetmeye başlayan Tunus, uluslararası desteğe en çok ihtiyacı olan ülkelerden biri olarak dikkat çekmektedir. Tunus, Arap dünyasında demokrasiyi savunduğu için bölgede demokrasi istemeyen zengin monarşilerden yeterince destek alamayan bir ülkedir. Bu bağlamda, demokrasiyi savunduğunu söyleyen ABD ve Avrupa Birliği (AB) gibi yapıların Tunus’a destek vermesi, kuşkusuz bu ülkelerin de lehine bir gelişme olacaktır. Zira Freedom House verilerine göre, “özgür olmayan ülke” kategorisindeki Türkiye’nin aksine[18], “kısmen özgür ülke” kabul edilen[19] Tunus’un durumu halen oldukça iyi düzeydedir ve bu ülkede demokratik bir rejimin kurumsallaşması dış yardımların sağlanması durumunda kesinlikle imkânsız değildir. James Ker-Lindsay’e göre de[20], Arap dünyasının bu en demokratik ülkesinin Batılı ülkelerce desteklenmesi gerekmektedir. Tunus örneği bize şunu da anlatmaktadır; demokrasi için tek önemli kriter anayasa ve siyasi sistemin demokratikleşmesi değil, aynı zamanda iyi işleyen bir piyasa ekonomisinin kurulmasıdır.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] Bu konuda bir analiz için, bakınız; Ozan Örmeci (2021), “Tunus’un ve Arap Dünyasının İlk Kadın Başbakanı Necla Buden”, Uluslararası Politika Akademisi, 12.10.2021, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2021/10/12/tunusun-ve-arap-dunyasinin-ilk-kadin-basbakani-necla-buden/.
[2] Gezimanya, “Tunus’un Kısa Tarihi”, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://gezimanya.com/afrika/tunusun-kisa-tarihi.
[3] Lizzy Davies (2021), “Najla Bouden: what next for Tunisia’s first female PM?”, The Guardian, 06.10.2021, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/global-development/2021/oct/06/najla-bouden-what-next-for-tunisias-first-female-pm.
[4] Bakınız; James Ker-Lindsay (2022), “Tunus | Diktatörlüğe Dönüş Mü?”, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=is0Hwz81H50.
[5] Rümeyse Köktaş (2015), “Nobel Barış Ödülü Sahibi Tunus Ulusal Diyalog Dörtlüsü Kimdir?”, ORMER, 24.10.2015, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://ormer.sakarya.edu.tr/20,3,,41,nobel_baris_odulu_sahibi_tunus_ulusal_diyalog_dortlusu_kimdir_.html.
[6] Bianet (2021), “Tunus’ta ilk kadın başbakan: Najla Bouden Romdhane”, 29.09.2021, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://m.bianet.org/bianet/toplumsal-cinsiyet/251055-tunus-ta-ilk-kadin-basbakan-najla-bouden-romdhane.
[7] Mostafa Salem (2021), “Tunisia’s president appoints woman as prime minister in first for Arab world”, CNN, 29.09.2021, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://edition.cnn.com/2021/09/29/africa/tunisia-prime-minister-najla-bouden-romdhane-intl/index.html.
[8] TRT Haber (2022), “Tunus’ta anayasa referandumunun kesin sonuçları açıklandı”, 17.08.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.trthaber.com/haber/dunya/tunusta-anayasa-referandumunun-kesin-sonuclari-aciklandi-701877.html.
[9] Fehim Taştekin (2022), “Tunus’u yeni anayasayla ne bekliyor: Otokrasi mi, teokrasi mi, demokrasi mi?”, BBC Türkçe, 29.07.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/c0v4ll8r1r1o.
[10] France24 (2022), “Tunisia election board edges vote turnout up to 11 percent”, 19.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.france24.com/en/live-news/20221219-tunisia-election-board-edges-vote-turnout-up-to-11-percent.
[11] Sharan Grewal (2022), “Tunisia’s parliamentary election draws a collective shrug”, Brookings, 21.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2022/12/21/tunisias-parliamentary-election-draws-a-collective-shrug/.
[12] Mosaique FM (2022), “Saïed: Le taux de participation ne s’évalue pas du premier tour”, 19.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.mosaiquefm.net/fr/actualite-national-tunisie/1116294/saied-le-taux-de-participation-ne-s-evalue-pas-du-premier-tour.
[13] Sharan Grewal (2022), “Tunisia’s parliamentary election draws a collective shrug”, Brookings, 21.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2022/12/21/tunisias-parliamentary-election-draws-a-collective-shrug/.
[14] U.S. Department of State (2022), “Tunisian Parliamentary Elections – PRESS STATEMENT NED PRICE, DEPARTMENT SPOKESPERSON”, 18.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.state.gov/tunisian-parliamentary-elections/.
[15] France Diplomatie (2022), “Tunisie – Résultats préliminaires du premier tour des élections législatives (19 décembre 2022)”, 19.12.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.diplomatie.gouv.fr/fr/dossiers-pays/tunisie/evenements/article/tunisie-resultats-preliminaires-du-premier-tour-des-elections-legislatives-19.
[16] RFI (2021), “Emmanuel Macron assures embattled Tunisian president of French support”, 08.08.2021, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.rfi.fr/en/africa/20210808-emmanuel-macron-assures-embattled-tunisian-president-of-french-support.
[17] The New Arab (2022), “France ‘concerned’ over Tunisian President Kais Saied’s sweeping new powers”, 16.02.2022, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.newarab.com/news/france-concerned-tunisias-president-extends-powers.
[18] Bakınız; https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2022.
[19] Bakınız; https://freedomhouse.org/country/tunisia/freedom-world/2022.
[20] James Ker-Lindsay (2022), “Tunus | Diktatörlüğe Dönüş Mü?”, Erişim Tarihi: 26.12.2022, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=is0Hwz81H50.
