Giriş
1941 yılında kurulmuş Amerika Birleşik Devletleri (ABD) merkezli bir sivil toplum kuruluşu olan Freedom House (Özgürlük Evi), dünyada demokrasi ve insan haklarının yayılması ve korunması için çaba göstermektedir. Büyük ölçüde ABD hükümetince finanse edilen Freedom House, son yıllarda yayınladığı demokrasi endeksiyle de dikkat çekmekte ve ülkeleri demokratikleşme yolunda adımlar atmaları konusunda cesaretlendirmektedir. Freedom House’un Türkiye hakkında 2017 yılından bu yana düzenli olarak yayınladığı raporlar, Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyelik sürecinden uzaklaşmasını müteakiben demokrasi ve özgürlükler konusunda yaşadığı büyük gerilemeye işaret etmekte ve gelecek adına kaygılar uyandırmaktadır. Bu yazıda, 2017’den günümüzde Freedom House’un Türkiye raporları özetlenecektir.
Freedom House Türkiye Raporları: 2017-2025
2017 yılında yayınlanan Freedom House raporunda, Türkiye, 38/100 puanla halen “kısmen özgür” (partly free) kategorisinde yer almış ve demokrasiye dönüş yönünde umutlarını korumuştur. Raporda, 2016 yılındaki darbe girişimi sonrasında hükümetin olağanüstü hâl rejimi sürecinde 150.000 devlet görevlisinin ya işlerinde atıldığı, ya da tutuklanıp hapse atıldığı belirtilirken, bu büyük dönüşüm sürecinde yaşanan olumsuzluklar vurgulanmıştır.
2018 tarihli raporda ise, Türkiye yıllar sonra ilk kez “kısmen özgür” rejim kategorisinden çıkmış ve 32/100 puanla “özgür değil” (not free) kategorisine gerilemiştir. Rapora göre, bu düşüşün nedeni, 2017 yılındaki tartışmalı anayasal referandum sonucunda ülkenin hiper-Başkanlık sistemine geçiş yaparak gücü tamamen Cumhurbaşkanlığında toplaması ve keyfi kararlarla farklı partilerden seçilen belediye başkanları yerine kayyumlar atamaya başlamasıdır. Ayrıca darbe sürecine ilişkin olarak yapılan toplu tutuklama ve baskılar nedeniyle de Türkiye’nin demokratik karnesi bu süreçte hızla düşüşe geçmiştir.
2019 yılındaki Freedom House raporu, önceki yıla benzer şekilde Türkiye’nin 31/100 gibi çok düşük bir puan aldığı ve “özgür olmayan ülke” statüsünü geliştiremediği bir yıl olmuştur. Bu yılın raporunda, iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 2016 tarihli başarısız askeri darbe girişimi sonrasında ülkede otoriter bir rejim inşa ettiği ve 2017 tarihli anayasal referandumla ülkedeki güç dengesinin bozulduğu ve seçim koşullarının kötüye gittiği vurgulanmıştır.
2020’nin raporu, Türkiye’nin yine 32/100 puanla en alt kategorideki konumunu geliştiremediği bir sene geçirildiğine işaret etmiştir. Raporda, önceki yıla benzer şekilde, 2000’lerde reformist bir kimliği olan AK Parti’nin yıllar içerisinde demokrasiden uzaklaştığı, siyasi ve sivil özgürlükleri kısıtlamaya başladığı ve özellikle 2017 yılında kurulan yeni anayasal sistemin demokrasiye imkân vermediği ifade edilmiştir.
Türkiye, Freedom House’un 2021 tarihli raporunda da 32/100 puanla “özgür değil” konumunu korumuştur. 2019 yerel seçimlerinde muhalefetin başarısına karşın Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın sistemde aşırı güç sahibi konumda bulunduğu belirtilirken, COVID-19 pandemisinin de ülke ekonomisini olumsuz etkilediği vurgulanmıştır.
Freedom House’un 2022 yılı Türkiye raporu, önceki yıllara benzer şekilde Türkiye’nin 32/100 puanla “özgür” (free), “kısmen özgür” (partly free) ve “özgür değil” (not free) şeklinde üç kategoride dünya devletlerini inceleyen kuruluşun Türkiye’yi en alt kategoride değerlendirdiği bir notlandırmaya sahne olmuştur. Raporda, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2016 darbe girişimi sonrasında sistemi tamamen kendi kişiliği ve Cumhurbaşkanlığında merkezileştirdiği ve muhaliflere alan bırakmadığı vurgulanmıştır.
2023 yılındaki rapor, Türkiye’deki rejimin yine 32 puanla “özgür olmayan devlet” kategorisinde kalmaya devam ettiğini ortaya koyarken, hükümetin 2023 Cumhurbaşkanlığı seçimi öncesinde muhalefete yönelik baskıyı arttırdığı vurgulanmıştır.
Freedom House’un 2024 Türkiye raporu ise, 33/100 puanla Türkiye’nin çok cüzi bir ilerleme sağlamasına karşın en alt kategorideki konumunu sürdürdüğünü ileri sürmüştür. Raporda, AK Parti ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kazandığı 2023 Cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerinde muhalefete eşit şartların sağlanmadığı ifade edilirken, AGİT’in gözlem ve bulgularına göre devlet kuruluşları ve devlete ait veya hükümete yakın basın-yayın organları aracılığıyla rejimin muhalefete kendini ifade etme imkânı sağlamadığı ve seçimlerin eşit şartlarda yapılmadığı hususu öne çıkarılmıştır.
Freedom House 2025 raporuna göre de, Türkiye 33/100 puanla halen olumsuz demokratik gidişatını sürdürmektedir. Türkiye’de son dönemde muhalefete yönelik artan baskılar nedeniyle, bu senenin ilerleyen dönemlerinde Türkiye’nin daha da puan kaybedeceği düşünülebilir.
Sonuç Yerine
Freedom House’un son 9 yıldaki Türkiye raporları, Türkiye’nin mevcut sistem ve kadrolarla yeniden demokrasiye dönerek aşama yapabileceği konusunda ciddi bir umut vermemekte ve ülkenin bozulan ekonomisi ve artan siyasi baskılar ve kutuplaşma ortamında daha da kötü bir geleceği doğru sürüklenmesinin ciddi bir olasılık haline geldiğini ortaya koymaktadır. Elbette ülkede eğitim, ekonomi ve sportif anlamda ciddi bireysel başarılar kazanılsa da, bu, sistemin yanlış kurgulandığı gerçeğini değiştirmemektedir. Bu nedenle, mevcut hükümet veya yerine gelecek bir sonraki hükümetin ivedilikle AB reform sürecine dönmesi, yapısal ekonomik ve siyasi reformları yerine getirmesi ve askeri-güvenlik-istihbarat eksenli politikalardan hukuk-demokrasi-ekonomi eksenli politikalara dönmesi mecburiyetini ortaya koymaktadır. Aksi halde Türkiye yakın bir gelecekte daha da düşük bir puanla dünyanın en az demokratik ülkeler sınıfına girecektir ki, bu, ülkenin 200 yıllık Batılılaşma ve modernleşme geleneğine büyük bir tezat oluşturacak ve ekonomiye de ciddi zarar verecektir.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
