1941 yılında kurulmuş Amerika Birleşik Devletleri (ABD) merkezli bir sivil toplum kuruluşu olan Freedom House[1], dünyada demokrasi ve insan haklarının yayılması ve korunması için çaba göstermektedir. Büyük ölçüde ABD hükümetince finanse edilen Freedom House, son yıllarda yayınladığı demokrasi endeksiyle de dikkat çekmekte ve ülkeleri demokratikleşme yolunda adımlar atmaları konusunda cesaretlendirmektedir. Freedom House, 2022 yılı raporunu Şubat ayında yayınlamış ve rapora “The Global Expansion of Authoritarian Rule” (Otoriter Yönetimlerin Küresel Genişlemesi) adını vermiştir.[2] Bu yazıda, bu rapordan bazı önemli bölümler özetlenecektir.
Rapora göre, dünya genelinde demokrasi ve insan hakları tehdit altındadır. Bunun temel sebebi ise, liberal demokrasilere yönelik düşmanlık ve otoriter rejimlerin yönetme kapasitelerini geliştirmeleridir. Bu anlamda, tam 16 yıldır üst üste olmak üzere küresel çapta demokrasi çıtası düşmektedir. Bu bağlamda, 60 ülkede demokratik gerileme yaşanırken, yalnızca 25 ülkede ilerlemeler sağlanabilmiştir. Dünya genelinde nüfusun yüzde 38’i özgür olmayan ülkelerde yaşamaktadır ki, bu, 1997’den beri en yüksek orandır. Keza dünya nüfusunun yalnızca yüzde 20’sinin özgür ülkelerde yaşadığını da bu noktada hatırlatmak gerekir. Rapor, bu bağlamda özellikle Rusya ve Çin’i otoriter rejimlerin dayanak noktası olarak öne çıkarmaktadır. Ancak bakıldığında, ABD ile daha entegre olan gelişmiş demokrasilerde de son yıllarda demokratik gerilemeler yaşandığı görülmektedir. Bu ülkelerde, medya (basın) organlarına yönelik kısıtlama ve engeller, hukuk devleti düzenine uygun olmayan hareketler, seçimlere yönelik müdahaleler ve azınlıklara ve göçmenlere yönelik düşmanlık gibi eğilimler temelinde demokrasi dışı otoriter ve totaliter akımlar güç kazanmaktadır. Ancak otoriterleşme karşıtı ve demokratikleşme yanlısı güçlü halk hareketleri de bazı bölgeler ve ülkelerde gelişebilmektedir. Örneğin, Küba, Tunus, Beyaz Rusya (Belarus), Sudan, Hong Kong ve Myanmar gibi bölge/ülkelerde son yıllarda, halk, demokrasi talebiyle sokaklara dökülmekte ve geniş katılımlı gösteriler düzenlenmektedir. Bu ülkelere son haftalar itibariyle İran da eklenebilir.
Freedom House 2022 haritası (yeşil: özgür ülke, sarı: kısmen özgür ülke, mor: özgür olmayan ülke)
Yukarıdaki haritaya göre, dünyada halen 83 devlet “özgür ülke” statüsündedir. Bu, gerilemeye rağmen demokrasinin durumunun iyi olduğunu göstermektedir. Buna karşın, 56 devlet “kısmen özgür” kategorisindedir. Keza 56 devlet de “özgür olmayan ülke” kapsamında değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, tam 112 devletin demokrasi dışı rejimlerle yönetildiğini belirtmek gerekir.
Maalesef Türkiye de artık özgür olmayan ülkeler kategorisinde değerlendirilmektedir.[3] Freedom House, Türkiye ile ilgili olarak Boğaziçi Üniversitesi’ndeki tartışmalı rektör atamaları, HDP’ye yönelik kapatma davası, hükümetin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararı alması ve iş insanı ve sivil toplum lideri Osman Kavala’nın senelerdir devam eden tutukluluğu gibi konuları öne çıkarmıştır. Türkiye’nin demokrasi puanı ise 100 üzerinden 32’dir.
Diğer Türk devletlerine bakıldığında; Azerbaycan’ın 100 üzerinden 9 puanla son sıralarda yer aldığı, Kazakistan’ın 23 puanla son dönemde bir çıkış yakaladığı, keza Kırgızistan’ın da 27 puanla neredeyse Türkiye’ye yaklaşmayı başardığı, Türkmenistan’ın 2 puanla en son sıralarda yer aldığı ve Özbekistan’ın 11 puanla Azerbaycan ve Türkmenistan’a kıyasla daha iyi durumda olduğu görülmektedir. İlginç olan ise, dünyada Türkiye dışında hiçbir ülke tarafından tanınmayan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) 77 puanla özgür ülke kategorisine girebilen tek Türk devleti olmayı başarmasıdır.[4] Bu da, Türk devletlerinin küçücük ve tanınmayan KKTC kadar bile gelişmeyi başaramadıklarını göstermesi açısından hazin bir tablodur. Burada eleştirilmesi gereken ise yönetimler kadar demokrasi bilinci olmayan Türk halklarıdır. Keza bu durumdan utanmayan ve kendi halklarını demokrasiye layık görmeyen basın-yayın organları ve entelektüelleri de bu kapsamda sorumlu ilan etmek gerekir.
Cumhuriyet’in 100. yılında demokratik bir Türkiye’de yaşamak dileğiyle…
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] Web sitesi için; https://freedomhouse.org/.
[2] Rapora ulaşmak için, bakınız; https://freedomhouse.org/sites/default/files/2022-02/FIW_2022_PDF_Booklet_Digital_Final_Web.pdf.
[3] Bakınız; https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2022.v
[4] Bakınız; https://freedomhouse.org/country/northern-cyprus/freedom-world/2022.
