Giriş
İslam dünyasının en önemli ülkelerinden olan Suudi Arabistan, 14 Eylül Cumartesi günü sabaha karşı saatlerde Saudi Aramco petrol üretim tesislerine yapılan büyük terör saldırısı nedeniyle çalkalanıyor. Daha çok drone olarak bilinen insansız hava araçları ve seyir füzeleriyle gerçekleştirilen saldırı sonrasında Saudi Aramco tesislerinde büyük bir yangın çıkarken, can kaybı yaşanmaması olayın tek tesellisi oldu. Buna karşın, saldırının sorumluluğunu Yemen’deki İran destekli Husilerin üstlenmesi ve Suudi Arabistan ve ABD’nin saldırıdan İran’ın sorumlu olduğunu iddia etmeleri, zaten gergin olan Suudi Arabistan-İran ve ABD-İran ilişkilerini kriz noktasına taşıdı ve tehlikeli gelişmelere neden olabilecek yeni bir süreç başlattı. Bu yazıda, ilerleyen yıllarda belki de “Suudi Arabistan’ın 11 Eylül’ü” olarak bile değerlendirilebilecek olan Saudi Aramco saldırısı hakkında uluslararası basında yazılanları özetleyerek, olayı siyasi açıdan analiz etmeye çalışacağım.
Saldırı Hakkında Bilinenler
Suudi Arabistan’ın doğusunda bulunan ve yaklaşık 44.000 kişinin yaşadığı çöl şehri Abkayk’da (İngilizce Abqaiq, Arapça Biqayq) bulunan Saudi Aramco petrol üretim tesislerine (Abqaiq Plants) 14 Eylül Cumartesi sabaha karşı yerel saatle saat 04:00’de yapılan saldırı, herhangi bir can kaybı ve yaralanmaya yol açmazken, saldırının yol açtığı ekonomik tahribatın ciddi olduğu ifade ediliyor. Nitekim dünya petrol üretiminin neredeyse yüzde 5’inin yapıldığı bu tesise yönelik saldırı, Suudi Arabistan’ın birkaç gün süreyle petrol üretiminin yarı yarıya düşmesine yol açtı. Saldırı, bir süredir gergin seyreden İran-Suudi Arabistan ve İran-Batı dünyası ilişkilerini de olumsuz yönde etkileyerek, İran nükleer programı konusunda barış isteyen çevrelerin dile getirdiği yeni bir anlaşma ümitlerini suya düşürdü.
Saldırıya uğrayan Saudi Aramco Abkayk tesisleri[1]
Saldırıyı üstlenen Yemen’deki muhalif grup Husilerin askeri sözcüsü Yahya Seri, saldırının kapsamlı bir istihbarat operasyonu sonrasında kendileri tarafından yapıldığını itiraf etti.[2] Seri, yabancı ülke vatandaşlarını da uyararak, aynı tesislere yeni saldırılar yapabileceklerini ilan etti.[3] İran destekli Husiler, Suudi Arabistan’ın Yemen müdahalesi nedeniyle zaten bir süredir Suudi Arabistan’a çeşitli roket, füze ve insansız hava aracı saldırıları düzenliyorlardı.[4] Savunma Politikası analisti Turan Oğuz ise, vurulan tesisin İran’dan 650 kilometre, Irak’tan 600 kilometre ve Yemen’den 1.250 kilometre uzakta olduğunun altını çizerek, Suudi Arabistan’ın hava savunma sistemindeki zafiyete dikkat çekti.[5] Oğuz, saldırının Türkiye ve diğer bölge ülkelerine hava savunma güvenliği konusunda önemli dersler içerdiğini de iddia etti.
Olası saldırı rotaları[6]
Uydu takip sistemi TankerTrackers.com’un kurucusu Samir Madani ise, 14 petrol depolama ve 3 petrol işleme vagonunu hedef alan saldırının adeta cerrahi bir müdahale gibi nokta işi yapıldığını belirterek[7], uydudan çekilen görüntüler sonucunda saldırının organize ve profesyonel bir eylem olduğuna kanaat getirdiğini ima etti. Birleşmiş Milletler (BM) yetkilileri de, olay sonrasında, bu saldırıyı araştırmak ve sorumluları tespit etmek üzere Suudi Arabistan’a gittiler.
Abkayk’daki Saudi Aramco tesislerindeki saldırı noktaları[8]
Suudi Arabistan’ın Tepkisi
Saldırıdan birkaç gün sonra bir basın toplantısı düzenleyen Suudi Arabistan Savunma Bakanlığı Sözcüsü Turki el-Maliki, Saudi Aramco tesislerine yönelik saldırılarda 18 adet İran yapımı “Delta-wing” tipi insansız hava aracı (drone) ve 7 adet “Ya Ali” tipi seyir (cruise) füzeleri kullanıldığını açıkladı.[9] Saldırının sadece Suudi Arabistan’a değil, uluslararası enerji güvenliğine yönelik bir sabotaj olduğunu açıklayan el-Maliki, Yemen’de bulunan İran destekli Husilerin yazılı açıklamayla üstlendikleri saldırıdan İran’ın sorumlu olduğu konusunda hiçbir şüphelerinin bulunmadığını da kaydetti.[10] Maliki, ayrıca saldırıların kuzeyden yapıldığına emin olduklarını da (bu durumda İran veya Irak ihtimalleri kalıyor) konuşmasında açıkladı.[11] Suudi Arabistan Kralı Selman bin Abdülaziz ise, dünya ekonomisini tehdit eden ve “korkakça” olarak değerlendirdiği bu saldırılarla başa çıkabilecek güçte olduklarını söyledi.[12]
İran’ın Tepkisi
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, Yemen halkının kendi ülkelerine yönelik olarak Suudi Arabistan’dan gerçekleştirilen saldırılara karşı gösterdiği bu tepkiyi “mütekabiliyet esasına uygun” bulduğunu söyledi.[13] Ruhani, saldırıların Suudi Arabistan’ın Yemen’de yürüttüğü savaşın doğal bir sonucu olduğunu iddia etti.[14] Ayrıca IRNA haber ajansı, İran’daki diplomatik kaynaklardan gelen bir notta, “ülkelerine yönelik herhangi bir saldırı olması durumunda İran’ın anında karşılık vereceğini” ifade ettiğini duyurdu.[15]
ABD’nin Tepkisi
Olay sonrasında ABD’den ilk tepki Dış İşleri Bakanı Mike Pompeo’dan geldi. Saldırıdan İran İslam Cumhuriyeti’ni sorumlu tutan Pompeo, saldırının bir “savaş sebebi” olduğunu belirtti.[16] Pompeo, saldırı sonrasında Suudi Arabistan’a giderek, Veliaht Prens Muhammed bin Salman’la görüştü. Bu görüşme sonrasında, ABD Dış İşleri Bakanı, ülkesinin Suudi Arabistan’ın kendisini savunma hakkını desteklediğini açıkladı.[17] ABD Başkanı Donald Trump ise, ülkesi ABD’nin bu tür saldırılara karşılık vermek için hazır ve yüklü (locked and loaded) olduğunu söyledi.[18] Trump, ayrıca İran’a yönelik ekonomik yaptırımların daha da katılaştırılması talimatını verdi.[19] Hatırlanacağı üzere, uluslararası basında, Başkan Trump’ın kısa bir süre önce İran’a yönelik şahin tavrıyla bilinen Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton’a görevden el çektirmesinin İran’a yönelik bir yumuşama sinyali olabileceği yazılmıştı.[20] Ancak bu saldırı sonrasında, bu ihtimal ortadan kalkmış gibi gözüküyor.
Piyasalara Etkisi
Saldırı sonrasında enerji piyasalarında da ani bir dalgalanma yaşandı. Cumartesi günü gerçekleşen saldırı sonrasında, Suudi Arabistan ve ABD’den gelebilecek olası bir karşılık nedeniyle, Pazartesi gününde petrol fiyatları yüzde 12 oranında yükseldi.[21] Suudi Arabistan’ın petrol üretimini yüzde 50 oranında düşüren[22] saldırının etkileri ise kısa sürede telafi edildi. Nitekim Suudi Arabistan Enerji Bakanı Abdulaziz bin Selman, dün Cidde’de düzenlediği basın toplantısında birkaç gün içerisinde saldırıdan önceki üretim kapasitesine ulaştıklarını açıkladı.[23] Aynı basın toplantısında konuşan Aramco Yönetim Kurulu Başkanı Yasir er-Rumeyyan ise, saldırılar nedeniyle Aramco’nun borsada halka arzının ertelenmeyeceğini ve halka arzın 12 ay içerisinde gerçekleştirileceğimi ifade etti.[24]
Kriz Öncesindeki Diğer Olaylar
Saudi Aramco saldırıları beklenmedik bir kriz olarak yorumlansa da, aslında son birkaç aydır İran’ın, Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri, ABD ve Birleşik Krallık ile arasında kriz yaratan birkaç önemli olay daha yaşadığını hatırlamak gerekiyor. 12 Mayıs 2019 tarihinde Hürmüz Boğazı yakınlarında Umman Körfezi’nde Suudi Arabistan, Norveç ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait petrol taşıyan gemilere saldırılmasıyla[25] başlayan olaylar zinciri, ABD’nin bu olay nedeniyle İran’ı sorumlu tutması nedeniyle daha önce de restleşmeye dönüşmüştü. Bu olaydan tam bir ay sonra, 13 Haziran 2019’da da yine Umman Körfezi’nde petrol taşımacılığı yapan Japonya (Kokuka Courageous) ve Norveç (Front Altair) gemilerine bir saldırı yapılmıştı. ABD ile İran arasında arabuluculuk yapmaya çalışan Japonya Başbakanı Şinzo Abe’nin İran Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney’de buluştuğu gün gerçekleşen saldırı, yine şüphe çekmiş ve İran’a atfedilmişti.[26] 20 Haziran’da ise, İran Devrim Muhafızları’nın ABD’ye ait bir istihbarat uçağını Hürmüz Körfezi üzerinde gözetleme faaliyetleri yaparken düşürmesi uluslararası basında yeni bir kriz konusu olarak yer almıştı.[27] Temmuz ayında, bu defa halen İngiliz kolonisi olan Cebelitarık Özerk Yönetimi’nin Suriye’ye yönelik ambargoyu ihlal ederek petrol taşıdığı gerekçesiyle 4 Temmuz’da bir İran tankerini durdurması ve buna tepki olarak birkaç gün sonra 19 Temmuz’da İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun Hürmüz Boğazı’nda İngiltere’ye ait iki petrol tankerini alıkoyması olayı yaşanmıştı.[28] Bu olaylar, İran’ın İngiltere (Birleşik Krallık) ile de arasının açılmasına yol açmıştı.
Olası Gelişmeler
Son yaşanan Saudi Aramco saldırısı, Ortadoğu’da yeni ve sert bir dönemin başladığının habercisi olabilir. Öncelikle, Yemen’deki Husilerin üstlendiği, ancak Suudi Arabistan devlet yetkililerine göre kuzeyden yani İran veya Irak’tan yapıldığı anlaşılan bu saldırının Ortadoğu’da barış ve istikrarı daha da zora soktuğunu ve bunun büyük bir hata ve bir terör eylemi olduğunu kabul etmek gerekiyor. Zira ABD’nin İran nükleer anlaşmasından (JCPOA) çekilmesinden sonra başlayan tehlikeli gidişat, İran’ın son dönemde yaptığı ve ortamı daha da gerginleştirmeyi amaçlayan hamlelerle artık diplomatik yoldan çözüm alınamayacak bir aşamaya ulaştı. Japonya ve Fransa liderlerinin çabalarına karşın, böyle büyük bir saldırı sonrasında ABD’nin İran nükleer programı konusunda yeniden masaya dönmesi -hele ki Donald Trump’ın Başkanlığı süresince- makul bir ihtimal olarak gözükmüyor. Ancak İran’ın nükleer silah teknolojisine ulaşmasının İsrail, Suudi Arabistan ve bölgedeki birçok diğer ülke için kabul edilemez bir durum olduğu da düşünülünce, geriye tek ihtimal olarak askeri müdahale seçeneği kalıyor. ABD Başkanı Donald Trump’ın bugüne kadar askeri müdahalelere sıcak bakmadığı bilinmesine karşın, Trump, başka seçeneğinin kalmadığı durumlarda “savaş” talimatını verebileceğini Suriye’ye yönelik füze saldırılarıyla daha önce göstermişti. Askeri müdahale konusunda ise iki ihtimal var; (a) kapsamlı bir savaş -ki İran gibi büyük ve güçlü bir ülke karşısında bu ihtimal pek de gerçekçi gözükmüyor- veya (b) İran’ın nükleer tesislerini hedef alan sınırlı bir askeri müdahale. Ancak sınırlı bir askeri müdahale durumunda da İran’ın İsrail’e ve Ortadoğu’daki Amerikan hedeflerine saldıracağı düşünüldüğünde, bu siyasanın uygulanması da makul gözükmüyor. Dahası, İran’ın ABD’yi rahatsız eden politikaları nükleer programıyla sınırlı değil ve nükleer tesislerinin yok edilmesi dahi Tahran’ın Lübnan’da Hizbullah, Irak’ta Şii radikal gruplar, Suriye’de yine Şii radikal gruplar ve kendi milisleri ve Yemen’de de Husilerle sürdürdüğü vekalet savaşlarına çare olacak gibi gözükmüyor.
Bir diğer konu, ABD’nin uyguladığı ve müttefiklerine de zorla uygulattığı ekonomik yaptırımlarla iyice köşeye sıkışan İran’ın son dönemde ilişkileri yumuşatmak ve taviz vermek yerine daha da meydan okuma ve ilişkileri germe stratejisini benimsemesi. Ancak Tahran, bu şekilde uluslararası desteğini kaybediyor ve özellikle Avrupa Birliği (AB) çevrelerinden gelebilecek ve ABD’yi yeniden müzakereye ikna edebilecek fırsatları kaçırmış oluyor. Son süreçte yaşanan olaylar nedeniyle, İran nükleer anlaşmasını savunmaya devam eden Birleşik Krallık’ın da siyasal pozisyonunu değiştirmesi olası gözüküyor. Bu noktada, benim görüşüme göre, İran’ın -Henry Kissinger’ın ünlü sözüyle- bir dava (Şiilik) değil, çıkarları olan bir devlet olduğunu fark etmesi gerekiyor. Zira Yemen’de Suudi Arabistan tarafından yapılan müdahaleler haklı veya haksız olsun, İran’ın -bu kriz döneminde- öncelikle kendi iç işlerine ve iç güvenliğine odaklanması daha doğru bir strateji. Ayrıca, Temmuz ayında düzenlenen bir Council on Foreign Relations (CFR) panelinde Amerikalı Ortadoğu uzmanı ve Princeton Üniversitesi Yakın Doğu Çalışmaları öğretim üyesi Bernard A. Haykel’in belirttiği üzere[29], küreselleşen bir dünyada -Suudi Arabistan’ın aksine- enerji akışını ve piyasaları engellemeye çalışmak, İran’a yönelik algıları daha da olumsuz yönde etkiliyor. Ancak ABD tarafından iyice köşeye sıkıştırılan İran’a başka bir seçenek bırakılmadığını da bu noktada kabul etmek gerekiyor. Dolayısıyla, Trump yönetiminin İran’ı köşeye sıkıştırma stratejisinin belirli siyasal hedefler üzerinde yoğunlaşması gerekiyor. ABD Dış İşleri Bakanı Mike Pompeo, daha önce 2018 yılı Mayıs ayında Tahran’a yönelik 12 maddelik bir şartlar beyannamesi açıklamıştı.[30] İran’ın, bu şartların hepsini değilse bile bir kısmını yapması, yeni dönemde ilişkilerin daha da gerilmemesi adına iyi bir başlangıç olabilir. Bu anlamda, İran’ın Suriye’de anayasal barış sürecine katkıda bulunması, Yemen, Irak ve Lübnan’da iç politikaya yoğun şekilde dâhil olmaması ve nükleer programının siyasi önceliği olmadığını dünyaya duyurması, ilişkilerin daha da gerilmesini önleyebilir. İran’ın ilişkileri germeye devam etmesi ise, bir noktada ABD’yi de istemeye istemeye büyük bir savaşa girmeye itebilir. Bu nedenle, tarafların dikkatli olması hepimizin en büyük temennisidir. Ayrıca ABD’nin de, İran devleti ve halkının gururunu kırıcı eylemler ve söylemler içerisine girmemesi, bundan sonrası için son derece önemli ve gerekli bir yaklaşımdır.
Sonuç
Sonuç olarak, Yemen politikasından bağımsız olarak değerlendirildiğinde, Suudi Arabistan’da Saudi Aramco tesislerine yönelik olarak yapılan saldırı büyük bir terör eylemi olarak kabul edilmelidir. Bu, her ülkenin kınaması gereken bir eylemdir. Devletler birbirlerinin ekonomik merkezlerini ve stratejik tesislerini hedef almaya başlarlarsa, bu, hem küresel ekonomiyi olumsuz yönde etkileyecek, hem de savaş riskini arttıracaktır. Bu nedenle, devletlerin uluslararası hukuk ve serbest piyasa koşullarına uygun şekilde centilmence rekabet ve mücadele etmeyi öğrenmeleri gerekmektedir. Ancak elbette İran tarafından gelen Yemen eleştirilerini de aynı şekilde değerlendirmek gerekmektedir. Lakin bu iki olay arasındaki temel farklılık, Yemen’in farklı grupların güç mücadelesinin (vekalet savaşlarının) devam ettiği bir üçüncü ülke olması, Suudi Arabistan’ın ise bu olay sonucunda kendi topraklarında bir terör saldırısına uğramasıdır.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] “Abqaiq Plants – Saudi Aramco”, Google Maps, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.google.com/maps/place/Abqaiq+Plants+-+Saudi+Aramco/@25.8501616,49.2635253,8.5z/data=!4m5!3m4!1s0x3e36481b3368d969:0x154d89ff6971db6d!8m2!3d25.931099!4d49.6843885.
[2] Habertürk (2019), “Suudi Arabistan’da iki petrol tesisi SİHA’larla vuruldu”, 14.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.haberturk.com/suudi-arabistan-da-iki-petrol-tesisi-siha-larla-vuruldu-2522078.
[3] MEMO – Middle East Monitor (2019), “Houthis threaten to renew attacks on Aramco in Saudi Arabia”, 17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.middleeastmonitor.com/20190917-houthis-threaten-to-renew-attacks-on-aramco-in-saudi-arabia/.
[4] BBC (2019), “Saudi Arabia oil attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[5] Sertaç Aksan (2019), “Aramco saldırısı Türkiye için büyük dersler taşıyor”, Yeni Şafak, 18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.yenisafak.com/gundem/aramco-saldirisi-turkiye-icin-buyuk-dersler-tasiyor-3506793.
[6] Sertaç Aksan (2019), “Aramco saldırısı Türkiye için büyük dersler taşıyor”, Yeni Şafak, 18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.yenisafak.com/gundem/aramco-saldirisi-turkiye-icin-buyuk-dersler-tasiyor-3506793.
[7] Natasha Turak (2019), “Detailed satellite photos show extent of ‘surgical’ attack damage to Saudi Aramco oil facilities”, CNBC, 17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.cnbc.com/2019/09/17/satellite-photos-show-extent-of-damage-to-saudi-aramco-plants.html.
[8] Natasha Turak (2019), “Detailed satellite photos show extent of ‘surgical’ attack damage to Saudi Aramco oil facilities”, CNBC, 17.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.cnbc.com/2019/09/17/satellite-photos-show-extent-of-damage-to-saudi-aramco-plants.html.
[9] BloombergHT (2019), “S. Arabistan: Aramco’ya yönelik saldırıda İran yapımı SİHA’lar kullanıldı”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberght.com/s-arabistan-aramco-ya-yonelik-saldirida-iran-yapimi-siha-lar-kullanildi-2233268.
[10] BloombergHT (2019), “S. Arabistan: Aramco’ya yönelik saldırıda İran yapımı SİHA’lar kullanıldı”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberght.com/s-arabistan-aramco-ya-yonelik-saldirida-iran-yapimi-siha-lar-kullanildi-2233268.
[11] BBC (2019), “Saudi Arabia oil attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[12] Hussein Mahmoud Ragab Elkabany & Safiye Karabacak (2019), “Suudi Arabistan Kralı’ndan ‘saldırılarla başa çıkabiliriz’ açıklaması”, AA, 17.09.2019, Erişim Tarihi. 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suudi-arabistan-kralindan-saldirilarla-basa-cikabiliriz-aciklamasi/1586626.
[13] Reuters (2019), “Saudi Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[14] Arsalan Shahla (2019), “Iran’s Rouhani Says Aramco Attack Result of Saudi’s War on Yemen”, Bloomberg, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-09-16/iran-s-rouhani-says-aramco-attack-result-of-war-on-yemen.
[15] BBC (2019), “Saudi Arabia oil attacks: Weapons debris ‘proves Iran behind them’”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-49746645.
[16] BloombergHT (2019), “Pompeo Saudi Aramco saldırısını “savaş nedeni” olarak nitelendirdi”, 19.09.2019, Erişim Adresi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberght.com/pompeo-saudi-aramco-saldirisini-savas-nedeni-olarak-nitelendirdi-2233269.
[17] AlJazeera (2019), “US supports Saudi ‘right to defend itself’: Pompeo”, 19.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2019/09/supports-saudi-defend-pompeo-190919014947414.html.
[18] Reuters (2019), “Saudi Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[19] BloombergHT (2019), “Pompeo Saudi Aramco saldırısını “savaş nedeni” olarak nitelendirdi”, 19.09.2019, Erişim Adresi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberght.com/pompeo-saudi-aramco-saldirisini-savas-nedeni-olarak-nitelendirdi-2233269.
[20] BBC (2019), “John Bolton’un görevden alınması ABD dış politikasını nasıl etkileyecek?”, 11.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-49660865.
[21] Reuters (2019), “Saudi Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[22] Reuters (2019), “Saudi Aramco attacks: What we know so far”, 16.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/article/us-saudi-aramco-snapshot/saudi-aramco-attacks-what-we-know-so-far-idUSKBN1W11KK.
[23] Ali Semerci (2019), “Suudi Arabistan’da petrol tedariki, Aramco saldırısı öncesi seviyelere döndü”, AA, 18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/suudi-arabistanda-petrol-tedariki-aramco-saldirisi-oncesi-seviyelere-dondu/1586859.
[24] BloombergHT (2019), “S. Arabistan’da petrol tedariki Aramco saldırısı öncesi seviyelere döndü”, 18.09.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bloomberght.com/s-arabistan-da-petrol-tedariki-aramco-saldirisi-oncesi-seviyelere-dondu-2233064.
[25] BBC (2019), “Four ships ‘sabotaged’ in the Gulf of Oman amid tensions”, 13.05.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48245204.
[26] Wikipedia, “June 2019 Gulf of Oman incident”, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/June_2019_Gulf_of_Oman_incident.
[27] BBC (2019), “Strait of Hormuz: US confirms drone shot down by Iran”, 20.06.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-48700965.
[28] Hürriyet (2019), “Son dakika… Kriz büyüyor… Gemileri ele geçirdi”, 19.07.2019, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/dunya/son-dakika-iran-ingiliz-tankerine-el-koydu-41279139.
[29] “U.S. Involvement in the Middle East”, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://youtu.be/BNcheQda3gw?t=1329.
[30] AlJazeera (2018), “Mike Pompeo speech: What are the 12 demands given to Iran?”, 21.05.2018, Erişim Tarihi: 19.09.2019, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2018/05/mike-pompeo-speech-12-demands-iran-180521151737787.html.
