Belarus olarak da bilinen Beyaz Rusya Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 1991’de bağımsızlığını ilan etmiş bir devlettir. Slav kökenli bir halktan oluşan ve başkenti Minsk olan Beyaz Rusya, doğusunda Rusya, batısında Litvanya ve Polonya, kuzeyinde Letonya ve güneyinde Ukrayna ile çevrili olan bir Doğu Avrupa ülkesidir.[1] Denize kıyısı olmayan ülkenin topraklarının yaklaşık yüzde 40’ını ormanlık arazi oluşturmaktadır. Yaklaşık 9,5 milyon civarında nüfusu olan Beyaz Rusya, kurulduğu günden itibaren Rusya’nın etkisinin en yoğun olduğu ülkelerden birisi olmuştur. Öyle ki, SSCB yıkıldıktan sonra 1991 yılında hemen CIS – Bağımsızlık Devletler Topluluğu’nun kurucu üyesi olmuş, 2002 yılında CSTO – Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’ne katılmış, 2010 yılında Rusya ve Kazakistan’la birlikte Gümrük Birliği anlaşmasına dâhil olmuş, 2015 yılında da Rusya öncülüğünde hayata geçirilen Avrasya Ekonomik Birliği’nin kurucu üyelerinden biri olmuştur.[2] Ülke, ayrıca, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ/SCO) gözlemci üyesi statüsündedir ve Bağlantısızlar Hareketi’nin üyesi olan tek Avrupa devletidir. Bunun yanı sıra, Beyaz Rusya, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT/OSCE) üyesidir ve NATO ile Avro-Atlantik Ortaklık Konseyi (Euro-Atlantic Partnership Council-EAPC) ve Barış İçin Ortaklık (Partnership for Peace-PFP) mekanizmaları çerçevesinde işbirliği içerisine girmiştir.
Beyaz Rusya haritası
Başkanlık sistemiyle yönetilen Beyaz Rusya, Başkanlık makamının yaratıldığı 1994 yılından itibaren Aleksander Lukaşenko’nun demir yumruğuyla yönetildiği için, bu ülke, genelde, “Avrupa’nın son diktatörlüğü” olarak tanımlanmaktadır.[3] 1954 doğumlu eski bir Sovyet askeri ve bürokratı olan Aleksander Lukaşenko, güçlü bir merkezi yönetim sistemi ve ekonomik düzen kurarak, çeyrek asrı aşkın bir süredir ülkesinde iktidarda kalmayı başarmış ve tam 6 defa üstüste Devlet Başkanı seçilmiştir. Buna karşın, Lukaşenko’nun kazandığı seçimlerin özgür ve adil olarak yapılmadığı yönünde Batı kamuoyunda yaygın bir kanı bulunmaktadır. İlk kez 1994 yılında yüzde 44,8 oyla Devlet Başkanı seçilen Lukaşenko, 2001 Başkanlık seçiminde yüzde 75,6, 2006 Başkanlık seçiminde yüzde 82,6, 2010 Başkanlık seçiminde yüzde 79,65 ve 2015 Başkanlık seçiminde yüzde 84,14 oy almayı başarmıştır.
Aleksander Lukaşenko
Lukaşenko’nun, geçtiğimiz gün yapılan 2020 Başkanlık seçimini de yüzde 80 civarında oyla kazandığı duyurulmuştur.[4] Ancak bu defa seçim sonuçlarının ardından ülkede büyük protesto gösterileri düzenlenmiş ve yüzde 9,9 oy aldığı açıklanan muhalefet adayı Svetlana Tikhanovskaya’nın seçim sonucunu kabul etmemesinin de etkisiyle, ülkede halk ile güvenlik güçleri arasında şiddetli çatışmalar yaşanmıştır.[5] Hatta seçimin hemen ardından, Pazar akşamı saat 19:00 sularında, Lukaşenko ve ailesini taşıdığı iddia edilen uçak Türkiye’ye (Dalaman’a) gelmiştir.[6] Ancak bu ziyaretin tatil amaçlı da olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca seçim gününde uluslararası kamuoyu ile özgür haberleşme imkânları sağlayan internet bağlantısında yaygın sorunlar yaşanması dikkatlerden kaçmamıştır.[7] Ülkede görev yapan az sayıda yabancı basın kuruluşundan biri olan BBC, yaşanan olayların bir bölümünü görüntülemeyi başarmıştır.[8] Olaylarda, polislerin protesto gösterileri yapan vatandaşlara yönelik çok sert müdahalede bulundukları görülmektedir. Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin ise, seçim sonrasında yaşanan olayları görmezden gelerek, Lukaşenko’yu seçim zaferi nedeniyle kutlamış[9] ve onun uluslararası meşruiyetine katkıda bulunmuştur. Çin Halk Cumhuriyeti ve Kazakistan gibi ülkeler de Lukaşenko’yu seçim zaferi nedeniyle kutlarken, Almanya ve Polonya gibi Avrupa ülkeleri seçimle ilgili kaygılarını dile getirmiş; Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen de seçim sonuçlarının yayınlanması çağrısı yaparak, “Barışçıl gösterilerin şiddetle bastırılmasına Avrupa’da yer yoktur” açıklamasını yapmıştır.[10]
Beyaz Rusya’da seçimin ardından büyük olaylar yaşandı ve binlerce kişi gözaltına alındı
Lukaşenko’nun seçim öncesinde yaptığı bazı çıkışlar ve yaşanan bazı ilginç olaylar da dikkat çekmiştir. Örneğin, Lukaşenko, tüm dünyayı olumsuz etkileyen ve yüzbinlerce insanın ölümüne neden olan koronavirüs salgınının Beyaz Rusya’da tek bir kişiyi bile öldürmediğini ve ülkesinde böyle bir tehlike olmadığını açıklamıştır.[11] Seçim öncesinde Lukaşenko’nun en büyük siyasi rakiplerinden biri olan Viktor Babariko’nun “ülkedeki istikrarsızlığı önlemek” amacıyla tutuklanması da uluslararası kamuoyunda yankı yaratmıştır.[12] Daha da ilginci, ülkesinin tamamen Rusya kontrolünde olduğu yönündeki yaygın uluslararası kamuoyu algısını da yıkmak istercesine, Lukaşenko, seçimin hemen öncesinde ülkesinde yakalanan 33 Rus vatandaşının özel güvenlik şirketi Wagner için çalıştıklarını açıklamış ve Rusya’yı eleştirmiştir.[13] Lukaşenko, daha da ileri giderek, Rus yetkilileri “yalan söylemek”le itham etmiş ve ülkesine karşı bir “hibrid savaş” yürütüldüğünü iddia etmiştir.[14] Uzun yıllar Rusya’da yaşayan Türk gazeteci Cenk Başlamış, bu olayların Lukaşenko’nun arasını Rusya ile açmasına karşın, Moskova’nın halen daha Lukaşenko’yu desteklediğini ve Lukaşenko’nun bu olayları kullanarak Batı dünyası ile de ilişkilerini geliştirme gayretinde olduğunu düşündüğünü açıklamıştır.[15]
Svetlana Tikhanovskaya
Seçim sonrasında yaşanan olayları yorumlayan The Guardian gazetesinden Katsiaryna Shmatsina, seçim sonuçlarının mantık dışı olduğunu ve bu nedenle halkın sokaklara döküldüğünü belirterek, sandık çıkış anketlerine göre Lukaşenko’nun yüzde 10, rakibi Svetlana Tikhanovskaya’nın yüzde 80 civarında oy aldığını ve bağımsız gözlemcilerin oy verme işlemini takip etmelerine izin verilmediğini yazarak, seçim sonuçlarının şaibeli olduğunu düşündüğünü açıkça ortaya koymuştur.[16] Seçim sonuçlarını kabul etmediğini açıklayan muhalefet adayı 37 yaşındaki İngilizce öğretmeni ve çevirmen Svetlana Tikhanovskaya[17] ise, Lukaşenko yönetimine gücü barışçıl şekilde kendilerine devretme çağrısı yapmıştır.[18] Ancak olası bir tutuklanmadan endişe ettiği düşünülen Tikhanovskaya, seçimin ardından komşu ülke Litvanya’ya gitmiş ve burada güvende olduğu Litvanya Dışişleri Bakanı Linas Linkevicius’un yaptığı açıklamayla tüm dünyaya duyurulmuştur.[19] Tikhanovskaya ise, çocuklarını düşünerek bu kararı aldığını açıklamış ve siyasi mücadelesine devam edeceğini bildirmiştir. Hatırlatmak gerekirse, Tikhanovskaya’nın eşi olan siyasi aktivist Sergei Tikhanovsky da kısa bir süre önce siyasi eylemleri nedeniyle tutuklanmış ve zaten Svetlana Tikhanovskaya bu olaydan sonra aktif siyasette yer almaya başlamıştır. The Indian Express için bir makale kaleme alan Neha Banka ise, Lukaşenko’nun kendisini diğer otoriter popülist liderler gibi bir “halk adamı” olarak tanıtmasına karşın, uyguladığı politikaların Beyaz Rusya’daki ekonomik gelişimi kötü etkilediğini ve Lukaşenko’nun başta kalmak için her türlü yolu deneyebileceğini yazmıştır.[20] Zaten Lukaşenko da, birkaç ay önce katıldığı bir buz hokeyi maçı öncesinde, “dizlerinin üzerine çökmektense ayakta ölmek daha iyidir” diyerek, siyasete ve genel olarak hayata bakış açısını açıkça belirtmiştir.[21] Rusya uzmanı gazeteci Cenk Başlamış ise, Beyaz Rusya’da son yıllarda ekonomik sorunların artması, koronavirüs krizinde yönetimin ciddiyetsiz tavrının halkta tepki yaratması ve yaklaşık 30 yıldır başta olan Lukaşenko’ya yönelik toplumsal tepkilerin artması nedeniyle, ülkedeki olayların artarak devam edeceğini düşünmekte, ancak bu olayların nereye varacağını kestirmenin zor olduğunu söylemektedir.[22] Başlamış, ayrıca, Beyaz Rusya’da Ukrayna’dakine benzer olayların yaşanmasının beklenmemesi gerektiğini; zira Lukaşenko’nun devlet mekanizmasına tamamen hâkim olduğunu da sözlerine eklemektedir.
Sonuç olarak, önümüzdeki günlerde Beyaz Rusya’da protesto gösterilerinin devam etmesi ve ülkede zor bir dönemin yaşanması beklenebilir. Aleksander Lukaşenko’ya en büyük destek ise, kuşkusuz, bölgede istikrar isteyen Moskova’dan gelecektir. Beyaz Rusya’da kişi başına düşen ortalama gelirin 6.678 dolar düzeyinde olduğu da düşünülürse[23], bu ülke halkının zengin Avrupa ülkelerinin (özellikle Almanya) etkisinde kalması gayet doğaldır. Bu nedenle, bölgedeki tüm otoriter yönetimlerin (Rusya, Azerbaycan vs.) istikrarı sağlamak adına ekonomide iyi performans göstermeleri şarttır.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] CIA World Factbook, “Belarus”, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bo.html.
[2] Belarus Facts, “Multilateral Cooperation”, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: http://178.124.138.168/en/belarus/politics/foreign_policy/multilateral/#:~:text=At%20the%20moment%20the%20Belarusian,membership%2C%20and%20regional%20and%20specialized..
[3] Peter Pomerantsev (2017), “Why Europe’s last dictatorship keeps surprising everyone”, The Washington Post, 26.03.2017, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.washingtonpost.com/news/democracy-post/wp/2017/03/25/why-europes-last-dictatorship-keeps-surprising-everyone/.
[4] Deutsche Welle (2020), “Belarus election: Lukashenko wins another term, election commission says”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.dw.com/en/alexander-lukashenko-wins-belarus-election/a-54506718.
[5] Deutsche Welle (2020), “Violent protests erupt in Belarus after Lukashenko claims election win”, 09.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.dw.com/en/violent-protests-erupt-in-belarus-after-lukashenko-claims-election-win/a-54506078.
[6] Bu konuda bir haber için, bakınız; TELE1 (2020), “Belarus’tan Dalaman’a inen esrarengiz yolcu kim? Lukaşenko ailesini Türkiye’ye yolladı iddiası”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://tele1.com.tr/belarus-secim-catisma-gosteri-protesto-201827/. Rus basınından bir haber için bakınız; https://vesti.ua/mir/vybory-v-belarusi-prezidentskij-samolet-vyletel-iz-minska.
[7] Netblocks (2020), “Internet disruption hits Belarus on election day”, 09.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://netblocks.org/reports/internet-disruption-hits-belarus-on-election-day-YAE2jKB3.
[8] Bakınız; BBC (2020), “Belarus election: A second night of violence and protests”, 11.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/av/world-europe-53740437/belarus-election-a-second-night-of-violence-and-protests.
[9] Detay Kıbrıs (2020), “Putin, seçimleri önde tamamlayan Lukaşenko’yu tebrik etti”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: http://www.detaykibris.com/putin-secimleri-onde-tamamlayan-lukasenkoyu-tebrik-etti-226574h.htm.
[10] BBC Türkçe (2020), “Belarus seçimleri: Lukaşenko’ya ‘Artık git’ diyen muhalifler seçim sonucunu kabul etmiyor, 3 bin kişi gözaltına alındı”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53713085.
[11] MSN Haber / Anadolu Ajansı (2020), “Belarus Cumhurbaşkanı Lukaşenko: Belarus’ta koronavirüsten bir kişi bile ölmedi”, 13.04.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.msn.com/tr-tr/haber/dunya/belarus-cumhurba%C5%9Fkan%C4%B1-luka%C5%9Fenko-belarusta-koronavir%C3%BCsten-bir-ki%C5%9Fi-bile-%C3%B6lmedi/ar-BB12zmZE.
[12] BBC Türkçe (2020), “Belarus’ta devlet başkanı adayı gözaltında: ‘Ülkeyi istikrarsızlaştırmaya yönelik planı önledik’”, 19.06.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/amp/haberler-dunya-53115785.
[13] Sputnik Türkiye (2020), “Lukaşenko: Gözaltına alınan Ruslar İstanbul’a uçmayı planlamıyordu”, 02.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://tr.sputniknews.com/avrupa/202008021042574711-lukasenko-gozaltina-alinan-ruslar-istanbula-ucmayi-planlamiyordu/.
[14] Deutsche Welle (2020), “Belarus President Lukashenko slams Moscow ‘lies’ as row with Russia escalates”, 04.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.dw.com/en/belarus-president-lukashenko-slams-moscow-lies-as-row-with-russia-escalates/a-54438412.
[15] “Cenk Başlamış ile “Belarus seçimleri ve Rusya””, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=GdJWNg2mDIE.
[16] Katsiaryna Shmatsina (2020), “In Belarus, Alexander Lukashenko will do anything to cling on to power”, The Guardian, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/aug/10/belarus-alexander-lukashenko-presidential-elections.
[17] Gazete Duvar (2020), “Svetlana Tihanovskaya: Belarus’ta 26 yıllık ‘diktatör’e meydan okuyan kadın aday”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.gazeteduvar.com.tr/kadin/2020/08/09/svetlana-tihanovskaya-belarusta-26-yillik-diktatore-meydan-okuyan-kadin-aday/.
[18] BBC Türkçe (2020), “Belarus seçimleri: Lukaşenko’ya ‘Artık git’ diyen muhalifler seçim sonucunu kabul etmiyor, 3 bin kişi gözaltına alındı”, 10.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53713085.
[19] BBC Türkçe (2020), “Svetlana Tikhanovskaya: Belarus’ta Lukaşenko’ya meydan okuyup ‘Çocuklarım için ülkemi terk ettim’ diyen siyasetçi”, 11.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53719657.
[20] Neha Banka (2020), “Explained: Why Alexander Lukashenko will have to fight harder to retain Belarus this time”, The Indian Express, 09.08.2020, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://indianexpress.com/article/explained/explained-why-alexander-lukashenko-will-have-to-fighter-harder-to-retain-belarus-this-time-6546012/.
[21] Bakınız; https://www.youtube.com/watch?v=cm_N4xoEUws.
[22] “Cenk Başlamış ile Belarus’ta tartışmalı seçim sonrası protestolar”, Erişim Tarihi: 12.08.2020, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=flZqgUZqPb8.
[23] Bakınız; https://tradingeconomics.com/belarus/gdp-per-capita.
