Giriş
Orta Afrika’da, Fransızların Sahel adını verdiği bölgede bulunan önemli bir ülke olan Çad Cumhuriyeti, 6 Mayıs 2024 tarihinde Başkanlık seçimlerine sahne olmuştur. Henüz oy sayımının devam ettiği ve kesin sonuçların ancak Haziran ayında açıklanacağı seçimlerde, ihtiyaç duyulduğu takdirde 22 Haziran 2024 tarihinde ikinci tur seçim düzenlenecektir.[1] Seçimde, önceki Devlet Başkanı İdris Debi’nin oğlu ve 2021 tarihli askeri darbe ile Devlet Başkanı seçilen General Mahamat Debi ile Çadlı ünlü bir ekonomist ve ülkenin mevcut Başbakanı olan Succès Masra yarışmaktadırlar. Bu yazıda, 2024 Çad Başkanlık seçimleri analiz edilecektir. Ancak bunun için, öncelikle, ülkemizde pek tanınmayan Çad’ın tarihi ve önemli özellikleri hakkında temel bilgiler özetlenecektir.
Çad Tarihi
Kuzey Afrika’da Libya’nın güneyinde bulunan bir Orta Afrika ülkesi olan Çad’ın tarihi 10. yüzyılda Çad Gölü’nün güneyinde kurulan Sao medeniyetine dayanmaktadır. Bununla beraber, günümüz Çad sınırları içerisinde Kanem-Bornu, Vaday ve Bagirmi Sultanlıkları gibi köklü medeniyetler tarihte yerlerini almıştır.[2] Çad’ın bu daha yakın tarihli bilinen medeniyetler öncesinde, iyi iklim koşulları ve nedeniyle MÖ 7000 yılına kadar geriye gidebileceği düşünülmektedir ki, Borkou-Ennedi-Tibesti bölgelerinde yapılan arkeolojik çalışmalar, Çad’da MÖ 2000 yıllarında insan yerleşimi olduğuna dair somut bazı ait kanıtlar ortaya koymuştur.[3] Çad’ın ismi ise, tahmin edilebileceği üzere, bir zamanlar Afrika’nın ikinci büyük gölü olan ve şimdi normal büyüklüğünün yüzde 10’una kadar küçülen Çad Gölü’nden kaynaklanmaktadır.[4]
Çad bayrağı
Çad’ın modern tarihi ise 19. ve 20. yüzyıllarda ülkeye Fransız sömürgecilerin gelmesiyle olmuştur. 4 Şubat 1894’te Fransız, İngiliz ve Alman sömürgeciler aralarında bir anlaşma yaparak Çad Gölü’nün çevresini paylaşmışlar ve bu sayede bugünkü Çad toprakları büyük ölçüde Fransa’nın kontrolüne geçmiştir.[5] 1910 yılında ise Fransa Çad’ı tamamen ele geçirmiş ve Fransız Ekvatoral Afrikası veya Fransız Ekvator Afrikası’nın (Afrique équatoriale française/AEF) parçası olarak yönetmeye başlamıştır.[6] Çad’da Fransızca ve Hıristiyanlık bu dönemde topluma yayılmaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı süresince Özgür Fransa davasına destek veren Çad, 1946’da ise Fransa’nın denizaşırı topraklarının parçası haline gelmiştir. 1957 yılında Paris tarafından Çad’a özerklik verilse ve 1958’de Fransa’ya bağlı Çad Özerk Cumhuriyeti ilan edilse de -ki bu hükümetin başına da Batı Hindistan’dan gelerek Çad’a yerleşmiş olan ve Fransa’ya bağlılığıyla bilinen Çad İlerici Partisi/PPT lideri Gabriel Lisette getirilmişti-[7], İkinci Dünya Savaşı sonrasında esen güçlü anti-kolonyalist ve milliyetçi rüzgârların da etkisiyle, Çad, 1960 yılında bağımsız bir devlet haline gelmiştir. 11 Ağustos 1960 tarihinde bağımsızlığını kazanan ülkenin ilk Devlet Başkanı da Çad İlerici Partisi-PPT’nin[8] lideri François Tombalbaye olmuştur.
François Tombalbaye
Ancak bağımsızlık ilanı sonrasında da Çad’da istikrarlı bir siyasi ortam oluşmamıştır. Ülkedeki Müslüman ağırlıklı nüfusun yaşadığı kuzey bölgelerinde artan Libya etkisi ve güneydeki Hıristiyan nüfusun yoğun yaşadığı bölgeler arasındaki toplumsal sorunlar, ülkede çok sayıda farklı etnik grup ve kabilenin yaşaması gibi etkenler nedeniyle, ülkede siyasi ve ekonomik açıdan istikrarlı bir dönem yaşanmamıştır. En temel sorun ise, Çadlı Müslümanların tek parti rejimine (PPT iktidarı) yönelik muhalefetleri olmuştur. Hatta birçok farklı gerilla grubunun kurulması neticesinde, ülkede terörizm ve siyasal şiddet olağan bir durum haline gelmiştir. 1960’lar ve 1970’lerde, bu şiddet olayları nedeniyle, Fransız Ordusu zaman zaman bu ülkeye müdahalelerde bulunmuştur. 1960-1975 döneminde iktidarda kalan François Tombalbaye, bir askeri darbe sonucunda 1975 yılında iktidardan indirilip öldürülmüştür. Yerine, daha önce Tombalbaye’ye yönelik darbe girişimi nedeniyle tutuklanan ve 1975 darbesiyle serbest kalan eski Genelkurmay Başkanı olan General Félix Malloum ikinci Devlet Başkanı olmuştur. Fakatt Malloum döneminde de siyasi istikrar sağlanamamış ve 1979’da isyancılar başkenti ele geçirince ülkede istikrar yeniden bozulmuştur. Bu dönemde Fransızların ülkedeki varlığı da tehlikeye düşmüş, ek olarak bir de Libya Ordusu Çad’ı işgal girişiminde bulununca, Libya-Çad Savaşı başlamıştır.[9] Malloum’un istifası sonrasında FROLINAT (Front de libération nationale du Tchad) gerilla grubunun lideri Goukouni Oueddei ülkenin üçüncü Devlet Başkanı olmuştur. Yaklaşık bir ay görevde kalan ve Libya lideri Muammer Kaddafi’nin kuklası olarak görülen Oueddei’den sonra ise, yine çok kısa süre görevde kalan dördüncü Devlet Başkanı Lol Mahamat Choua olmuştur. Choua’dan sonra Goukouni Oueddei 3 yıl kadar yeniden Çad’ın Devlet Başkanı olarak görev yapsa da, bu dönemde de ülkede Libya ve Fransa Ordusu’nun fiilen bulunması ve iç çatışmalar nedeniyle siyasal yaşam normale dönememiştir.
Hissène Habré
1982’de Fransa destekli Hissène Habré’nin Çad’ın beşinci Devlet Başkanı seçilmesiyle Libya Ordusu’nun Çad’dan çekilmesi başarıyla icra edilse de, 1982-1990 döneminde iktidarda kalan Habré de ülkede siyasi istikrar ve ekonomik gelişimi sağlayamamıştır. 1989’da bir referandumla konumunu sağlamlaştıran Habré, buna karşın 1990’da General İdris Debi tarafından devrilmiştir. Debi, 1990’dan vefat ettiği 2021 yılına kadar tam 31 sene Vatansever Kurtuluş Hareketi adlı partisiyle (MPS-Mouvement patriotique du salut) Çad’ı demir yumrukla yönetmiştir. Debi, 1996, 2001, 2006, 2011, 2016 ve 2021 seçimlerini kazanmış ve askeri darbeyle kazandığı iktidarını demokratik meşruiyetini arttıran seçimlerle pekiştirmiştir. Lakin elbette bu seçimler mükemmel demokratik koşullarda gerçekleştirilmemiş ve güçlü muhalefet adaylarının önü yasal veya diğer yöntemlerle kesilmiştir. Çad’da monarşik bir rejim kurmakla eleştirilen Debi, 2021 seçimlerini kazanmasının[10] ardından FACT (Front pour l’alternance et la concorde au Tchad) örgütüyle yaşanan bir çatışmada hayatını kaybetmiştir.[11]
İdris Debi
Babasının vefatı ardından Geçici Askeri Konsey’in başında olan Mahamat Debi, ülkeyi fiilen yönetmeye başlamış ve bu nedenle de 2021’den bu yana ülkede bir askeri darbe rejimi kurulduğu ifade edilmiştir. Bu bağlamda, 2024 Devlet Başkanlığı seçimi, ülkede 3 yıl sonra yeniden sivil rejime dönülmesi bağlamında önem kazanmış ve dünyada da ilgiyle takip edilmiştir.[12] Seçimler öncesinde, Şubat ayında, Sınır Tanımayan Sosyalist Partisi’nin (Parti Socialiste sans Frontières-PSF) lideri olan etkili muhalif siyasetçi Yaya Dillo’nun güvenlik güçleriyle çıkan çatışmada öldürülmesi ise Çad’da siyasetin zorlu parametrelerini gösteren bir durumdur.[13]
Çad Hakkında Bilgiler
Kuzey Afrika’nın güneyinde bir Orta Afrika ülkesi olan Çad, denize kapalı (landlocked) bir devlettir.[14] Çad’ın komşuları; kuzeyde Libya, doğuda Sudan, güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, güneybatıda Kamerun ve Nijerya, batıda ise Nijer’dir. Çad’ın yüzölçümü 1.284.000 kilometrekare düzeyinde olup, bu, Çad’ı dünyanın en geniş 21. ülkesi yapmaktadır.[15] Çad’ın bugünkü başkenti, 20. yüzyıl başlarında bir askeri kışla olarak kurulmuş ve bir Fransız subayının isminden esinlenilerek Fort-Lamy olarak adlandırılmıştır. 1973 senesinde ise, başkentin adı, Fort-Lamy yerine Arapçada “feraha ermek, toplanmak” anlamlarına gelen Encemine (N’Djaména) olarak değiştirilmiştir.[16] Çad’ın diğer önemli şehirleri ise; Sarh (eski Fort Archambault), Mundu, Mussoro ve Ebîşe’dir.[17] Ülkedeki resmi diller ise Arapça ve Fransızca’dır.[18] Çad’ın kuzeyinde daha çok çöl iklimi hâkimken, güneyde tropikal iklim etkisini göstermektedir.[19]
Çad haritası
Çad’ın günümüzdeki nüfusu aşağı yukarı 19 milyondur. Ülkede çok sayıda (yaklaşık 200) farklı etnik grup olup, bunlar nüfus oranlarına göre şöyle sıralanmaktadır: Saralar (yüzde 30,5), Kanembular (yüzde 9,8), Araplar (yüzde 9,7), Mabalar (yüzde 7), Goraniler (yüzde 5,8), Masalar (yüzde 4,9), Bulalalar (yüzde 3,7) ve Marbalar (yüzde 3,5).[20] Dini açıdan bakıldığında ise, Çad’ın en kalabalık dini grubu yüzde 52,1 oranıyla Müslümanlar, yüzde 23,9 oranıyla Protestanlar ve yüzde 20 oranıyla Katoliklerdir.[21] Ülkedeki ortalama yaşam süresi ise 50,6 yıldır ki, bu da Çad’ın dünyada çok kötü bir konumda yer almasına neden olmaktadır.[22]
Çad’ın toplam ekonomik büyüklüğü 2022 itibariyle 12,7 milyar Amerikan doları olup[23], kişi başına düşen yıllık gelir ise ancak 1.668 dolar seviyesindedir[24]. Bu da, Çad’ın çok fakir bir ülke olduğunu göstermektedir. Çad’ın ekonomisi petrol, tarım ve hayvancılık gelirlerine dayalıdır.[25] Özellikle 2003 sonrasında ülkede petrolün çıkarılması, ülke ekonomisinin gelişebileceği umudunu yaratmıştır. Ülkede, ayrıca altın, natron, uranyum vs. gibi değerli madenlerin bulunduğu da ifade edilmekle birlikte, bunlardan çok sınırlı oranda istifade edilebilmektedir. Zaten Çad’da halkın yüzde 42,3’ünün yoksulluk seviyesinin altında yaşaması, ülkenin ciddi ekonomik sorununu gösteren bir durumdur.[26] Çad’ın en önemli ticaret ortakları ise; ihracatta Almanya (yüzde 26), Çin (yüzde 23), Birleşik Arap Emirlikleri (yüzde 19), Tayvan (yüzde 11), Hollanda (yüzde 10) ve Fransa (yüzde 9), ithalatta ise Çin (yüzde 25), BAE (yüzde 20), Fransa (yüzde 7), Belçika (yüzde 7) ve ABD (yüzde 7) ve Türkiye’dir (yüzde 6).[27] Ham petrol (yüzde 77) ve altın (yüzde 18,5) ülkenin en önemli ihracat kalemleriyken[28], Çad’ın ithalatında insan kanı, hayvan kanı, serum, aşı, toksin vb. ürünler (yüzde 6,2), mücevherat (yüzde 5,6), jeneratörler (yüzde 5,4), telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye mahsus diğer cihazlar (yüzde 4,7) ve tedavide veya korunmada kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar (yüzde 4,1) başlıca metalardır.[29] Ülkenin para birimi ise Orta Afrika Frankı’dır.[30]
Çad’ın dış ticaret portföyü[31]
Çad’ın üye olduğu uluslararası kuruluşlar ise şunlardır: ACP (Afrika-Karayip-Pasifik Ülkeleri Grubu), AfDB (Afrika Kalkınma Bankası), AU (Afrika Birliği), BDEAC (Afrika Ülkeleri Kalkınma Bankası), CEMAC (Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği), FAO (BM Gıda ve Tarım Örgütü), (FZ) Frank Bölgesi, G-77, IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu), IBRD (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası), ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü), IDA (Uluslararası Kalkınma Birliği), IDB (İslami Kalkınma Bankası), IFAD (Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu), IFC (Uluslararası Finans Kurumu), IFRCS (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu), ILO (Uluslarası Çalışma Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu), Interpol (Uluslararası Polis Teşkilatı), IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi), IOM (Uluslararası Göç Örgütü), IPU (Parlamentolar Arası Birlik), ITSO (Uluslararası Telekomünikasyon-Uydu Örgütü), ITU (Uluslararası Haberleşme Birliği), ITUC (Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu), MIGA (Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı), MINUSMA (BM Mali İstikrar Misyonu), NAM (Bağlantısızlar Hareketi), OIC (İslam İşbirliği Teşkilatı), OIF (Uluslararası Fransızca Konuşan Ülkeler Örgütü), OPCW (Kimyasal Silahları Yasaklama Organizasyonu), UN (Birleşmiş Milletler), UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü), UNIDO (Endüstriyel Kalkınma Örgütü), UNWTO (BM Dünya Turizm Örgütü), UPU (Dünya Posta Birliği), WCO (Dünya Gümrük Örgütü), WHO (Dünya Sağlık Örgütü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), WMO (Dünya Meteoroloji Örgütü), WTO (Dünya Ticaret Örgütü), G5 Sahil Örgütü.[32]
Son olarak, Çad, Fransız siyasi sistemine benzeyen bir tür yarı-Başkanlık sistemiyle yönetilmektedir. Devlet Başkanı, her 5 yılda bir yapılan seçimlerle halk oyuyla belirlenmektedir. Seçilmiş Devlet Başkanı, parlamento içerisinde bir Başbakan atamaktadır.[33] 188 sandalyeli Parlamento (Ulusal Meclis-Assemblée nationale)[34] seçimleri ise her 4 yılda bir yapılmaktadır. Ancak bu demokratik düzene karşın, ülkede sık sık askeri darbe ve müdahaleler yaşanmakta ve anayasal düzen fiilen ortadan kalkmaktadır.
2024 Başkanlık Seçimleri
Çad’da ekonomik durumun çok kötü seviyede olması ve ülkedeki eli silahlı terör gruplarının varlığı nedeniyle, Çad’ın 7. Devlet Başkanı’nın belirleneceği 2024 Başkanlık seçimi ve ülkenin seçim sonrasındaki istikrarı bölgedeki diğer ülkeleri de ilgilendirmektedir. Öyle ki, Afrika Stratejik Araştırmalar Merkezi’nde (ACSS) araştırmacı olan Dan Eizenga, “Çad, Çad Gölü çevresinde Boko Haram’a karşı mücadelede kilit bir güvenlik ortağı” ve “Dolayısıyla Çad’daki seçim sürecinin sadece Çad için değil, birçok ülke için önemli sonuçları var.” görüşlerini ileri sürmektedir.[35]
Seçimlerde aday olan birçok siyasetçi olsa da[36], yarışın iki aday arasında geçmesi beklenmektedir. Bu kişiler, mevcut geçici Devlet Başkanı, eski uzun süreli Devlet Başkanı İdris Debi’nin oğlu ve milliyetçi çizgideki Vatansever Kurtuluş Hareketi (MPS)[37] lideri Mahamat Debi ile 2018 yılında kurulan merkez sol/sosyal demokrat çizgideki Dönüştürücüler Partisi (Les Transformateurs)[38] lideri ve ülkenin mevcut Başbakanı Succès Masra’dır.
On yıllardır ülkeyi yöneten babasının öldürülmesinin ardından geçici Devlet Başkanı seçilen “Kaka” lakaplı Mahamat İdris Debi (1984-), başarılı bir askeri kariyerin ardından 2021’de babasının vefatı ardından Çad Ordusu’nun yönetime el koymasıyla yönetimi üstlenmiş genç bir siyasetçidir. Nitekim Çad Ordusu, Çad çok geri kalmış bir ülke olmasına karşın, bölgedeki en başarılı askeri yapı olarak kıymetlendirilmektedir.[39] Bu anlamda, ordu desteği, Debi için büyük avantajdır. Ayrıca çok eşli olan Debi’nin 3 karısı ve çok sayıda çocuğu bulunmaktadır. Debi, Fransa’dan destek sağlamayı başarmış ve Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un diplomatik temas kurduğu bir kişidir.[40] Debi, babası gibi milliyetçi çizgide siyaset yapmakta ve ve MPS partisine liderlik etmektedir. Debi’nin seçimi kazanmasına kesin gözüyle bakılmaktadır.[41]
Mahamat İdris Debi
2022-2023 döneminde ABD’de sürgünde yaşayan ve 2024 yılı başında ülkenin yeni Başbakanı olarak atanan Çadlı ekonomist Succès Masra (1983-) ise, Harvard ve Oxford gibi üniversitelerde eğitim aldıktan sonra, Afrika Kalkınma Bankası’nda çalıştıktan sonra Dönüştürücüler Partisi’nin kuruluş sürecine katılmış sosyal demokrat bir kişidir.[42] Mahamat Debi’nin babası İdris Debi’yi otoriter yönetimi nedeniyle sert şekilde eleştiren Masra, 2022 yılında ülkede yaşanan protestolar sonrasında rejim tarafından istenmeyen adam ilan edilerek ABD’ye sürgüne gitmek zorunda kalmış ve bu sene içerisinde Çad’a dönerek siyasete girmiştir. Mahamat Debi’nin Masra’yı Başbakanlığa ataması da, ülkedeki siyasi atmosferi yumuşatmıştır. Bu anlamda, bu seçimlerde bir tür centilmenlik anlaşması yapılacağı ve statükonun devam edeceğini iddia edenler de vardır.[43]
Succès Masra
Seçimler öncesinde yapılan bazı kamuoyu yoklamaları ve uluslararası basının yer verdiği analizler, seçimi Mahamat Debi’nin kazanacağının altını çizmektedir.[44] Ancak elbette, ülkemizde pek bilinmeyen bu ülkenin siyasi dinamiklerini bilmeden kesin yorumlar yapmak ve fikir beyan etmek kolay değildir. Örneğin, bazı gözlemciler, askeri darbe sonrasında ülkede değişim istencinin ağır basabileceğini iddia etmektedirler.[45] Ülkede 8,2 milyonun üzerinde kayıtlı seçmen bulunurken, bu grupları motive ederek sandığa götürebilmek de başlı başına önemli bir meseledir.[46]
Sonuç
Sonuç olarak, büyük güvenlik riskleri olan geri kalmış bir devlet olan Çad’da, geçmişte Türkiye’nin olduğu gibi, askeriyenin ön planda olduğu ve tam demokrasiyle bütünleşemeyen bir sistem uygulanabilmekte ve istikrar ancak sert yönetimlerle sağlanabilmektedir. Bu anlamda, 2024 Devlet Başkanlığı seçimleri sivil hayata dönüş anlamında pozitif bir gelişme olsa da, bu ülkenin asıl sorunu ekonomik iyileşme ve istikrarın sağlanabilmesidir. Nitekim Çad’ın güvenliği ve istikrarı, Afrikalı devletler ve komşularının yanı sıra, ABD ve Fransa gibi Batılı ülkeleri ve Çad’la kayda değer ticari ve siyasi ilişkileri olan Türkiye’yi de yakından ilgilendirmektedir.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] Reuters (2024), “Chad vote counting begins after tense first Sahel presidential poll since coups”, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/world/africa/chad-votes-first-sahel-presidential-poll-since-wave-coups-2024-05-06/.
[2] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Çad’ın Siyasi Görünümü”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/cad_in-siyasi-gorunumu.tr.mfa.
[3] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[4] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[5] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[6] Britannica, “Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/place/Chad.
[7] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[8] Parti Progressiste Tchadien.
[9] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[10] Ömer Erdem & Abdoulaye Adoum Mahamat (2021), “Çad’da cumhurbaşkanlığı seçimini İdris Debi Itno kazandı”, Anadolu Ajansı, 20.04.2021, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cadda-cumhurbaskanligi-secimini-idris-debi-itno-kazandi/2214120.
[11] NTV (2021), “Çad Cumhurbaşkanı İdris Debi Itno çatışmada hayatını kaybetti”, 20.04.2021, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/dunya/cad-cumhurbaskani-idris-debi-itno-catismada-hayatini-kaybetti,QeCUZ7pW8kuXoQupqq5wMA.
[12] Merhaba Afrika (2024), “Çad, üç yıl süren askeri yönetimin ardından cumhurbaşkanlığı seçimi için oy kullanıyor”, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://merhabaafrika.com/cad-uc-yil-suren-askeri-yonetimin-ardindan-cumhurbaskanligi-secimi-icin-oy-kullaniyor/.
[13] TRT Haber (2024), “Çad’da muhalif lider Dillo’nun öldürüldüğü doğrulandı”, 29.02.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.trthaber.com/haber/dunya/cadda-muhalif-lider-dillonun-olduruldugu-dogrulandi-841158.html.
[14] Britannica, “Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/place/Chad.
[15] Worldometer, “Largest Countries in the World (by area)”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.worldometers.info/geography/largest-countries-in-the-world/.
[16] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Çad’ın Siyasi Görünümü”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/cad_in-siyasi-gorunumu.tr.mfa.
[17] TDV İslam Ansiklopedisi, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/cad.
[18] DEİK (2017), “Çad Ülke Bülteni”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/uploads/cad-b44.pdf, s. 2.
[19] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[20] World Factbook, “Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/chad/#people-and-society.
[21] World Factbook, “Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/chad/#people-and-society.
[22] İnsamer, “Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-cad/.
[23] The World Bank, “GDP (current US$) – Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=TD.
[24] The World Bank, “GDP per capita, PPP (current international $) – Chad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?locations=TD.
[25] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Çad’ın Ekonomisi”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/cad_in-ekonomisi.tr.mfa.
[26] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Çad’ın Ekonomisi”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/cad_in-ekonomisi.tr.mfa.
[27] T.C. Ticaret Bakanlığı Uluslararası Anlaşmalar ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü (2024), “Çad Ülke Profili”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/data/5b885d7aaf23be7c5c10c65a/ÇAD%20ülke%20profili%202024.pdf, s. 6.
[28] T.C. Ticaret Bakanlığı Uluslararası Anlaşmalar ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü (2024), “Çad Ülke Profili”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/data/5b885d7aaf23be7c5c10c65a/ÇAD%20ülke%20profili%202024.pdf, s. 9.
[29] T.C. Ticaret Bakanlığı Uluslararası Anlaşmalar ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü (2024), “Çad Ülke Profili”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/data/5b885d7aaf23be7c5c10c65a/ÇAD%20ülke%20profili%202024.pdf, s. 10.
[30] T.C. Ticaret Bakanlığı Uluslararası Anlaşmalar ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü (2024), “Çad Ülke Profili”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/data/5b885d7aaf23be7c5c10c65a/ÇAD%20ülke%20profili%202024.pdf, s. 2.
[31] T.C. Ticaret Bakanlığı Uluslararası Anlaşmalar ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü (2024), “Çad Ülke Profili”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/data/5b885d7aaf23be7c5c10c65a/ÇAD%20ülke%20profili%202024.pdf, s. 6.
[32] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Ülke Künyesi: Çad”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/ulke-kunyesi___.tr.mfa.
[33] DEİK (2017), “Çad Ülke Bülteni”, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/uploads/cad-b44.pdf, ss. 2-3.
[34] Web sitesi için; http://www.assemblee-nationale.td/.
[35] MEPA News (2024), “Çad’daki başkanlık seçimlerine dair bilinmesi gerekenler”, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.mepanews.com/caddaki-baskanlik-secimlerine-dair-bilinmesi-gerekenler-66406h.htm.
[36] İki favori aday dışında seçime giren adaylar şunlardır: Albert Pahimi Padacke, Alladoum Djarma Baltazar, Theophile Bongoro Bebzoune, Lydie Beassemda, Mansiri Lopsekreo, Brice Mbaimon Guedmbaye, Mansiri Lopsekreo ve Nasra Djimasngar.
[37] Web sitesi için; https://mps-tchad.org/.
[38] Web sitesi için; https://app.transformateurstchad.africa/app/accueil.
[39] Shola Lawal (2024), “What’s at stake in Chad’s presidential election?”, AlJazeera, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2024/5/6/president-vs-prime-minister-whats-at-stake-in-chad-presidential-election.
[40] RFI (2023), “Macron hosts Chad’s Deby with Niger troop withdrawal topping agenda”, 19.10.2023, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.rfi.fr/en/france/20231019-macron-hosts-chad-s-deby-with-troop-withdrawal-from-niger-top-of-the-agenda.
[41] Katarina Hoije (2024), “Oil Rich Chad’s Junta Leader Set to Win Vote as US Ties Fray”, Bloomberg, 04.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-05-04/chad-junta-leader-mahamat-deby-set-to-win-presidential-election.
[42] Shola Lawal (2024), “What’s at stake in Chad’s presidential election?”, AlJazeera, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2024/5/6/president-vs-prime-minister-whats-at-stake-in-chad-presidential-election.
[43] Shola Lawal (2024), “What’s at stake in Chad’s presidential election?”, AlJazeera, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aljazeera.com/news/2024/5/6/president-vs-prime-minister-whats-at-stake-in-chad-presidential-election.
[44] AP (2024), “Chad holds a presidential election after years of military rule”, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://apnews.com/article/chad-election-vote-polls-b91ba8fab794d7f256d1544d17a7493b.
[45] Africa News (2024), “Counting begins in Chad Presidential election”, 07.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.africanews.com/2024/05/07/counting-begins-in-chad-presidential-election/.
[46] Moki Edwin Kindzeka (2024), “Chad’s presidential elections underway in peace, but with tension””, VOA, 06.05.2024, Erişim Tarihi: 07.05.2024, Erişim Adresi: https://www.voanews.com/a/chad-s-presidential-elections-underway-in-peace-but-with-tension-/7599652.html.
