Şili deyince akıllara genellikle Salvador Allende, General Pinochet, Şili rodeosu veya muhteşem şaraplar gelir. Ancak Şili topraklarının altında öyle bir hazine yatmaktadır ki, bu hazine diktatörlük yönetiminden henüz yeni çıkmış bir ülkeye son 10 yılda şaşırtıcı derecede ekonomik güç ve istikrar vermiş, onu Latin Amerika’nın en hızlı gelişen ve büyüyen ülkelerinden birisi yapmış, dahası tabiri caizse dünyayı kendisine bağımlı hale getirmiştir. İşte bu değerli madde, hepimizin evinde bir yerlerde kullandığı, elektrik mühendisliğinin olmazsa olmazı kızıl metal yani bakırdır. Bu yazımızda Şili’de bakırın tarihsel geçmişini ve ülkenin özellikle son yıllardaki gelişmesine sağladığı katkıları aktaracağız.
Şili’de Bakırın Tarihçesi
Şili’de bakırın geçmişi eskilere dayanmaktadır. Arkeolojik araştırmalar bundan 2500 yıl öncesinden bu yana Şili’nin kuzeyindeki Atakama Çölü’nde yaşayan insanların bakırı çeşitli amaçlarla kullandıklarını göstermekte. Bugün dünyanın en büyük bakır madeninin bulunduğu Chuquicamata adlı yerleşim yerinde, ilk zamanlarda genellikle törenlerde kullanılan bakır, daha sonra İspanyol işgali sırasında yerliler tarafından dekorasyon amaçlı işlenmeye devam etmiş, aradıkları zenginliği kıtadaki altın yataklarında bulmaya çalışan İspanyollar da bir süre sonra hükümranlıklarını sürdürebilmek için gerekli mali kaynağı bakırdan temin etmeye başlamışlardır. İspanyol işgalinin sona erdiği 1820’yle 1900 arasındaki dönemde Şili 2 milyon ton bakır üreterek bazı yıllarda dünyanın en büyük bakır üreticisi ve ihracatçısı olmuştur. 20. yüzyılın başlangıcıyla beraber Amerikan şirketlerinin Chuquicamata, El Teniente ve Potrerillos madenlerine yaptığı yatırımlarla, daha sonra Gran Mineria del Cobre (Büyük Bakır Madenciliği) adı verilecek olan, yeni teknolojilerin kullanıldığı, büyük çaplı maden işletmeciliği başladı. Bu dönem aynı zamanda dünyada metale olan talebin arttığı döneme de denk gelmektedir. 1904 yılında başkent Santiago’nun 120 km güneyindeki El Teniente madeni Braden Copper Co. firması tarafından işletilmeye başlanmış, 1915 yılında da ülkenin kuzeyindeki Chuquicamata madeni Chile Exploration Co. firması ile üretime geçmiştir. 1916 yılında Braden Copper’ın faaliyetlerinin % 95’i Kennecott Corporation’a, daha sonra da Anaconda Copper Company’ye geçmiştir.
1971 yılında Şili’deki bu saydığımız bakır madenleri Devlet Başkanı Salvador Allende tarafından millileştirilmiştir. Bu olay, ülkedeki madenleri çıkarma ve yönetme yetisine sahip bir şirketin oluşumunu gerektirmiş, bunun sonucunda da 1976 yılında devlet tarafından la Corporacion Nacional del Cobre de Chile (CODELCO) kurulmuştur. Bugün dünyanın en büyük bakır şirketi olan CODELCO’nun yanı sıra Minera Escondida, Minera Michilla, Anglo American Chile gibi özel firmalar da Şili’de bakır üretim faaliyetlerini sürdürmektedir.
Bakırın Şili İçin Önemi
Bakır, kıymetli olmayan metaller arasında en iyi iletken olması sayesinde elektrik kablosundan motorlara, jeneratörden yenilenebilir enerji kaynaklarına kadar pek çok yerde sayısız işlevi olan bir malzemedir. HDSL veya ADSL aracılığıyla veri aktarımını sağlamak, yani internete girmek veya telefonla konuşmak için bakıra ihtiyaç duymaktayız. Başta otomobiller olmak üzere neredeyse bütün ulaşım araçlarında bakır olmazsa olmazlardandır. Dayanıklılığı ve korozyona karşı dayanabilme özelliğiyle sanayi makinelerinin demirbaşıdır. Ayrıca metaller içerisinde en fazla geri dönüşümü yapılabilenlerdendir. Dolayısıyla teknolojinin gelişmesiyle dünyanın bakıra olan ihtiyacı giderek artmaktadır. Özellikle Çin’den son yıllarda gelmekte olan muazzam talep, bakırı her geçen gün daha da değerli kılmakta ve bununla doğru orantılı olarak da fiyatının artmasına yol açmaktadır. Uluslararası Bakır Çalışma Grubu’nun (ICSG) verilerine göre 2009 yılında sırf Çin’de 7 milyon tondan fazla rafine bakır tüketilmiş, aynı yıl dünyada ise çeşitli ürünlerde kullanılan bakırın toplam miktarı 22 milyon tona ulaşmıştır.
Dünya, bu artan ihtiyacı karşılamak için aradığı kaynağı ise bir ülkede çoktan buldu bile! Birleşik Devletler Jeolojik Servisi USGS’ye göre Şili’de bugün 190 milyon tonluk bakır rezervi bulunmaktadır. En yakın takipçisi Peru’da bu rezervlerin 90 milyon tonda kaldığı düşünülünce yerküredeki bakır pastasından Şili’ye düşen payın ne kadar büyük olduğu kolaylıkla görülebilir. Şili de kendisine bahşedilen bu hazinenin kıymetini elbette bilmekte. Şili madenlerinde 2009 yılında 5 buçuk milyon ton bakır çıkartılmış. Bu da dünyadaki toplam yaklaşık 16 milyon tonluk üretimin üçte birinin Şili’de gerçekleştiği anlamına geliyor. Şu anda dünyanın en büyük bakır madeni, Atakama Çölü’nde bulunan Chuquicamata (Çukikamata) madenidir. Ayrıca El Teniente madeni de dünyanın en büyük yer altı bakır madeni olmasıyla ünlüdür. Atakama Çölü’ndeki madenlerde çıkartılan bakırlar, bundan yıllar önce İngilizlerin inşa ettiği demiryollarından geçen trenlerle Büyük Okyanus sahillerine kadar getiriliyor. Tek seferde 3 bin tona kadar taşıma yapabilen lokomotiflerdeki bakırın bir ton fiyatının 10 bin dolara kadar çıkabildiğini göz önünde bulundurunca, her bir trenin birer servet taşıdığını söylemek mümkün. Bu servet daha sonra gemilerle dünyanın dört bir yanına ihraç edilerek Şili ekonomisine dev bir katkı sağlıyor. Bakır Şili için öylesine önemlidir ki, bugün Şili’nin toplam ihracatının yüzde 40’ını bu maden oluşturmaktadır. Öyle ki çok uzun yıllardır dünyanın en büyük bakır üreticisi olan Şili, bugün aynı zamanda dünyanın en büyük bakır ihracatçısı konumundadır. Ülkedeki ve dünyadaki en büyük bakır şirketi olan CODELCO, ürettiği bakırın % 58’ini Asya’ya, % 21’ini Avrupa’ya, % 11’ini Kuzey Amerika’ya ve % 10’unu da Güney Amerika’ya satmakta. Dolayısıyla en büyük müşterileri Çin, Japonya, Hindistan ve Güney Kore gibi ülkeler teknoloji faaliyetlerinde Şili’ye bir anlamda bağımlı durumdalar. Şili ve Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilere bakacak olursak da Şili’nin ülkemize yaptığı ihracatın % 80’e yakın bir kısmını bakır oluşturmaktadır.
Şili bugün Brezilya’yla birlikte Latin Amerika’nın iktisadi açıdan en çok gelişme kaydeden ülkesi olarak kabul edilmektedir. Hatta öyle ki son zamanlarda “Şili artık birinci dünya ülkesi olarak kabul edilmeli midir?” tartışmaları başlamıştır. Bu görüşte en çok, Şili halkının muhtemelen Allende’ci dünya görüşünden kaynaklı özgürlük arayışı sebebiyle General Pinochet’den sonra demokrasiye sımsıkı sarılmış olmaları ve bugün ülke ihracatında % 40’lık paya sahip olan bakır sayesinde ülkeye gelen zenginliğin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Şili bugün öyle bir konuma sahiptir ki, Latin Amerika’da güvenlik açısından sokakta en rahat yürüyebileceğiniz, yolsuzluğun en az olduğu, dünyayla en fazla bütünleşebilmiş ülkelerden birisidir. Ekonomik gücün, doğru kullanıldığı takdirde, sorunların üstüne gitmedeki etkisini düşündüğümüzde bu ülkede bakırın sadece iktisadi açıdan değil sosyal açıdan da ne denli önemli olduğunu anlamamız mümkündür.
Aslında Şili’nin bakırdan böylesine bir zenginlik elde etmeye başlaması yeni sayılacak bir hadisedir. 1973’ten 1990’a kadar ülkeyi demir yumrukla yöneten General Pinochet zamanında bakır üretim ve ihracatı bugünkünden farklı durumdaydı. Örneğin o yıllar arasında ülkede -çoğunluğu madencilik sektörüne gerçekleştirilmiş olan- toplam yabancı yatırım miktarı 2,4 milyar dolar değerindeydi. Pinochet’nin devrilmesinin ardından yeniden kurulmaya başlanan demokrasiyle birlikte ülkedeki bakır üretimi de bir anlamda altın çağını yaşamaya başladı. 1995-2005 arasındaki 10 yıllık süreçte ülkeye gelen dış yatırımın toplam değeri 13,2 milyar dolar seviyesine çıktı. Daha sonra özellikle CODELCO tarafından bakır madenlerine yapılan yatırımlar sayesinde Şili ekonomisi son 10 yılda iki katına kadar büyüdü. Bu yatırımların oranı her geçen yıl artmaktadır. Maden araştırmaları için 2009 yılında 500 milyon dolar yatırım yapan CODELCO 2011 yılında 2 buçuk milyar dolarlık yatırım gerçekleştirmiştir. CODELCO’nun sitesinde yayınlanan bildiriye göre 2012 yılında yapılması planlanan toplam yatırım miktarıysa 4,3 milyar dolardan fazla. Ülkede bakıra olan yatırımlardaki bu artış çizelgesi yalnızca Şili’deki değil, aynı zamanda tüm Latin Amerika’daki bakır üretimi rakamlarının da belirgin oranda artmasına yol açmaktadır. ICSG’nin 2010 yılında çıkardığı rapora göre 1960’ta Latin Amerika’da toplam 750 bin ton, 1980’de ise 1,4 milyon ton bakır üretilmişken 2009 yılında bu rakam 7 milyon tona kadar yükselmiştir (Aşağıdaki tabloya bkz.). Bu rakamlar Şili’de yeniden demokrasi dönemi sonrası bakır üretimindeki sıçramayı dolaylı olarak göstermektedir.
Ancak Şili hükümeti bu gidişattaki olası bir olumsuzluğa karşı da hazırlıklı durumda. 1987 yılından bu yana, kâr ettiği dönemlerden artan gelirlerinin bir kısmını tasarruf etmek üzere fonlar aracılığıyla kenara koyan Şili devleti, ülkede gerçekleşecek bir ekonomik durgunluk dönemi için gerekli maddi kaynağa sahip. Bugünkü adıyla Fondo de Estabilización Económica y Social (FEES) olan fonun 2012 yılındaki piyasa değeri 15 milyar dolar civarında. Ayrıca, ülkedeki gelir dağılımında henüz istenen denge sağlanamamış olsa da şu an için 20 bine yakın işçinin çalıştığı ve 2012 yatırımlarıyla 16 bin kişinin daha işe alınması planlanan CODELCO ve diğer özel maden firmaları, Şili halkı için önemli bir iş kapısı.
Sonuç
Şili bugün bakır madeni sayesinde sadece bölgesinde değil dünyada da önemli bir avantaja sahiptir. Şimdiye kadar bu avantajı iyi değerlendirmiş, akıllı politikalarıyla bir madenin ülke kalkınmasında ve sosyal ilerlemede önemli bir unsur olabilmesini sağlamıştır. Bazı kaynaklara göre 100, bazılarına göreyse 200 yıl çıkarmaya yetecek kadar bakırın bulunduğu Şili’de gelişme ivmesinin seyrini ilerleyen yıllarda da takip etmek gerekir.
ANAHTAR KELİMELER
Şili: Güney Amerika’nın güneybatısında yer alan ülke. Başkenti Santiago’dur. Şili ‘nin yüzölçümü Türkiye’yle hemen hemen aynı olmasına rağmen yaklaşık sadece 17 milyonluk bir nüfusa sahiptir. Ülkenin devlet başkanı 2010 yılından beri Sebastian Piñera’dır. 1973-1990 yılları arasında süren diktatörlük rejiminin ardından ülke bugün demokrasiyle yönetilmektedir. Şili, Güney Amerika’da OECD üyesi olan tek ülkedir.
La Corporación Nacional del Cobre de Chile (CODELCO): Şili Ulusal Bakır İşletmeleri. 1971’de Şili’de bakır madenlerinin kamulaştırılmasının ardından bunların işletilmesi için devlet tarafından bir kuruma ihtiyaç duyulmuş, bunun neticesi olarak da 1 Nisan 1976 tarihinde CODELCO kurulmuştur. Dünyanın en büyük bakır şirketi olan CODELCO, kendisine bağlı 8 madenle yıllık ortalama 1.7 milyon tonluk bakır üretimi yapmaktadır.
Chuquicamata Madeni: Şili’nin kuzeyindeki Atakama Çölü’nde, deniz seviyesinden 2.870 metre yükseklikte bulunan dünyanın en büyük bakır madeni. Buradaki bakır üretimine 1915 yılında Amerikalı Chile Exploration Co. şirketiyle başlanmış, daha sonra 1971 yılında kamulaştırılarak CODELCO’nın kontrolüne geçmiştir.
El Teniente Madeni: Başkent Santiago’nun 120 km. güneyindeki maden. 1904 yılında Braden Copper Co. firması tarafından faaliyete geçirilen El Teniente toplam 2.400 km’lik tünelleriyle dünyanın en büyük yer altı bakır madenidir. 1971 yılında kamulaştırılmıştır.
Atakama Çölü: Şili’nin kuzeyinde yer alan dünyanın en kurak çölü. Atakama Çölü’nde 2500 yıldır bakır çıkartılmaktadır. Chuquicamata, El Salvador ve Minera Gaby madenleri bu bölgede yer almaktadır. Buradan çıkartılan bakırlar Pasifik sahiline doğru demiryoluyla taşınır.
Salvador Allende: 1970-1973 yıllarında Şili devlet başkanlığı yapmış sosyalist görüşlü siyasetçi. 11 Eylül 1973 tarihinde General Pinochet tarafından darbeyle hükümetten uzaklaştırılmak istenirken ofisinde kimilerine göre intihar etmiş, kimilerine göre de öldürülmüştür. Allende döneminde Şili bakırları millileştirilmiştir.
General Agustin Pinochet: 1973 yılında Şili devlet başkanı Salvador Allende’ye karşı düzenlenen darbe sonrası başkanlık koltuğuna oturarak 1990 yılına kadar ülkeyi dikta rejimiyle yöneten asker-devlet adamı. 2006 yılında ölmüştür.
Fondo de Estabilización Económica y Social (FEES): Ekonomik ve Sosyal Denge Fonu. Şili’de olası bir ekonomik durgunluk dönemi için bakır gelirlerinin bir kısmının ayrılarak saklandığı bir fondur. 1987 yılında Dünya Bankası’nda açılan Fondo de Compensacion del Cobre fonunun kapatılmasının ardından, buradan gelen 2 buçuk milyar dolarlık kaynakla açılmıştır. Bugünkü piyasa değeriyse yaklaşık 15 milyar dolardır.
Birleşik Devletler Jeolojik Servisi (USGS): Amerikan hükümetine bağlı yerbilimsel araştırma kurumu.
Uluslararası Bakır Çalışma Grubu (ICSG): Bakırla ilgili meselelerde uluslararası işbirliğini sağlamak amacıyla kurulmuş Şili de dâhil 23 ülkenin üye olduğu, merkezi Lizbon’da bulunan kuruluş. Bakırla ilgili istatistiksel raporlar hazırlamaktadır.
Kıvanç SAĞIR
“El Pueblo Unido Jamas Sera Vencido” şarkısı Şili’nin Atakama bölgesinde doğmuş olan Sergio Ortega tarafından Devlet Başkanı Salvador Allende’ye destek vermek için 1973 yılında darbeden önce bestelenmiştir. Daha sonra yine Şilili olan Quilapayun ve Inti-Illimani grupları bu şarkıyı sürgüne gittikleri Avrupa’da söyleyerek dünya çapında üne kavuşturmuştur.
KAYNAKLAR
– CODELCO, http://www.codelco.cl/.
– “Historia de la Mineria en Chile.” CODELCO. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2012. https://www.codelcoeduca.cl/especial-de-mineria/index.html.
– “Chuquicamata.” CODELCO. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.codelco.cl/prontus_codelco/site/edic/base/port/chuquicamata.html.
– “El Teniente.” CODELCO. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.codelco.cl/prontus_codelco/site/edic/base/port/el_teniente.html.
– “La Historia del Codelco.” CODELCO. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2012.
http://www.codelco.cl/historia/prontus_codelco/2011-02-25/103555.html.
– “Codelco Invertira Mas de 4.300 Millones de Dolares Durante 2012.” CODELCO. 6 Mart 2012. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.codelco.cl/codelco-invertira-mas-de-4-300-millones-de-dolares-durante-2012/prontus_codelco/2012-03-06/143807.html.
– “El Cobre en Chile.” PROCOBRE | International Copper Association. Erişim Tarihi: 31 Mayıs 2012. http://www.procobre.cl/principalchile.htm.
– International Copper Study Group (ICSG), http://www.icsg.org/.
– “The World Copper Factbook 2010”. International Copper Study Group (ICSG). Ekim 2010. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.icsg.org/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=278&Itemid=61.
– “U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries 2012.” USGS. 24 Ocak 2012. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/copper/mcs-2012-coppe.pdf.
– Barreno, Jorge. “Chile, el mayor productor de cobre del mundo, y el que mas reservas tiene.” El Mundo. 19 Şubat 2012. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.elmundo.es/america/2012/02/15/noticias/1329346204.html.
– Toovey, Leia Michele. “The Top 10 Copper Producing Countries.” Copper Investing News. 17 Kasım 2010. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://copperinvestingnews.com/4147/the-top-10-copper-producing-countries/.
– Ruiz-Dana, Alejandra. “Commodity Revenue Management: The case of Chile’s copper boom.” IISD. Temmuz 2007. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.iisd.org/pdf/2007/trade_price_case_copper.pdf.
– “Valor de Mercado.” Ministerio de Hacienda / Gobierno de Chile. Nisan 2012. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://www.hacienda.cl/fondos-soberanos/fondo-de-estabilizacion-economica-y/informacion-financiera/valor-de-mercado.html.
– Yılmaz, Serpil. “Şili Yabancı Yatırımı ‘Temiz Eller’le Çekti.” Milliyet. 28 Haziran 2011. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. http://ekonomi.milliyet.com.tr/sili-yabanci-yatirimi-temiz-eller-le-cekti/ekonomi/ekonomiyazardetay/29.06.2011/1408016/default.htm.
– A South American Journey With Jonathan Dimbleby: Chile and Bolivia. BBC. 2011. http://www.bbc.co.uk/programmes/b0153wy3.
– Tropic of Capricorn: Chile to Brazil. BBC. 2008. http://www.bbc.co.uk/programmes/b00906f2, http://www.youtube.com/watch?v=riV0ptpIMhY.
