Özet: Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetlerinden olan Özbekistan, Avrasya’nın merkezinde stratejik bir konuma sahiptir. Ortadoğu’nun coğrafi, demografik ve tarım merkezi olarak rolü, Özbekistan’ı hem bölgesel oyuncular, hem de küresel oyuncular için önemli kılmaktadır. Afganistan ile olan sınırı ise, bunu bölgesel istikrarda önemli bir bağlantı haline getirmektedir. Bu bağlamda, Özbekistan, radikal İslamcılık ile ilgili sorunları nedeniyle Rusya, Batı ve diğer yabancı güçlerin ilgisini çekmektedir. İslam Devleti (IŞİD), Taliban ve kuzey Afganistan’daki diğer militan grupların artan varlığı, Özbekistan’ı kendi güvenlik girişimlerine dahil etmek için yarışan Rusya ve ABD’nin de dikkatini çekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Özbekistan, İslam Kerimov, Şevket Mirziyoyev.
Giriş
Özbekistan’ı takip eden herkes bundan çok korkuyordu… Özbekistanlı yetkililerinin 2 Eylül 2016’da resmen onayladığı Devlet Başkanı İslam Kerimov’un ölümünden sonra Başkanlık mücadelesi konusunda kanlı bir çatışma yaşanabilirdi. Ancak olayların sonunda herşey barışçıl olarak çözüldü. Başbakan Şevket Mirziyoyev Cumhurbaşkanı olarak göreve atandı ve Aralık ayındaki seçimlerden sonra yeni Devlet Başkanı ilan edildi. Bu dönemde neler değişti ve Orta Asya’nın en kalabalık ülkesi nereye gidiyor? Bu analizimizde bu sorulara yanıt arayacağız…
İslam Kerimov’un vefatının ardından Özbekistan’da neler değişti?
2 Eylül’de 2016 tarihinde, Özbekistan devlet televizyonu, ülkenin kurucu ve ilk Cumhurbaşkanı, 78 yaşındaki İslam Kerimov’un ölümünü resmen ilan etti. Aslında, Kerimov, 1989’dan beri Özbekistan’ı yönetti, 1992’de de ilk Cumhurbaşkanı oldu. Kerimov döneminde, Özbekistan, Sovyet sonrası bu bölgedeki en fakir ülkelerden biri olarak kaldı ve uluslararası insan hakları örgütleri rejimi en acımasız rejimlerden birisi olarak nitelendirdi. Özbekistan’ın Cumhurbaşkanlığı seçimleri 4 Aralık 2016 yıl tarihinde yapıldı. Liberal Demokrat Parti’nin adayı Şevket Mirziyoyev yeni Devlet Başkanı oldu. Liberal Demokrat Parti 15 Kasım 2003 tarihinde kuruldu.[1] İktidar yanlısı bir partidir. Bundan önce İslam Kerimov’u her zaman desteklediler. Özbekistan Parlamentosu’nda 150 sandalyeden 52’sine, yani en çok milletvekiline sahip olan siyasi partidir. Merkez sağ yönemlimlidir. Liberal Demokrat Parti’nin lideri Aktam Haitov’dur.[2] Parti, İslam Kerimov’dan sonra Şevket Mirzizoyev’e destek verdi. Mirziyoyev, yüzde 86,6 (yaklaşık 15 milyon) oy aldı.[3] Mirziyoyev, YSK’nın oy kullanma süresinin sona ermesine ilişkin yasa tarafından belirlenen 10 günlük süresi içinde 14 Aralık’ta yemin etti.
Şevket Mirziyoyev
Şevket Mirziyoyev, aslında Eylül 2016 ortalarından itibaren ülkeyi yönetmeye başladı. Kendisi, milyonlarca maaş bekleyen insan, döviz piyasasındaki sorunlar, komşu ülkelerle süregelen gergin ilişkiler, medyanın yaygın sansür uygulamaları, siyasi mahkumların olumsuz koşullarda çalıştırılması gibi kötü koşullar altında 32 milyon nüfuslu bir ülkenin yönetimini devraldı. 13 yıldır Kerimov yönetiminde Başbakan olarak görev yapan bir kişinin hemen bir anda bazı şeyleri değiştirmeye başlaması beklenemez. Ancak Mirziyoyev, daha çalışmasının ilk aylarında vatandaşların hayatındaki saçmalık payını biraz olsun azaltmayı başardı. Örneğin, daha önce Cumhurbaşkanı’nın rahatlığı için kapatılan Taşkent sokaklarını halka açtı, Özbekistanlı şarkıcı Yıldız Usmanova’nın konserleri için uygulanan yasak kaldırıldı, Tacikistan ile uçuşlara yeniden başlandı ve yeni pasaportların verilmesine başlanarak, yurtdışına gitmek isteyenler için uygulanan yasaklar kaldırıldı.[4] Ağustos ayında, yetkililer, 1 Ocak 2019 tarihinden itibaren Özbekistan vatandaşlarının biyometrik pasaport vermeye başlayacağına dair söz verdiler. Şimdilerde, Özbekistan’ı terk etmek için ülke vatandaşları İçişleri Bakanlığı’na başvurmak zorundalar. Polis, vatandaşların yurtdışına gitme hakkına sahip olup olmadığına karar veriyor. Yabancı ülkeler söz konusu olduğunda, pasaport, iki yıl boyunca geçerli olan pasaporta yapıştırılıyor. Rusya dahil olmak üzere en yakın ülkelere yapılan bir seyahati onaylamak için bir yuvarlak damga gereklidir; bu kayıt ile sayfaya yerleştirilir. Çıkış vizesi veya damga elde etmek için, Özbekistan vatandaşları uzun sıralarda beklemek zorunda kalıyor ya da rüşvet veriyorlar. Resmi olarak, vize, yaklaşık 30 dolara mâl oluyor. Ayrıca herkes vize veya damga alamaz; ülkede muhalifleri ve insan hakları aktivistlerini içeren bir “kara liste” vardır. Özel hizmetler tarafından takip edilenler, Özbekistan’ı “yasadışı yollardan” terk etmeye çalışıyorlar. Özbekistan dışında yurtdışına seyahat izni için yetkililerden izin alma sadece Kuzey Kore’de var. Uluslararası pasaportun ne kadar işleyeceği ve ne kadara mâl olacağı ise henüz bilinmemektedir. Birçok kişi, yeni belgenin çıkış vizesinden daha zor olacağından korkuyor; böyle bir ihtimalde bekleme kuyrukları daha da uzun olacak ve rüşvet daha yaygın hale gelecek.
2017 yılına bakıldığında, ülke vatandaşlarının en yoğun beklentilerinden biri de para birimi reformu ve durumudur. Mirziyoyev’in seçim öncesi programında para politikasının serbestleştirilmesi konusunda bir madde vardı. Ancak bu alandaki gerçek değişiklikler henüz gözlenmemiştir. 2006 yılından bu yana, ülke çapında resmi döviz kuru piyasası bulunmamakta. Özbekistan, üç döviz kuru olan dünyadaki birkaç ülkeden biridir: resmi döviz kuru, borsadır ve gerçektir. “Döviz Kuru”, ithalat ve ihracat piyasası oyuncuları için geçerlidir, “Karaborsa Döviz Kuru” ise sıradan insanlar içindir ve gölge döviz piyasasından oluşur. Şu anda Özbekistan’da döviz sorunları yok.[5] Ülkede nakit veren ilk ATM’ler de ortaya çıktı. Halk, dev kuyruklarda hemen sıraya dizildi. Gerçek şu ki, Özbekistan’da ikamet edenlerin maaş ve emekli maaşlarının çoğu, hemen hemen hiçbir yerde kullanılamayan kartlar üzerinden tahsil ediliyor. Gün içinde, bir karttan 100 binden fazla çekilmemelidir, bu da yaklaşık 13 dolardır. Yetkililer, yıl sonuna kadar ülke çapında faaliyet gösteren binlerce ATM’nin olacağına dair söz veriyorlar. Nakit sıkıntısı nedeniyle, son yıllarda ülkede para çekme pazarı gelişti. Operatörleri büyük komisyonlar alır ve nakit almak için miktarın % 10’unu ödemek zorundasınız.
İslam Kerimov’un ölümünden hemen sonra, Özbekistan’ın yeni Cumhurbaşkanı, ülkenin dış politikasını da değiştirmeye başladı. Mirziyoyev, başa geçtikten sonra bir aydan kısa bir süre içerisinde Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile ilişkileri geliştirmek için birkaç adım attı. Son iki ülkeyle ilişkiler Kerimov yönetiminin son yıllarında aslında dondurulmuştu. Son yıllarda Kırgızistanlı ve Tacikistanlı yetkililer ve gazetecilerden oluşan büyük bir heyet, Özbekistan şehri olan Andican’a geldi. Aynı heyet, komşu ülkelerin sınır kentlerini de ziyaret etti. Taşkent’in komşularıyla ilişkileri geliştirme çabası, sıradan insanların hayatlarını henüz etkilemedi. Sınır bölgelerinden gelen Kırgızıstanlı ve Tacikistanlı vatandaşlar hâlâ Özbekistan’daki akrabalarına sadece belirli kontrol noktaları aracılığıyla gitmeye zorlanıyorlar. Nisan 2017’de, Özbekistan devlet televizyonu, çeşitli sorunların açık bir şekilde tartışıldığı “Uluslararası Basın Kulübü” adlı televizyon programını ülke standartlarına göre başlattı. Ancak Başbakan’ın faaliyetlerinin eleştirildiği yayınlardan birisinin ardından, projenin canlı yayını sona erdi. Ayrıca İngiliz televizyon ve radyo şirketi olan BBC, bürosunu Özbekistan’da yeniden açacağını açıkladı. Dışişleri Bakanı Abdulaziz Kamilov, insan hakları aktivistlerinin ülkeye geri dönebileceğine dair de söz verdi. İnsanlara biraz uzak olan Kerimov’un aksine, Şevket Mirziyoyev sıradan insanlarla tanışmayı sever.[6] Geçmişte yetkililer tarafından yapılan hatalardan bahsetmesine rağmen, selefini hiçbir zaman kamuya açık bir şekilde eleştirmemiştir. Kerimov döneminin eleştirisi, Özbekistan devlet televizyonuna ilk kez bu dönemde geldi. Mirziyoyev’in iktidara gelmesinden sonra, ayrıca Özbekistan mahkemeleri çeşitli yetkililerin cezalarını gözden geçirdiler ve onları tamamen iyileştirdiler.
Özbekistan’daki iktidar değişikliğinin yıldönümünde, uluslararası insan hakları örgütü Freedom House, bu ülkedeki duruma dair bir rapor yayınladı. Özbekistan’da, özellikle medya alanında olumlu değişiklikler var. Medya, dolaylı olarak mevcut iktidarı, doğrudan şekilde de önceki yılların politikalarını eleştirebilmektedir. Ancak raporun yazarları, Özbekistan’da yıl içinde meydana gelen tüm değişikliklerin sistemli reformları gerçekleştirme girişimi gibi görünmediğini söylüyorlar.[7] Freedom House, gerçek hedeflerinin Mirziyoyev’in iktidarının daha da güçlendirilmesi olduğunu varsayar. Raporda şu belirtilmektedir; “Mirziyoyev hükümetinin Çin yolunu ve bir ölçüde, ekonomik büyümeye ve yalnızca bu stratejiyi desteklemek için gerekli olan siyasi reformlara daha fazla vurgu yapan Rusya’yı seçtiği açıkça görülmektedir. Raporun yazarları, bu durumun Özbekistan’da gerçek değişiklikler için bir temel oluşturabileceğine inanmaktadırlar.[8] Bunların dışında, bu yeni dönemde Mirziyoyev’in sanal resepsiyon odası hükümet portalında açıldı. Gazeteci ve fotoğrafçısı Umida Akhmedova izlenimlerini paylaştığında, “İlk kez insanlar konuşmaya davet edildi” dedi. Bu durumda şikâyetler kitlesel olarak başladı. Dört aydan kısa sürede Mirziyoyev’in ofisine 400 binden fazla şikayet alındı. Şikâyetlerin çoğu ülkenin kronik sorunları ile ilgilidir: bankalardaki nakit sıkıntısı, bölgedeki elektrik ve doğalgaz kesintileri, yeni araba alımında zorluklar… Özel durumlarda, problemler gerçekten de çözülebilir; örneğin, sosyal güvenlik borçlarını öderler ve yüksek binalardaki asansörleri onarırlar. Bu tür hikâyeler söylentilerle de büyümüştür, sosyal ağlarda aktif olarak dağıtılır ve ülkede bir değişim hissi verir. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün tahminlerine göre, Özbekistan’da 12.000’den fazla siyasi tutuklu var. Bunların içinde insan hakları savunucuları, muhalifler, gazeteciler ve dini liderler var.
Başkan Mirziyoyev, ayrıca 27 ülke vatandaşları için 2017’de vizeleri kaldırmaya yönelik bir kararname imzaladı. Özbekistan turistler ve alışveriş meraklıları için bir cennet: zengin tarihi ve mimari eserleri, ünlü kavunları, çeşitli meyveleri, kuru üzüm, fındık ve kuru kayısı gibi ürünleri pazarlarda bulmak mümkün. Ayrıca güzel yemekleri ve kaliteli yerel giyimleri var.[9] Ocak ayı ortasında, yabancı vatandaşlar için vizenin 2021 yılına kadar ertelendiği biliniyor. Her yıl yaklaşık iki milyon turist Özbekistan’ı ziyaret ediyor.[10] Mirziyoyev’i selefinin ölümünden sonra ilk ziyaret eden Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin oldu. Özbekistan’ın yeni lideri, ilk yabancı ziyaretinde Putin’e söz verdi. Dostluk, meyve verir. 16 Aralık’ta Özbekistan, ilk kez Rusya’yı BM Genel Meclisi toplantısında destekledi ve işgal altındaki Kırım’daki insan hakları ihlalleri hakkında Ukrayna’nın taslak kararına karşı oy kullandı. Önceki yıllarda, ülke temsilcileri Ukrayna meselelerine oy vermede her zaman tarafsızlıklarını korumuşlardır.[11] Rus televizyon kanalları Özbekistan’da çok popüler. Özbekistan’ın ekonomisi resmen son yıllarda inanılmaz bir hızla büyüdü ve refah yanılsaması yarattı. Uzmanlara göre, Mirziyoyev’in ortaya çıkmasıyla birlikte bir dizi olumlu değişiklik kaydedildi. Bununla birlikte, gerçekte, Kerimov’un egemenliği dönemindeki sorunlar henüz çözülmedi.
Sonuç
İslam Kerimov’un vefatının üzerinde neredeyse 3 yıl geçti. Şimdilerde Özbekistan’ın başkentinde mevcut Başkan için yeni konutlar inşa ediliyor. Mirziyoyev dönemi için vatandaşların tek bir Başkanlık döneminden çok daha uzun süreceğine dair yaygın hisleri var. Şahsi tahminime göre, NATO ve Rusya Federasyonu’nun çıkarları tekrar Orta Asya’da buluşacak ve Özbekistan yine bir seçimle karşılaşacak. Bu, Taşkent pazarında döviz bürolarının açılmasından çok daha büyük bir gelişme olacaktır.
Teymur GASIMLI
İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümü doktora öğrencisi
[1] http://uzlidep.uz/ru/history-of-the-party, 06.04.2019.
[2] http://uzlidep.uz/ru/management/management 07.04.2019, 06.04.2019.
[3] https://podrobno.uz/cat/politic/shavkat-mirzieev-stal-prezidentom-uzbekistana-/, 07.04.2019.
[4] https://centre1.com/uzbekistan/12-veshhej-izmenivshihsya-v-uzbekistane-posle-karimova/, 07.04.2019.
[5] https://www.dw.com/ru/%D0%B3%D0%BE%D0%B4-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D1%87%D1%82%D0%BE-%D0%B2-%D1%83%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5-%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C-%D0%BF%D1%80%D0%B8-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC-%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B5/a-40331932, 08.04.2019.
[6] https://kaktus.media/doc/381454_kak_izmenilsia_yzbekistan_posle_smerti_islama_karimova_reportaj_medyzy.html, 08.04.2017.
[7] https://365info.kz/2017/03/stanet-li-mirziyoev-vtorym-karimovym/, 09.04.2019.
[8] https://ru.globalvoices.org/2016/10/04/53698/, 09.04.2019.
[9] http://uzbekistan.kg/news2908-3.php, 10.04.2019.
[10] https://www.currenttime.tv/a/29468057.html, 10.04.2019.
[11] https://ria.ru/20160916/1477151010.html, 10.04.2019.
