İRAN’IN YENİ CUMHURBAŞKANI HASAN RUHANİ

Ortadoğu coğrafyasının en önemli ve güçlü bölgesel aktörlerinden biri olan İran İslam Cumhuriyeti’nde 14 Haziran Cuma günü yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerini, seçimlerin henüz ilk turunda gerekli olan yüzde 50 oy oranının üzerine çıkan (% 50,71) reformcuların desteklediği Şii din adamı Hasan Ruhani kazandı. En yakın rakibi olan ve sertlik yanlısı muhafazakarların desteklediği Tahran Belediye Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf’ın üç katından fazla oy alan Ruhani, böylelikle açık ara farkla ilk turda sürpriz bir zafer kazanmış ve İran İslam Cumhuriyeti’nin 7. Cumhurbaşkanı seçilmiş oldu.[1] Bu yazıda, size kısaca Hasan Ruhani’yi tanıtacak ve kendisinin seçilmesinin İran dış politikası üzerine olası etkileri hakkında Türkiye ve Batı basınında yazılanları özetlemeye çalışacağım. 

Seçim sonuçları

12 Kasım 1948 tarihinde Simnan yakınlarındaki Sorkheh şehrinde dünyaya gelen Hasan Ruhani, ailesi otoriter Şahlık rejimine karşı mücadele vermiş bir kimsedir.[2] Önce Simnan, daha sonra İran’ın dini eğitim merkezlerinden olan Kum şehrinde klasik medrese eğitimi alan Ruhani, dini eğitiminin yanında 1972 yılında Tahran Üniversitesi’nde Hukuk bölümünden mezun olmuştur.[3] Genç yaşlardan itibaren Ruhullah Humeyni’nin takipçilerinden biri olan Hasan Ruhani, İran’ı dolaşarak Şahlık rejimi aleyhinde vaazlar vermiş ve bu nedenle birçok defa tutuklanmıştır.[4] Ruhani’nin özgeçmişinde dikkat çekici bir husus, 1977 yılında İslami hareketin sürgündeki lideri Ruhullah Humeyni’ye “İmam” denilmesi için minberde açıkladığı önerinin tüm devrimci kesimlerce benimsenmesi ve o günden itibaren Humeyni’ye “İmam Humeyni” denilmeye başlanmasıdır.[5] 1979 yılındaki İslami Devrim sonrasında ise, Ruhani, ilk olarak rejime istikrar kazandırmak için düzensiz haldeki İran Ordusu’nu ve askeri üsleri düzenlemekle işe başlamıştır.[6] İlk kez 1979 yılında gittiği İskoçya’daki Caledonian Üniversitesi’nde Hukuk alanında master derecesini 1995, doktora derecesini de 1999 yılında alan Ruhani, her iki derecesinde de tez konusu olarak İran siyasal sistemi ve Şeriat hukukunu seçmiştir.[7] 1980’de 20 yıl boyunca görev yapacağı ve daha sonraları sözcülüğünü (Meclis Başkanlığı) üstleneceği İslam Danışma Meclisi’ne seçilen, yıllar süren İran-Irak Savaşı sırasında üst düzey komutanlıklarda ve hatta Genelkurmay Başkan Yardımcılığı görevlerinde bulunan Ruhani, rejime bağlılığı nedeniyle bir grup İran Ordusu ve İran Devrim Muhafızları Ordusu komutanıyla birlikte ikinci derece Zafer Madalyası ile de ödüllendirilmiş bir isimdir.[8] İddialara göre, Ruhani, 1989 yılında rejimin kendisine uygun gördüğü İstihbarat Bakanlığı görevini ise reddetmiştir.[9] Bu teklifin ardından yine aynı yıl kurulan Ulusal Yüksek Güvenlik Konseyi’nin Sekreterliğini üstlenen Ruhani, bu görevi 2005 yılına kadar sürdürmüştür.[10] Ruhani’nin dünya kamuoyunda tanınmasıysa, daha çok 2003-2005 yılları arasında Nükleer Başmüzakereci sıfatıyla dünyada pekçok yabancı yetkili ve devlet adamının katıldığı toplantılarda İran’ı temsil etmesiyle olmuştur.[11] Ruhani, bu dönemdeki anılarını 2011 yılında Ulusal Güvenlik ve Nükleer Diplomasi adlı 12 bölümden oluşan bir sözlü tarih kitabında anlatmıştır.[12] Hatta din adamlığından gelmesine karşın diplomasideki tecrübeleri nedeniyle, Ruhani’ye “Diplomat Şeyh” lakabı da takılmıştır.[13]

Ruhani’nin “Ulusal Güvenlik ve Nükleer Diplomasi” kitabı

Rejime yıllarca sadakatle hizmet ettikten sonra, Haziran 2013’te yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerine adaylığını koyan Ruhani, bu son dönemde ülkedeki reform yanlısı kesimlerin sempatisini kazanmış ve hem diğer adaylara göre daha ılımlı görüşleri, hem de dini liderlikle (Ayetullah Ali Hamaney) olan yakın bağları nedeniyle adaylar arasında favorilerden sayılmıştır. Seçim kampanyası döneminde 8 yıl boyunca Cumhurbaşkanlığı yapan Mahmud Ahmedinejad’ı fevri ve sorumsuz açıklamalar yaparak İran’a büyük zarar vermekle suçlayan Ruhani, dünya kamuoyunda da muhafazakarlara kıyasla daha iyi bir alternatif olarak görülmüş ve seçimleri büyük farkla kazanmıştır.[14] Seçim kampanyası döneminde Ruhani’nin söylediği “aşırılıkları sona erdirelim, ılımlılıktan başka çaremiz yoktur” sözü dikkat çekmiştir.[15] Ruhani’nin geçmişine bakıldığında ise, güleryüzü ve son dönemdeki yumuşak üslubuna karşın, bazı olaylarda oldukça radikal ve sert tepkilerinin olduğu görülmektedir. Örneğin, Ruhani, 1999 yılında reformcu bir gazetenin kapatılmasını protesto için öğrencilerin yaptığı eylemler sırasında son derece sert bir yaklaşım sergilemiş ve devlet malına zarar vermekten suçlu bulunanların idam edileceğini açıklamıştır.[16] Bu sert geçmişine karşın, Ruhani, seçim kampanyası döneminde ılımlı mesajlar vermeye gayret etmiş, seçimi kazanırsa siyasi mahkumların serbest bırakılacağı, insan haklarının güvence altına alınacağı ve ülkeye itibarının yeniden kazandırılacağı sözlerini vermiştir.[17]

Genç Ruhani (soldan ikinci) Humeyni’nin arkasında saf tutuyor

Ruhani’nin özel hayatıyla ilgili bilinenler de son derece sınırlıdır. Tüccar olan babası Haj Asadollah Feridun 2011 yılında vefat etmiş, annesi Sakine ise halen sağ ve Simnan’da yaşamaktadır.[18] 20 yaşında evlenen Ruhani’nin 4 çocuğu bulunmaktadır. Çocuklarından bir tanesinin 1992 yılında intihara kalkıştığı iddia edilmektedir. Ruhani’nin kardeşi Hüseyin Feridun da İran’da önemli görevler üstlenmiş ve halen üstlenmeye devam eden üst düzey bir devlet adamıdır.[19] Ruhani’nin çoğu Farsça, bazıları İngilizce ve Arapça olarak yayınlanmış birçok bilimsel kitabı bulunmaktadır. Bu kitapların çoğu İslami düşünce tarihi, Şii imamları tarihi, İran devlet yapısı ve Şeriat hukuku üzerinedir. Ancak Ruhani’nin Şeriat hukuku üzerine yazılı doktora tezi ve kitabının Şeriat hukukunun esnekliği üzerine olması dikkat çekicidir. Ruhani’nin akıcı biçimde 5 dil (İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça ve Arapça) konuştuğu ifade edilmektedir.[20]

İlk turda gelen zaferin ardından Ruhani’nin yüzü gülüyor 

Hasan Ruhani, seçim sonrasında yaptığı ilk açıklamalarda ”sivil özgürlükler beyannamesi” hazırlayacağını ve siyasi tutsakları cezaevlerinden çıkaracağını yinelemiştir.[21] Politika-Doğu Bilimcisi ve İran sorunları uzmanı Yelena Dunayeva’ya göre; Ruhani, güçlü, parlak ve nüfuz sahibi bir şahıs olmasına ve siyasette ılımlılıktan yana bir reformist olmasına karşın, kendisinden sorunların hemen çözülmesine yönelik bir mucize beklenilmemelidir.[22] Zira Dunayeva’nın da belirttiği gibi, İsrail ve ABD’nin tepkisini çeken İran’ın nükleer programı, İran’ın hükümetler ve Cumhurbaşkanları üstünde konumlandırdığı bir devlet projesidir. Bu nedenle, bu noktada Ruhani’nin atabileceği en ileri adımlar programı erteleme, daha fazla şeffaflık ve daha ileri ölçüde uluslararası denetime izin vermekle sınırlıdır. Bunların İsrail’i tatmin edip etmeyeceğini ise önümüzdeki haftalar belirleyecektir. Gazi Üniversitesi öğretim üyesi ve İran uzmanı Doç. Dr. Mehmet Şahin’e göre ise, Ruhani’nin görevi devraldıktan sonra ilk amacı dünyaya olumlu bir mesaj vermek olacak ve bir anlamda 8 yıllık Ahmedinejad döneminde dünyayla kopan ilişkileri tekrar kurma yönünde adımlar atılacaktır.[23] İran’ın bugün karşı karşıya kaldığı en temel sorunun nükleer programı nedeniyle uygulanan ambargonun ciddi bir ekonomik krize yol açması olduğuna dikkati çeken Şahin, burada temel noktanın İran’ın nükleer programı yüzünden Batı ile bozulan ilişkilerini düzeltilmesi yönündeki çaba olabileceğini ifade etmiş, ancak bu çabanın sadece söylem düzeyinde kalacağına inandığını belirtmiştir. Zira Şahin’e göre, bu konularda karar veren esas merci Dini Lider’dir.[24]

Ruhani’nin seçilmesine dünyadan farklı tepkiler gelmiştir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri, Ruhani’yi seçen İran halkını, bu seçimin yaşanan nükleer kriz ve ekonomik yaptırımların aşılmasında bir umut olabileceğini işaret eder şekilde kutlamıştır. Beyaz Saray sözcüsü Jay Carney tarafından yapılan açıklamada, Obama yönetiminin İran halkının seçimine saygı duyduğu bildirilmiş, ancak seçimin demokratik kriterlere tam olarak uygun olmadığı da vurgulanmıştır.[25] İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu, seçim sonrasında uluslararası toplumun İran’ın nükleer programı konusunda gevşememesi gerektiğini dile getirmiştir.[26] İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres ise, Netanyahu’dan daha farklı bir pozisyon alarak, Ruhani’nin radikal politikalar izlemeyeceğini ve nükleer program konusunda değişiklikler yapabileceğini belirtmiştir.[27]

Sonuç olarak, ekonomik ve siyasal olarak son yıllarda köşeye sıkıştırılan İran İslam Cumhuriyeti’nde İsrail’i haritadan sileceği ve benzeri sert söylemlerde bulunan Mahmud Ahmedinejad’ın ardından Hasan Ruhani’nin seçimi kazanması, rejimin uluslararası kamuoyu ile uzlaşma konusunda bir ileri adımı olarak görülmelidir. Ancak birçok uzmanın belirttiği gibi, İran siyasal sisteminde Cumhurbaşkanı’nın en yetkili makam olmaması sebebiyle Ruhani’nin ne ölçüde reformlar yapabileceği meçhuldur. Bu noktada Ruhani’nin öncelikle yapması gerekense, dış kamuoyunu tatmin etmek kadar, rejimin baskıları nedeniyle kendi ülkelerinden soğuyan insanları özellikle de İranlı gençleri kazanmak yolunda adımlar atmak olmalıdır.

Dr. Ozan ÖRMECİ