BİRLEŞİK KRALLIK’IN COMMONWEALTH POLİTİKASI

Giriş

Kısaca Commonwealth olarak adlandırılan Commonwealth of Nations veya British Commonwealth of Nations (Türkçesiyle İngiliz Uluslar Topluluğu veya İngiliz Milletler Topluluğu), Britanya İmparatorluğu’nun 20. yüzyılda şekil değiştirmeye ve dağılmaya başlamasının ardından 1931 yılında kurulan ve 1965 yılında Sekreterya’sının oluşturulması ve bir Genel Sekreter atanmasıyla kurumsal bir hüviyet kazanan bir uluslararası örgüttür. Örgütün özelliği, Britanya İmparatorluğu’nun geçmişte bir parçası (koloni veya dominyon) olmuş ve Birleşik Krallık (İngiltere) Monarkını halen daha sembolik olarak kendi Devlet Başkanları olarak kabul eden ülkelerden kurulu olmasıdır.[1] Üye ülkelerde İngilizce dilinin yaygın olması da, bu ülkeleri birbirlerine bağlayan bir diğer önemli bağ olarak belirtilebilir. Günümüzde, örgütün toplam 54 üyesi bulunmaktadır. Bu sayede, örgüt, günümüzde, dünya nüfusunun yaklaşık üçte biri olan 2,4 milyar insanın temsil edildiği ve 10 trilyon dolarlık ekonomisiyle dünya gayrisafi milli hasılasının yüzde 14’ünün üretildiği devasa bir birlik görünümündedir.[2]

Commonwealth bayrağı

Commonwealth üyesi ülkeler şöyle gruplandırılabilir:[3]

Topluluğa dahil olan Cumhuriyetler (33): Bangladeş (1972’de üye oldu), Botsvana (1966’de üye oldu), Dominik Cumhuriyeti (1978), Fiji (1971’de üye oldu, 1987’de çıktı, 1997’de tekrar katıldı), Gambiya (1965’de üye oldu, 2013’de organizasyonu terk etti, 2018’de tekrar üye oldu), Gana (1957’de üye oldu), Guyana (1966’da üye oldu), Güney Afrika (1931’de üye oldu, 1961’de çıktı, 1994’de tekrar katıldı), Hindistan (1947’de üye oldu), Kamerun (1995’de üye oldu), Kenya (1963’de üye oldu), Kıbrıs Cumhuriyeti (1961’de üye oldu), Kiribati (1979’da üye oldu), Malavi (1964’de üye oldu), Maldivler (1982’de özel üye olarak katıldı, 1985’de tam üye oldu), Malta (1964’de üye oldu), Mauritius (1968’de üye oldu), Mozambik (1995’de üye oldu), Namibya (1990’da üye oldu), Nauru (1968’de özel üye olarak katıldı, 1999’da tam üye oldu), Nijerya (1960’da üye oldu), Pakistan (1947’de üye oldu, 1972’de çıktı, 1989’da tekrar katıldı), Ruanda (2005’de üye oldu), Samoa (1970’de üye oldu), Seyşeller (1976’da üye oldu), Sierra Leone (1961’de üye oldu), Singapur (1965’de üye oldu), Sri Lanka (1948’de üye oldu), Tanzanya (1961’de üye oldu, 1963’de üye olan Zanzibar ile birleşti), Trinidad ve Tobago (1962’de üye oldu), Uganda (1962’de üye oldu), Vanuatu (1980’de üye oldu), Zambiya (1964’de üye oldu).

Commonwealth üyeleri haritası[4]

İngiltere Monarkından farklı bir Monarka bağlı olan üye monarşiler (5): Brunei (1984’de üye oldu), Esvatini Krallığı veya Svaziland (1968’de üye oldu), Lesotho (1966’da üye oldu), Malezya (1957’de üye oldu), Tonga (1970’de üye oldu).

İngiliz Monarkı’na bağlı olan Commonwealth üyeleri (16): Antigua ve Barbuda (1981’de üye oldu), Avustralya (1931’de üye oldu), Bahamalar (1973’de üye oldu), Barbados (1966’da üye oldu), Belize (1981’de üye oldu), Birleşik Krallık (1931’de üye oldu), Grenada (1974’de üye oldu), Jamaika (1962’de üye oldu), Kanada (1931’de üye oldu), Papua Yeni Gine (1965’de üye oldu), Saint Kitts ve Nevis (1983’de üye oldu), Saint Lucia (1979’da üye oldu), Saint Vincent ve Grenadinler (1979’da özel üye olarak katıldı, 1985’de tam üye oldu), Solomon Adaları (1978’de üye oldu), Tuvalu (1978’de özel üye olarak katıldı, 2000’de tam üye oldu), Yeni Zelanda (1931’de üye oldu).

Geçmişte İngiltere Kolonisi olup, Commonwealth’e katılmayı reddedenler: İrlanda, Myanmar (Burma), Aden (Şu an Yemen’in parçası), Mısır, Irak, Ürdün, Filistin, Sudan, Somaliland, Kuveyt, Bahreyn, Umman, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE).

Ayrılan üyeler: İrlanda Cumhuriyeti (1949’da ayrıldı), Zimbabve (2003’de ayrıldı).

Aday üyeler: Burundi, Güney Sudan, Somaliland, Surinam, Zimbabve.

Commonwealth, Brexit süreci ile Birleşik Krallık’ın Avrupa Birliği’nden ayrılmasıyla birlikte yeniden önem kazanmış bir yapıdır. Hatta bu son dönemde, Commonwealth için “Empire 2.0” gibi bir ifade bile kullanılır olmuştur.[5] Bugüne kadar daha çok kültürel özelliklerin (İngilizce dili, Britanya İmparatorluğu’nun şanlı geçmişine dayalı nostaljik duygular, kriket ve rugby gibi İngilizlere özgü spor dalları, soldan akan trafik vs.) ve spor müsabakalarının (Commonwealth Oyunları-Commonwealth Games) öne çıktığı bir birlik (ki 4 yılda bir düzenlenen organizasyon, dünyanın üçüncü en büyük spor organizasyon kabul edilmektedir[6]) veya uluslararası örgüt olmasına karşın, Commonwealth’in Birleşik Krallık’ın gelecekte dünya siyasetinde yeniden bir süpergüç olabilmesi için en önemli araç olduğu aşikârdır. Zaten İngilizlerin en ünlü politikacısı olan Winston Churchill de, İkinci Dünya Savaşı sonrasında ülkesinin dış politika önceliklerini belirlerken, Transatlantikçilik, Avrupacılık ve Commonwealthçilik olarak üç temel ve farklı dış politika eğilimine (Üç Halka) işaret etmiştir. Churchill’in bu formülasyonunun ardından, ilerleyen yıllarda Birleşik Krallık dış politikasında Transatlantikçilik ve Avrupacılık öne çıkmasına karşın, Commonwealth geleneği de her zaman diri tutulmuş ve Brexit sonrasında yeniden gündeme gelmeye başlamıştır.

Bu yazıda, önce Commonwealth’in tarihi detaylı bir şekilde anlatılacak, daha sonra da günümüzde Commonwealth’in Birleşik Krallık dış politikasındaki yeri analiz edilecektir. Örgütün tarihsel gelişimi içerisinde, kurumsal yapısının gelişimi ve ana hatları da anlatılarak, konu hakkında detaylı bilgiler verilmeye gayret edilecektir.

Commonwealth sembolü

Commonwealth’in Tarihi

British Commonwealth of Nations veya İngiliz Uluslar Topluluğu, 1931 yılında Britanya İmparatorluğu’nun Westminster Tüzüğü’nü (The Statute of Westminster) kabul etmesiyle kurulmuştur. Westminster Tüzüğü, Britanya İmparatorluğu’na bağlı Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Güney Afrika, İrlanda ve Newfoundland gibi devletler/topraklarda yasama özerkliklerinin oluşmasını sağlamıştır (Avustralya ve Yeni Zelanda bunu hemen kabul etmemişlerdir).[7] Bunun öncesinde, 1926 tarihli Balfour Deklarasyonu ile de (1917 tarihli Balfour Deklarasyonu ile karıştırılmamalıdır) Britanya İmparatorluğu’na bağlı dominyonların eşitliği prensibi zaten kabul edilmiştir. Bu gelişmelerle birlikte, 1931 yılında, Birleşik Krallık, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika, Commonwealth’in kurucusu olan 5 ülke olarak tarihe geçmişlerdir.[8] Güney Afrika, 1961’de örgütten ayrılacak ama 1994’de yeniden üye olacaktır. Commonwealth’in kurulması öncesinde, 1930 yılı Ağustos ayında Kanada’nın Hamilton şehrinde düzenlenen Britanya İmparatorluğu Oyunları (British Empire Games) ile emperyal bağlar gündeme getirilmiş ve oyunlara tam 11 ülke (Avustralya, Bermuda, Galler, Guyana, Güney Afrika, İngiltere, İrlanda, İskoçya, Kanada, Newfoundland, Yeni Zelanda) katılmıştır. Bunun ardından, 1 Ekim 1930’da toplanan 7. Emperyal Konferans sonrasında ise, 1931 Westminster Tüzüğü oluşturulmuş ve Commonwealth’in temelleri atılmıştır. 1934 yılında, Londra’da, Britanya İmparatorluğu Oyunları’nın ikincisi düzenlenmiştir.[9] İlk oyunlara katılan 11 ülke dışında, 7 yeni ülkeyle birlikte (Güney Rodezya, Hindistan, Hong Kong, İrlanda, Jamaika, Kuzey İrlanda, Trinidad ve Tobago), bu oyunlara katılan ülke sayısı 18’e ulaşmıştır. Oyunların üçüncüsü ise 1938’de Avustralya’da Sidney kentinde düzenlenmiştir. Oyunlara bu defa da 15 ülke katılmıştır. İkinci Dünya Savaşı döneminde Commonwealth’in ve Britanya İmparatorluğu Oyunları’nın gelişimi savaş nedeniyle aksamıştır. Buna karşın, bu dönemde de 1944 yılının 1 Mayıs tarihinde Londra’da ilk Commonwealth Başbakanlar Toplantısı yapılmıştır.[10] 1946 yılında ise, ikinci Commonwealth Başbakanlar Toplantısı yine Londra’da ve 23 Nisan tarihinde düzenlenmiştir.

1944 tarihli ilk Commonwealth Başbakanlar Toplantısında (soldan sağa): Mackenzie King (Kanada), Jan Smuts (Güney Afrika), Winston Churchill (Birleşik Krallık), Peter Fraser (Yeni Zelanda) ve John Curtin (Avustralya)

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından tüm dünyada aşırı milliyetçi, emperyalist ve kolonici zihniyetlere yönelik büyük bir tepki oluşunca, Britanya İmparatorluğu ve diğer imparatorluklar dekolonizasyon sürecinde küçülmeye başlamışlardır. Bu dönemde, İmparatorluğun uzun asırlar boyunca en gözde kolonisi olan Hindistan ve ondan ayrılarak kurulan Pakistan 1947’de, Sri Lanka da (eski adıyla Seylan) 1948’de Commonwealth’e üye olarak, üye sayısını 8’e çıkarmışlardır. Pakistan, ilerleyen yıllarda 1972’de örgütten ayrılacak ama 1989’da yeniden üye olacaktır. 1948’de Britanya İmparatorluğu’ndan bağımsızlığını kazanan Burma (şimdiki Myanmar) ise, bugüne kadar Commonwealth’e üye olmayı reddetmiştir. 1948’de örgütün üçüncü Başbakanlar Toplantısı da yapılmıştır. Ayrıca 1949 yılında Hindistan’ın bir Cumhuriyet olmaya karar vermesiyle birlikte, örgütten ayrılması gündeme gelmiştir. Ancak bu noktada örgütün kurallarında bir değişikliğe gidilmiş ve 1949 yılı Nisan ayında Londra’da yapılan dördüncü Başbakanlar Toplantısı sonrasında, Britanya Monarkının “Commonwealth üyelerinin özgür birliklerinin sembolü” olarak kabul etmesi durumunda üyeliğinin devam edebileceğine karar verilmiştir.[11] Bu tarihten itibaren, örgütün adı olarak da British Commonwealth of Nations yerine Commonwealth terimi kullanılmaya başlanmıştır. Böylelikle, 1950 yılında, Hindistan, örgütün Cumhuriyet rejimine sahip ilk ülkesi haline gelmiştir. Ayrıca yine 1950 yılında Yeni Zelanda’nın Auckland şehrinde dördüncü Britanya İmparatorluğu Oyunları düzenlenmiş ve oyunlara 12 devlet katılmıştır. 1951 yılında Londra’da toplanan beşinci Başbakanlar Toplantısını, aynı yılın Temmuz ayında Kore Savaşı için Commonwealth’in ilk askeri birliğinin (İngiliz, Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, Sri Lanka, Pakistan ve Güney Afrika askerlerince) oluşturulması izlemiştir. 1953 yılında örgütün altıncı Başbakanlar Toplantısı yapılmış; 1954 yılında da Britanya İmparatorluğu Oyunları, yeni adı olan Britanya İmparatorluğu ve Commonwealth Oyunları (British Empire and Commonwealth Games) olarak beşinci kez, bu defa Kanada’da British Columbia’da, düzenlenmiştir. Oyunlara tam 24 ülkeden sporcular katılım göstermiştir. 1955 ve 1956’da örgütün yedinci ve sekizinci Başbakanlar Toplantısı yapılmıştır. 1957’de Gana ve Malezya’nın üyelikleriyle birlikte Commonwealth üye sayısı 10’a çıkmıştır. Ayrıca aynı yıl içerisinde dokuzuncu Başbakanlar Toplantısı yapılmıştır. 1958’de Britanya İmparatorluğu ve Commonwealth Oyunları adıyla altıncı kez Commonwealth Oyunları -Galler’in Cardiff şehrinde- düzenlenmiştir. Oyunlara tam 36 devlet katılım göstermiştir. Aynı yılın Eylül ayında düzenlenen Ticaret ve Ekonomi Konferansı’nda ise, üye devletler arasında ticareti engelleyen tüm bariyerlerin kaldırılması kararı alınmıştır.

Commonwealth Oyunları (Commonwealth Games) logosu

1960’larda, Commonwealth’in kurumsallaşması hız kazanmıştır. Zira Britanya İmparatorluğu, Başbakan Harold Macmillan’ın Cape Town’daki “Değişim Rüzgarı” (Wind of Change) konuşması sonrasında hızlı bir dekolonizasyon sürecine girmiştir. Bu yıl içerisinde örgüte giren Nijerya, Commonwealth’in 11. üyesi olmuştur. 1960 yılında, ayrıca, örgütün onuncu Başbakanlar Toplantısı yapılmıştır. Nijerya’yı 1961’de örgüte katılan Kıbrıs Cumhuriyeti, Sierra Leone ve Tanzanya ile 1962’de birliğe giren Jamaika, Trinidad ve Tobago ve Uganda takip etmiştir. Ancak 1961’de, Güney Afrika, uzunca bir süreliğine (1994’e kadar) birlikten ayrılmıştır. 1962’de ayrıca Britanya İmparatorluğu ve Commonwealth Oyunları adıyla yedinci kez Commonwealth Oyunları Avustralya-Perth’de düzenlenmiş ve oyunlara 35 devletten sporcular katılım göstermiştir. 1961 ve 1962’de örgütün on birinci ve on ikinci Başbakanlar Toplantısı da düzenlenmiştir. 1963’de Kenya, 1964’de Malavi, Malta ve Zambiya’nın da katılımıyla birliğin üye sayısı iyice artmıştır. Yine 1964 yılı içerisinde, Commonwealth’in on üçüncü Başbakanlar Toplantısı -her zaman olduğu gibi Londra’da- yapılmıştır. 1965’te Gambiya ve Singapur da Commonwealth üyesi olmuşlardır. Gambiya, 2013’de birlikte ayrılacak ama 2018’de yeniden üye olacaktır. Örgütün on dördüncü Başbakanlar Toplantısı da bu yıl içerisinde Londra’da düzenlenmiştir.

Commonwealth’in ilk Genel Sekreteri olan Kanadalı diplomat Arnold Smith

Londra’da düzenlenen 1965 tarihli on dördüncü Commonwealth Başbakanları Konferansı’ndan sonra, ayrıca, örgütün tüzel kişiliğinin geliştirilmesi adına bir Sekreterya kurulması ve örgütün başına bir Genel Sekreter atanmasına karar verilmiştir. Böylelikle, Kanadalı diplomat Arnold Smith (1915-1994), 1965-1975 döneminde görev yapan Commonwealth’in ilk Genel Sekreteri olmuştur. Arnold Smith döneminde, örgütün ilk logusu (1972) ve ilk bayrağı (1973) da belirlenmiş ve örgütün kurumsallaşması yönünde bazı somut adımlar (örneğin Başbakanlar Toplantısının Hükümet Başkanları Toplantısı olarak ve Londra dışında düzenlenmeye başlaması) atılmıştır.[12] Commonwealth Genel Sekreteri’nin görevleri; Commonwealth’in değerlerini korumak ve geliştirmek, kamuoyu önünde Commonwealth’i temsil etmek ve Commonwealth Sekreterya’sını yönetmektir.[13] Commonwealth liderleri tarafından seçilen Genel Sekreter, geçmişte daha uzun süre görev yapan Genel Sekreterler olmasına karşın, günümüzde en fazla 2 dönem ve 8 yıl (her bir dönem 4 yıl) görev yapabilmektedirler. Arnold Smith ve sonrasında Genel Sekreterlik görevini üstlenen kişiler ve görev yaptıkları dönemler şöyle olmuştur:[14]

1966 yılında da tam 4 yeni devlet (Barbados, Botsvana, Guyana, Mauritius) birliğe katılacaktır.[15] 1966 yılında ayrıca sekizinci kez Commonwealth Oyunları -Jamaika’da Kingston’da- düzenlenmiş ve oyunculara tam 34 devlet katılmıştır. 1966 yılında on altıncı Commonwealth Başbakanlar Toplantısı da düzenlenmiştir. 1968 yılında Mauritius ve Svaziland (şimdiki adıyla Esvatini Krallığı) örgüte üye olmuşlardır. Onların dışında, Commonwealth’e 1999’da tam üye olacak Nauru da bu dönemde özel üye statüsüyle birliğe katılmıştır. 1969’da ise, örgütün on yedinci ve son Başbakanlar Toplantısı yapılmıştır. 1971’den itibaren, bu toplantı, Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı adıyla devam etmiştir. Ayrıca, Başbakanlar Toplantısının aksine, Hükümet Başkanları Toplantısı Londra dışında organize edilmeye başlanmıştır.

1970 yılı içerisinde örgüte yeni iki üye (Samoa ve Tonga) katılmıştır. 1970 yılında ayrıca dokuzuncu kez Commonwealth Oyunları (ilk kez British Commonwealth Games adıyla) İskoçya’nın Edinburgh şehrinde düzenlenmiş ve oyunlara 42 devlet katılım göstermiştir. 1971’de Başbakanlar Toplantısının yerine ilk kez Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı -Singapur’da- düzenlenmiştir. Bu toplantı sonrasında yayınlanan Singapur Deklarasyonu (Singapore Declaration of Commonwealth Principles) ile örgüte 12 maddelik kısa ve öz bir tüzel çerçeve kazandırılmıştır. Bu 12 maddeye bakıldığında; birinci maddede örgütün bağımsız devletlerden oluşan gönüllü bir birlik olduğu, ikinci maddede örgütün üyelerinin altı farklı kıtadan gelen çok farklı halklardan oluştuğu, üçüncü maddede örgüte üyeliğin diğer birliklere üyelik ya da bağımsız dış politika anlayışıyla bir tezat teşkil etmediği, dördüncü maddede üye devletlerin bazı ilkeleri kabul ettikleri, beşinci maddede üye devletlerin uluslararası barış ve Birleşmiş Milletler (BM) düzenini kabul ettikleri, altıncı maddede bireysel özgürlükler ve demokrasiye destek verildiği, yedinci maddede ırkçılığa karşı çıkıldığı, sekizinci maddede kolonyal yönetim ve ırkçı baskıların kabul edilmediği, dokuzuncu maddede fakirlik, eşitsizlik, cehalet ve hastalıklarla mücadele edildiği, onuncu maddede serbest ticaretin desteklendiği, on birinci maddede dayanışma ve yardımlaşmanın teşvik edildiği ve on ikinci ve son maddede de çok-uluslu yaklaşımla barışa hizmet edilmesinin amaçlandığı vurgulanmıştır.[16]Ayrıca 1971 yılında Fiji örgüte üye olurken, 1972 yılında da Bangladeş birliğe üye olmuş, fakat aynı yıl içerisinde Pakistan -1989’a kadar- üyelikten ayrılmıştır. 1973 yılında ise Bahamalar birliğe üye olmuş, ayrıca ikinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Kanada’nın Ottawa şehrinde yapılmıştır.

Shridath Ramphal

1974 yılında yine British Commonwealth Games adıyla onuncu defa Commonwealth Oyunları düzenlenmiş ve Yeni Zelanda’nın Christchurch şehrinde düzenlenen bu organizasyona tam 38 farklı devletten sporcular katılmıştır. Ayrıca bu yıl içerisinde Grenada birliğe üye olmuştur. 1975 yılında üçüncü Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Jamaika’nın Kingston şehrinde yapılırken, bu yıl içerisinde Papua Yeni Gine de birlik üyesi olmuştur. 1975’de ayrıca Arnold Smith’in yerine Guyanalı Shridath Ramphal yeni Genel Sekreter olmuştur. 1976’da Seyşeller birliğe katılmış, 1977’de ise Londra’da dördüncü Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı organize edilmiştir. 1978’de Solomon Adaları ve Dominik Cumhuriyeti birliğe üye olurken, 2000 yılında tam üye olacak Tuvalu da özel üye statüsüyle birliğe katılmıştır. 1978’de, ayrıca, on birinci Commonwealth Oyunları, ilk kez bu isimle ve Kanada’nın Edmonton şehrinde, tam 46 devletten sporcuların katılımıyla düzenlenmiştir. 1979’da beşinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Zambiya’nın Lusaka şehrinde düzenlenmiştir. Ayrıca bu yıl içerisinde birliğe Kiribati ve Saint Lucia tam üye olarak katılmışlar, 1985’de tam üye olacak Saint Vincent ve Grenadinler de özel üye statüsüyle Commonwealth’e üye olmuştur.

1980’de Vanuatu birliğin yeni üyesi olmuştur. 1981’de Avustralya’nın Melbourne şehrinde altıncı Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı yapılırken, Belize ve Antigua ve Barbuda da birliğin yeni üyeleri olmuşlardır. 1982’de on ikinci Commonwealth Oyunları Avustralya’nın Brisbane şehrinde düzenlenmiş ve organizasyona 46 devlet katılım göstermiştir. Bu yıl içerisinde, ayrıca, Maldivler, birliğe özel üye olmuştur. Maldivler’in tam üyeliği ise 1985’de gerçekleşmiştir. 1983’de yedinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Hindistan’ın Yeni Delhi şehrinde düzenlenirken, Saint Kitts ve Nevis de birliğin yeni üyesi olmuştur. 1984’de Brunei birliğe katılmıştır. 1985’de ise, Bahamalar’ın Nassau kentinde sekizinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı yapılmıştır. 1985’de, ayrıca, özel üyelerden Saint Vincent ve Grenadinler ile Maldivler tam üye haline gelmişlerdir. 1986’da dokuzuncu Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Londra’da yapılırken, ayrıca on üçüncü Commonwealth Oyunları da İskoçya’nın Edinburgh şehrinde -27 ülke ile- düzenlenmiştir. Katılımın az olmasının sebebi ise, Margaret Thatcher hükümetinin Güney Afrika’daki ırkçı apartheid rejimiyle olan bağlarını protesto etmek isteyen birçok Commonwealth üyesinin oyunlara katılmamasıdır. 1987’de onuncu Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Kanada’nın Vancouver şehrinde düzenlenmiştir. Bu toplantı, ilk kez başkent olmayan bir şehirde düzenlenen Hükümet Başkanları Toplantısı olarak tarihe geçmiştir. 1987 yılında ayrıca Fiji üyelikten ayrılmıştır. 1989’da Pakistan üyeliğe geri dönerken, on birinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Malezya’nın Kuala Lumpur şehrinde yapılmıştır. Bu toplantının ardından yayınlanan Langkawi Çevre Deklarasyonu (Langkawi Declaration on the Environment) ile, ayrıca, çevre sorunları konusunda birlik tarafından somut bir girişim yapılmıştır.[17]

(Chief) Emeka Anyaoku

1990 yılında Namibya birliğin yeni üyesi olurken, on dördüncü Commonwealth Oyunları da Yeni Zelanda’nın Auckland şehrinde düzenlenmiş ve organizasyona 55 takım katılmıştır. 1990’da ayrıca Shridath Ramphal yerine Nijeryalı (Chief) Emeka Anyaoku yeni Genel Sekreter seçilmiştir. 1991’de on ikinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Zimbabve’nin Harare şehrinde düzenlenmiştir. Bu toplantı sonrasında ilan edilen Harare Deklarasyonu (Harare Declaration), 1971 Singapur Deklarasyonu ile birlikte örgütün en önemli iki temel metninden biri kabul edilmektedir. Bu deklarasyonda; 20 yıl önce Singapur Deklarasyonu’nda ilan edilen değerler tekrarlanırken, üyelik nitelikleri hakkında da bazı açıklamalara yer verilmiştir.[18] 1993 yılında on üçüncü Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Limasol şehrinde düzenlenmiştir. 1994 yılında ise, eski üyelerden ve Afrika’nın en etkili devletlerinden Güney Afrika’nın üyeliğe dönmesi oldukça önemli ve pozitif bir gelişme olmuştur. Yine 1994 yılında on beşinci Commonwealth Oyunları Kanada’nın Victoria şehrinde 63 devletin katılımıyla yapılmıştır. Güney Afrika, böylelikle Commonwealth Oyunları’na da 30 yıl aradan sonra dönmüştür. 1995 yılında Kamerun ve Mozambik birliğin yeni üyeleri olurken (ki Mozambik Britanya kolonisi olmadan birliğe katılan ilk üye olmuştur), on dördüncü Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı da Yeni Zelanda’nın Auckland şehrinde düzenlenmiştir. On beşinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı ise 1997’de İskoçya’nın Edinburgh şehrinde yapılmıştır. Bu toplantı sonrasında ilan edilen Edinburgh Commonwealth Ekonomik Deklarasyonu (Edinburgh Commonwealth Economic Declaration) ile de, örgütün kurumsal yapısı daha da geliştirilmiş ve ekonomik anlayışına netlik kazandırılmıştır.[19] Ayrıca, bu yıl içerisinde Fiji üyeliğe geri dönmüştür. 1998 yılında Malezya’nın Kuala Lumpur şehrinde on altıncı Commonwealth Oyunları düzenlenmiş ve organizasyona 69 devlet katılım göstermiştir. 1999 yılında Nauru birliğin tam üyesi olurken, on altıncı Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı da Güney Afrika’nın Durban şehrinde düzenlenmiş ve bu toplantıda “Commonwealth Chair-in-Office” (CIO) adıyla Genel Sekreter’den farklı yeni bir makamın yaratılması uygun görülmüş; bu göreve ilk atanan kişi ise GüneyAfrikalı Thabo Mbeki olmuştur. 2 yıl görev yapılan ve toplantının yapıldığı ülkelerin Başbakanları ya da Devlet Başkanlarının üstlendiği CIO’luk görevini, Thabo Mbeki sonrasında şu isimler sürdürmüşlerdir:

Commonwealth Chair-in-Office (CIO) listesi

Don McKinnon

2000 yılında, Yeni Zelandalı Don McKinnon, (Chief) Emeka Anyaoku yerine yeni Genel Sekreter olmuştur. 2000 yılında, ayrıca, Tuvalu birliğin yeni üyesi olmuştur. 2001 yılında, 11 Eylül (9/11) saldırıları nedeniyle Avustralya’nın Brisbane şehrinde düzenlenmesi planlanan on yedinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı ertelenmiştir. 2002 yılında, on yedinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısı Avustralya’nın Coolum şehrinde yapılabilmiştir. Toplantıda John Howard yeni CIO seçilmiştir. Ayrıca yine aynı yıl içerisinde on yedinci Commonwealth Oyunları İngiltere’nin Manchester şehrinde düzenlenmiştir. Oyunlara 72 devletten sporcular iştirak etmiştir. 2003 yılında on sekizinci Hükümet Başkanları Toplantısı Nijerya’nın Abuja kentinde yapılmıştır. Toplantıda Olusegun Obasanjo yeni CIO seçilmiştir. 2005 yılında on dokuzuncu Hükümet Başkanları Toplantısı Malta’nın Valletta şehrinde yapılmış ve Maltalı Lawrence Gonzi yeni CIO seçilmiştir. 2006 yılında Avustralya’nın Melbourne şehrinde on sekizinci Commonwealth Oyunları düzenlenmiş ve oyunlara tam 71 farklı devletten sporcular katılmışlardır. 2007’de yirminci Hükümet Başkanları Toplantısı Uganda’nın Kampala şehrinde yapılmış ve Yoweri Museveni yeni CIO olmuştur. 2008’de Don McKinnon yerine Hindistanlı Kamalesh Sharma yeni Genel Sekreter seçilirken, 2009’daki yirmi birinci Hükümet Başkanları Toplantısı Trinidad ve Tobago’nun Port of Spain kentinde yapılmıştır. Bu toplantıda, Patrick Manning yeni CIO olmuştur. Ayrıca Ruanda, bu yıl içerisinde birliğin üyesi haline gelmiştir.

Kamalesh Sharma

2010 yılında, ilk olarak Kamla Persad-Bissessar ülkesi Trinidad ve Tobago’da Başbakan olunca, Patrick Manning yerine, örgütün yeni CIO’su olmuş, daha sonra da Hindistan’ın Delhi şehrinde on dokuzuncu Commonwealth Oyunları düzenlenmiştir. Oyunlara 71 ülke katılım göstermiştir. 2011’de yirmi ikinci Hükümet Başkanları Toplantısı Avustralya’nın Perth şehrinde yapılırken, Avustralya Başbakanı Julia Gillard da birliğin yeni CIO’su olmuştur. Bu dönemde, Avustralya’da yaşanan değişiklikler nedeniyle Kevin Rudd ve Tony Abbott da kısa sürelerle CIO olmuşlardır. Bu toplantıda, Perth Anlaşması (Perth Agreement) ile Westwinster modeli ve anayasal monarşi konusunda bazı önemli değişiklikler yapılmıştır. 2013 yılında yirmi üçüncü Hükümet Başkanları Toplantısı Sri Lanka’nın Colombo kentinde düzenlenirken, toplantıda Mahinda Rajapaksa yeni CIO seçilmiştir. Ayrıca, bu yıl içerisinde, Yahya Jammeh liderliğindeki Gambiya birlikten çekilmiştir. Bu toplantıya katılım konusunda Birleşik Krallık hükümetinin bazı çekinceleri olmuş ve Avam Kamarası Dış İlişkiler Komitesi, toplantının Sri Lanka’da yapılmasının yanlış bir karar olduğuna yönelik bir rapor hazırlamıştır.[20] Bunun sebebi ise, Sri Lanka’da insan haklarına yönelik suistimal ve tacizlerdir. 2014 yılında, yirminci Commonwealth Oyunları İskoçya’nın Glasgow kentinde düzenlenmiş ve oyunlara yine 71 devlet katılım göstermiştir. 2015 yılında Sri Lanka’da hükümet değişikliği nedeniyle Maithripala Sirisena yeni CIO haline gelmiş; sonrasında Malta’da düzenlenen yirmi dördüncü Hükümet Başkanları Toplantısında da Joseph Muscat yeni CIO olmuştur. 2016 yılında Birleşik Krallık vatandaşı olan Patricia Scotland birliğin yeni Genel Sekreteri olmuştur. 2017 yılında Vanuatu’da düzenlenmesi planlanan yirmi beşinci Hükümet Başkanları Toplantısı Pam Kasırgası nedeniyle iptal edilirken, bu toplantı ancak 2018’de Londra’da düzenlenmiştir. Böylelikle, dönemin Birleşik Krallık Başbakanı Theresa May, birliğin yeni CIO’su olmuştur. 2018’de ayrıca Gambiya birliğe yeniden üye olmuştur. Ayrıca aynı yıl içerisinde Avustralya’nın Gold Coast şehrinde yirmi birinci Commonwealth Oyunları düzenlenmiş ve oyunlara yine 71 ülke katılım göstermiştir. 2019’da Birleşik Krallık’ta yaşanan hükümet değişikliği nedeniyle, Boris Johnson yeni CIO olmuştur. 2020 yılında birliğin yirmi altıncı Hükümet Başkanları Toplantısının Ruanda’nın Kigali şehrinde düzenlenmesi planlanmaktadır. Ayrıca 2022 yılında yirmi ikinci Commonwealth Oyunları’nın Birmingham’da düzenlenmesi öngörülmüştür.

Patricia Scotland

Günümüzde Commonwealth’in Genel Sekreterliğini Birleşik Krallık vatandaşı olan Dominik Cumhuriyeti asıllı (internet kaynaklarında çifte vatandaşlığının olduğu da yazılmaktadır) İşçi Partili siyasetçi ve diplomat Patricia Scotland (1955-)[21] sürdürmektedir. 2016 yılında Kamalesh Sharma’nın yerine bu göreve atanan Scotland, bu göreve atanan ilk kadın olarak da tarihe geçmiştir. Günümüzde Commonwealth’in Genel Sekreterliğini Patricia Scotland’ın, CIO’luğunu da Birleşik Krallık Başbakanı olan Boris Johnson’ın yapması, Birleşik Krallık’ın bu organizasyon açısından günümüzde de en temel konumda olduğunu ispatlar niteliktedir.

Boris Johnson, 2018 yılında Londra’da düzenlenen yirmi beşinci Commonwealth Hükümet Başkanları Toplantısında konuşurken

Günümüzde Commonwealth ve Birleşik Krallık Dış Politikasındaki Yeri

Commonwealth, Birleşik Krallık’ın Britanya İmparatorluğu’ndan bir ulus-devlete dönüşme sürecinde İmparatorluk bakiyesi topraklardaki etkisini koruyabilmek için geliştirdiği başarılı bir girişimdir. Nitekim bu girişimin de etkisiyle, İmparatorluğunu kaybeden diğer devletlerden (Avusturya-Macaristan İmparatorluğu veya Osmanlı İmparatorluğu) farklı olarak ve Fransa’ya benzer şekilde (Fransa için de benzer bir rolü Uluslararası Frankofoni Örgütü oynamaktadır), Birleşik Krallık, bugüne kadar dünya siyasetindeki ağırlığı ve gücünü korumayı başarmıştır. Bunda en önemli etkenler; Birleşik Krallık’ın Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 5 daimi üyesinden biri olması, ABD ile geliştirdiği özel ilişkiler (special relationship) ve İmparatorluk bağlarını Commonwealth sayesinde canlı ve diri tutmayı başarmasıdır. Buna rağmen, Amelia Hadfield, Winston Churchil’in “Üç Halka” yaklaşımıyla 20. yüzyılda post-kolonyal dönemde gücünü korumayı umut eden Birleşik Krallık’ın bunu tam anlamıyla başaramadığını düşünmektedir.[22]

Commonwealth’in Başkanı 1952’den beri Kraliçe II. Elizabeth’dir

Göktürk Tüysüzoğlu’na göre ise, Winston Churchill ve Commonwealth’in kurumsallaştığı dönemde görev yapan Britanyalı devlet adamları neredeyse tamamen İmparatorluk yanlısı muhafazakâr siyasetçiler olmalarına karşın, aynı zamanda gerçekçiydiler.[23] Bu nedenle de, yeni yükselen ABD gibi bir süpergüce dayanarak ayakta kalabileceklerini düşündüler. Dolayısıyla, İkinci Dünya Savaşı ardından Birleşik Krallık dış politikasında ABD ile kurulan özel ilişkiler (Atlantikçilik-Transatlantikçilik) daima ağır bastı. 1956-1957 döneminde yaşanan Süveyş Krizi ile de eski şanlı İmparatorluk günlerinin geçtiği tescillenmiş oldu. Tüysüzoğlu, ayrıca, Birleşik Krallık’ın eski kolonilerini Commonwealth’e üye yapması ve onlarla iyi ilişkiler kurabilmesini Hadfield’in aksine bir başarı olarak değerlendirmektedir. Yazara göre, İngilizler, kendilerine özgü pragmatizmlerini kullanarak, eski kolonilerine Commonwealth’in onların iyiliği için olduğunu kabul ettirebilmiş[24] ve bu sayede halk ve devlet seçkinleri nezdinde yaşanabilecek çöküş algısı ve moral bozukluğunu post-kolonyal dönemde gayet iyi yönetebilmişlerdir. Nitekim Kraliçe II. Elizabeth, bugün bile tüm Commonwealth ülkelerinde çok sevilen bir Monark ve genelde yüksek halk desteğine sahip bir kişidir.

Prens Charles, annesi II. Elizabeth’in ardından Commonwealth’in Başkanı olacak

1952’de tahta çıkan ve Commonwealth’in Başkanı kabul edilen Kraliçe II. Elizabeth, neredeyse Commonwealth’le yaşıttır. Zira kağıt üzerinde 1931’de kurulan Commonwealth örgütünün şekillenmesi ve genişlemesi, tamamen Kraliçe II. Elizabeth’in saltanatı döneminde yaşanmıştır. Elizabeth, 1953 yılında Yeni Zelanda’dan yaptığı Christmas konuşmasında, Commonwealth’i “dostluk, sadakat, özgürlük ve barış isteğine yani insan ruhunun en yüksek özelliklerine dayalı yepyeni bir kavram” (an entirely new conception – built on the highest qualities of the Spirit of Man: friendship, loyalty, and the desire for freedom and peace) olarak tanımlamıştır.[25] II. Elizabeth, Commonwealth’in liderliği dışında, 16 üye ülkenin de Monarkı olarak kabul edilmektedir. Normalde Kral veya Kraliçe değiştiğinde Commonwealth Başkanı otomatik olarak değişmese de, 2018 yılında Galler Prensi Charles’ın (Prens Charles) annesi Elizabeth’in ardından Commonwealth’e liderlik etmesi kararlaştırılmıştır.

Commonwealth Sekreterya’sının bulunduğu Londra’daki Marlborough House

Commonwealth örgütünün gelişimi ve kurumsallaşmasında, Uluslararası İlişkiler literatüründe “İngiliz Okulu” (English School of International Relations Theory) olarak bilinen yaklaşımın da etkisi büyüktür. Bu ekolün gelişiminde Hedley Bull, Martin Wight, John Vincent, Robert Jackson, Keith Hancock, Charles Manning ve Adam Watson gibi isimler ön plana çıkmaktadır. Bu ekolün ortaya çıkışında Commonwealth ve Britanya İmparatorluğu’nun etkisi, kurucu kişilerin kimliğinden de anlaşılabilir. Örneğin, Hedley Bull ve Keith Hancock gibi İngiliz Okulu’nu kuran isimlerden ikisi, Londra’da çalışan Avustralyalı akademisyenlerdir; aynı şekilde Robert Jackson Kanadalı, Charles Manning de Güney Afrikalıdır.[26] Özdamar ve Devlen’e göre, gerçekçilik (realism), akılcılık (rationalism) ve devrimcilik (revolutionism) geleneklerinin üçünü de sentezleme becerisini gösterip özgün bir çerçeve yaratabilen tek yaklaşım olan İngiliz Okulu, “uluslararası toplum” (international society veya society of states) kavramını ortaya atarak, günümüz uluslararası ilişkilerinin anlaşılmasına büyük katkılarda bulunmuştur.[27] İngiliz Okulu teorisinin eklektik ve devlet-merkezi yapısı, onu özgün bir konuma yerleştirir.[28] İngiliz Okulu’nun temel argümanları şöyle özetlenebilir:[29]

• Uluslararası İlişkilerin birincil oyuncuları egemen devletlerdir (şehir devleti ya da ulus-devletler).
• Uluslararası İlişkilerde, iki ya da daha fazla devletin aralarında ilişki olduğu ve birbirlerinin kararlarına yeterince etki edebildikleri sürece, bir devletler-sistemi vardır.
• Uluslararası sistem anarşiktir. Anarşi, ortak hükümet olmaması anlamına gelir.
• Uluslararası sistemde devletler, ortak çıkarları ve değerleri çerçevesinde kendilerini sınırladığını düşündükleri ilişkileri düzenleyen ortak kurallar ve birlikte yürütülen kurumların oluşturduğu bir “uluslararası toplum” içinde var olurlar.

Hedley Bull

Bu temel hipotezlerden özellikle dördüncüsü, Commonwealth’in nasıl geliştiği konusunda bize yol göstericidir. Commonwealth, kendisine belirlediği değerler ve kurallar çerçevesinde, büyük uluslararası toplum içinde kendisine özgü bir “uluslararası toplum” oluşturmaya/inşa etmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda, Commonwealth, üyelikten kendi istekleriyle çekilen ülkeler dışında, zaman zaman kendisi de üyeliklerin askıya alınmasına karar verebilmektedir. Birlik, tarihinde birçok defa üye devletlerin üyeliklerini kurallarına uyulmaması durumunda askıya almıştır. Birkaç örnek vermek gerekirse; Nijerya’nın 1995-1999 döneminde,  Pakistan’ın 1999-2004 döneminde, Fiji’nin 2000-2001 döneminde, Zimbabve’nin 2002-2003 döneminde, yine Fiji’nin 2006-2014 döneminde ve tekrar Pakistan’ın 2007-2008 döneminde üyelikleri askıya alınmıştır.[30] Bunun yanı sıra, Commonwealth, Klasik Realizm’de itibar edilmeyen devlet-dışı aktörlere, profesyonel örgütlere, sivil topluma, akademik camiaya ve şirketlere de önem verir.[31] Öyle ki, Paul L. Robertson ve John Singleton, Commonwealth’in üye devletler arasında bir siyasal oluşum olmasının yanı sıra, çok önemli bir ekonomik ağın (economic network) kurulmasını sağladığını da düşünmektedirler.[32] Örgütün Kraliyet Commonwealth Cemiyeti (Royal Commonwealth Society)[33] ve Commonwealth Girişim ve Yatırım Konseyi (Commonwealth Enterprise and Investment Council)[34] gibi önemli sivil inisiyatiflerinin olması da bu bağlamda dikkat çekicidir.[35] İsminde Commonwealth ibaresi taşıyan 100 civarında kuruluş olduğunu da bu noktada hatırlatmak gerekir.[36] Ayrıca Commonwealth’in kısaca Round Table olarak bilinen Round Table: The Commonwealth Journal of International Affairs dergisinin 1910 yılından beri kesintisiz yayınlaması bu noktada önemli bir gösterge ve kurumun ciddiyetinin belirtisidir. Ayrıca üye ülkelerde, her yıl Mart ayının ikinci Pazartesi gününde, Commonwealth Günü (Commonwealth Day) -eski adıyla İmparatorluk Günü (Empire Day)- kutlanmaktadır.[37]

Round Table dergisi 1910 yılından beri yayınlanıyor

Commonwealth’in gelişim süreci içerisinde, Hindistan’ın örgüte üye olmaya ve daha sonra da bir Cumhuriyet rejimi olarak örgüt içerisinde kalmaya karar vermesi (Burma-Myanmar’ın aksine) birçoklarına göre önemli bir dönüm noktasıdır. A.K. Bahl, İrlanda ve Burma’daki Commonwealth karşıtlığını, Britanya İmparatorluğu’nun bu iki ülkeye kendi kendini yönetme hakkını geç vermesine bağlamaktadır. [38] Nitekim Hindistan’ın örgüte katılması, Pakistan ve Sri Lanka’nın da katılımlarını kolaylaştırmış/sağlamıştır. Ayrıca Pakistan ve Hindistan gibi çok nüfuslu ülkelerin birliğe katılımıyla, Britanyalılar Commonwealth içinde küçük bir azınlık durumuna düşmüşlerdir ki[39]; bu da birliğin ulusüstü yapısını güçlendirmiştir. Buna karşın, Bahl’ın da belirttiği üzere, kuruluşundan bugüne Commonwealth örgütü hiçbir zaman bir ortak dış, ekonomi ve güvenlik politikası belirleme amacında olmamıştır.[40] Bu nedenle, bir uluslararası anlaşma ile kurulmayan Commonwealth’i uluslararası örgüt statüsünde kabul etmeyenler de vardır.[41] Ancak zaman içerisinde kabul edilen belirli ilkeler ve ilan edilen deklarasyonlarla, örgütün tüzel kişiliği ve birliği zaman içerisinde geliştirilmeye başlanmış ve ileride daha kapsamlı ve organize hareket edebilecek bir mekanizma oluşturulmuştur. Dahası, örgütün temelinde geçmişte Britanya İmparatorluğu’nun parçası olmak şartı varmış gibi düşünülse de, 1995 yılında Mozambik’in üyeliğiyle böyle bir şartın da olmadığı anlaşılmıştır.[42] Aynı şekilde, Ruanda da, geçmişte Britanya kolonisi olmadığı halde 2005’de örgüte üye olabilmiştir. Yeni Zelandalı tarihçi W. David McIntyre, Commonwealth’in Soğuk Savaş sonrası dönemde, yani 1990’larda adeta yeniden doğduğunu ve toplum kaynaklı aktivitelerde profesyonel, sivil ve ticari örgütlerin etkisiyle büyük bir artış yaşandığını düşünmektedir.[43]

Commonwealth örgüt şeması[44]

Commonwealth içerisinde Birleşik Krallık’ın rolü merkezidir. Örgütün kurucularından biri olan Birleşik Krallık, aynı zamanda günümüzde de Commonwealth Sekreterya’sının masraflarının yaklaşık 30’unu kendi başına karşılamaktadır.[45] Örgütün geleceği ve Birleşik Krallık dış politikasındaki yeri konusunda ise iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. İlk yaklaşım, örgütün çok da merkezi ve formal olmayan yapısının devamı ve bu sayede Kuzey-Güney diyaloğunun geliştirilerek, liberal değerlerin yayılmasına katkı sağlanmasıdır.[46] İkinci yaklaşım ise, Commonwealth’in 1971 Singapur Deklarasyonu ve 1991 Harare Deklarasyonu ile somutlaşan kurumsallaşma çabalarının arttırılması yönündedir.[47] Tony Blair döneminde, Londra, bu iki görüş arasında gidip gelme eğiliminde olmuştur. Bunu, aslında İkinci Dünya Savaşı sonrasında görev yapan tüm Birleşik Krallık hükümetleri ve Başbakanları için söylemek mümkündür. Ancak son dönemde, Brexit’in de gerçekleşmesi nedeniyle, Boris Johnson’ın Commonwealth konusunda bir atılım yapacağını beklentisi oluşmuştur. Zira iyi bir Winston Churchill hayranı olan Johnson, Britanya İmparatorluğu’na özlem duyan bir siyasetçi olarak, Commonwealth’e daha fazla kaynak ve zaman ayırabilir. Johnson, Dışişleri Bakanlığı döneminde, Commonwealth ülkelerindeki ekonomik büyüme hızının AB’ye kıyasla daha yüksek olduğunu yazarak, bu konuda çok istekli olduğunu göstermiştir.[48] Boris Johnson’ın bu konuda karşılaşacağı en büyük zorluk ise, bunun “yeni emperyalizm” eleştirilerine maruz kalması riskidir. Örneğin, ünlü muhalif düşünür Immanuel Wallerstein, Commonwealth’i yeni tür koloniciliğin en iyi örneği olarak görmektedir. Ona göre, Commonwealth üyesi ülkeler resmi olarak bağımsızdır; ancak politik ve ekonomik anlamda bağımlılıkları sürmektedir. Bu bağlamda, kolonilerde yaratılan yerel elitler ise bağımlılığın sürdürülebilmesinde en önemli araç olmaktadırlar.[49] Boris Johnson döneminde, Commonwealth, Birleşik Krallık dış politikasında AB’den rol çalarak, güvenlik ve savunma politikası, ekonomi politikası, diplomasi ve kültürel etkinliklerde temel bir eğilim haline gelme potansiyeline sahiptir. Ancak bunun için, kuşkusuz, ciddi çalışmalar ve hazırlıklar yapılması gerekmektedir.

Bu konuda bazı önemli fırsatlar da mevcuttur. Örneğin, Edward Elliott’un belirttiği üzere, Commonwealth üyeleriyle ticareti geliştirmek konusunda “Commonwealth Ticaret Avantajı” (Commonwealth Trade Advantage) kozu bulunmaktadır.[50] Bu koz, ortak dil ve kültüre sahip ülkeler arasında ticaretin gelişmesinin daha kolay olduğunu ispatlayan bazı bilimsel çalışmalara dayanmaktadır. Commonwealth üyelerinin ortak siyasi değerlere bağlılık açıklamaları da, bu noktada kuşkusuz kolaylaştırıcı bir faktördür. Ancak bu konuda gerçekçi olmak gerekmektedir. Zira yine Elliott’un da belirttiği üzere, Commonwealth ülkeleriyle ticaretin AB ile ticaretin yerini alması -en azından kısa ve orta vadede- mümkün değildir. Zira 2015 yılı verilerine bakılırsa, Birleşik Krallık ticaretinin neredeyse yarısı AB ülkeleri ile yapılırken, Commonwealth ülkelerinin payı yüzde 8,5 düzeyindedir.[51] 2018 yılı itibariyle de, bu rakam yüzde 8,1 düzeyine düşmüştür.[52] Bu ülkelerin çoğunun coğrafi olarak Birleşik Krallık’tan AB ülkelerine kıyasla uzakta olmaları da ciddi bir sorundur. Dahası, Birleşik Krallık, AB ülkelerinin Commonwealth ülkeleriyle yaptığı ticarette de aracı olarak öne çıkabilen bir ülkedir. Bu nedenle, AB üyesi olunmadığı halde AB ile serbest ticaretin devam etmesi, Londra için her şekilde daha avantajlı olacaktır.

Bir diğer önemli mesele de, Commonwealth içerisinde ortak değerler kabul edilen demokrasi ve insan hakları gibi konularda bazı üye devletlerin geride kalmalarıdır. Bu noktada, Birleşik Krallık şöyle bir ikilemle karşılaşmaktadır: insan hakları ve demokrasi yönündeki eleştirileri eski kolonilerine yönelik yüksek sesle dile getirince “emperyalist” olarak yaftalanan Londra, bu konularda sessiz kalınca da yine eleştirilmektedir. Bu bağlamda, Commonwealth’in kendi başına bir güç ve etki unsuru haline gelmesi, hiç kuşkusuz, bu eleştirilerin daha güçlü yapılmasına olanak sağlayabilir ve Londra üzerindeki yükü de hafifletebilir. Bu konuda somut bir örnek vermek gerekirse; Kirby’nin belirttiği üzere, Commonwealth içerisindeki 54 üye ülkeden 41’inde homoseksüelliği önlemek için yasalar olması ve bunun suç sayılması, günümüzün Batılı ve evrensel demokratik standartlarıyla uyumlu bir durum değildir.[53] Bu nedenle, en azından birey hak ve özgürlükleri konusunda Commonwealth’in yapabileceği birçok öneri ve ilerleme mümkündür.

Sonuç

Sonuç olarak, Tüysüzoğlu’nun vurguladığı ve önemli psikolojik ve tarihsel derinliği de olan şu tespite katılmak mümkündür; her ne kadar ABD ve AB ile yakın ilişkiler kurmasına karşın, Birleşik Krallık, hiçbir zaman Commonwealth’den vazgeçmemiş ve vazgeçmeyecektir.[54] Zira ABD ve AB ile yaşanabilen anlaşmazlık durumunda, Commonwealth, İngilizler için en önemli alternatif ve denge unsuru haline gelmektedir. Şu da unutulmamalıdır ki, Michael Kirby’nin de belirttiği gibi, dağılmasına karşın uzun yıllar boyunca “üzerinde güneş batmayan” Britanya İmparatorluğu, tarihin gördüğü en başarılı, geniş ve çeşitli emperyal devleti olmuş; dünyadaki topraklarının dörtte biri ve dünya nüfusunun üçte birine hükmetmiş[55] ve çökmesi sonrasında da Commonwealth sayesinde gayrıresmi olarak ruhunu ve varlığını devam ettirmiştir. Bu nedenle, Birleşik Krallık, günün bir emperyal geri çekilme siyasetini yeniden büyüme siyasetiyle ikame etme yönünde somut bir adım atarsa, bunun icra edileceği en temel unsur Commonwealth politikası olacaktır. Bu politika, son dönemde Muhafazakâr Parti liderleri tarafından sıklıkla vurgulanan “Küresel Britanya” (Global Britain) anlayışıyla da gayet uyumludur. Brexit sonrasında, Londra’nın bu konuda atılım yapmak için hakikaten de bir fırsatı var gibi gözükmektedir. Ancak, bu konuda hayalci olmamak ve kapasitelere uygun hareket etmek şarttır. Zira nükleer bir güç olmasına karşın, Londra, günümüzde coğrafi ve demografik açıdan orta büyüklükte bir devlet kategorisindedir. Emperyal miras ve BM Güvenlik Konseyi koltuğu sayesinde pratikte bunun ötesinde bir güç sahibi olunsa da, büyük güç ve süpergüç kategorisine geçebilmek, ancak uzun yıllar boyunca izlenebilecek planlı-programlı ve kapsamlı bir siyasetin sonucunda başarılabilir. Dahası, güvenlik politikalarında ABD’nin üstlendiği büyük roller, Birleşik Krallık ve ANZUS üyesi diğer Commonwealth ülkelerinin (Avustralya, Yeni Zelanda) bu konularda fazla harcamalar yapmalarını engelleyerek, ekonomik atılımlarına olanak sağlamaktadır. Dolayısıyla, Birleşik Krallık’ın Commonwealth politikasını ABD ile uyumlu şekilde sürdürmesi en makul yoldur.

Kapak Resmi: James McBride (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

KAYNAKÇA

• Bahl, A.K. (1959), “Significance of India’s Membership of Commonwealth”, The Indian Journal of Political Science, Cilt 20, No: 3, Temmuz-Eylül 1959, ss. 247-254.
• Barnes, Robert (2020), “Lessons from Commonwealth history as the UK finds its place in a post-Brexit world”, The Conversation, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: http://theconversation.com/lessons-from-commonwealth-history-as-the-uk-finds-its-place-in-a-post-brexit-world-129839.
• Commonwealth Secretariat, “Commonwealth Symbol and Flag”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://web.archive.org/web/20041220223054/http://www.thecommonwealth.org/Templates/Internal.asp?NodeID=37832.
• Devlen, Balkan & Özdamar, Özgür (2010), “Uluslararası İlişkilerde İngiliz Okulu Kuramı: Kökenleri, Kavramları ve Tartışmaları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı: 25, Bahar 2010, ss. 43-68.
• Duxbury, Alison (1997), “Rejuvenating the Commonwealth: The Human Rights Remedy”, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt 46, No: 2, Nisan 1997, ss. 344-377
• Elliott, Edward (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf.
• Encyclopedia Britannica, “Commonwealth”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/Commonwealth-association-of-states.
• Encyclopedia Britannica, “Statute of Westminster”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/event/Statute-of-Westminster.
• Hadfield, Amelia (2018), “Britain against the world? Foreign and security policy in the ‘age of Brexit’”, içinde Brexit and Beyond (Editörler: Benjamin Martill & Uta Staiger), UCL Press, ss. 174-182.
• “Harare Declaration”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/harare-declaration.
• House of Commons Foreign Affairs Committee (2012), “The role and future of the Commonwealth”, Fourth Report of Session 2012–13, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://publications.parliament.uk/pa/cm201213/cmselect/cmfaff/114/114.pdf.
• Johnson, Boris (2018), “Commonwealth has key role to play in the bright future for Britain, writes Boris Johnson”, Daily Express, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.express.co.uk/news/politics/929977/Boris-Johnson-Commonwealth-key-role-bright-future-Brexit-Britain.
• Kirby, Michael (2011), “Institutional renewal and reform: the challenge of the Commonwealth of Nations”, içinde Delivering Policy Reform. Anchoring Significant Reforms in Turbulent Time (Editörler: Evert A. Lindquist & Sam Vincent & John Wanna), ANU Press, ss. 109-120.
• “Langkawi Declaration on the Environment”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/langkawi-declaration-environment.
• com, “Commonwealth (Milletler Topluluğu) Nedir?”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.makaleler.com/commonwealth-milletler-toplulugu-nedir.
• McBride, James (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.
• “Promoting Shared Prosperity: Edinburgh Commonwealth Economic Declaration”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/promoting-shared-prosperity-edinburgh-commonwealth-economic-declaration.
• Robertson, Paul L. & Singleton, John (2001), “The Commonwealth as an Economic Network”, Australian Economic History Review, Cilt 41, No: 3, ss. 241-266.
• Shaw, Timothy M. & Ashworth, Lucian M. (2010), “Commonwealth perspectives on International Relation”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Cilt 86, No: 5, Eylül 2010, ss. 1149-1165.
• “Singapore Declaration of Commonwealth Principles 1971”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/sites/default/files/history-items/documents/Singapore%20Declaration.pdf.
• The Commonwealth, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/.
• “The Queen’s Christmas Message 1953”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=lZwH_TTrP-g.
• Tüysüzoğlu, Göktürk (2011), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Politikası: İmparatorluk Yaşıyor Mu?”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 26, Eylül-Ekim 2011, ss. 1-23.
• UK Foreign and Security Policy Working Group (2015), “Strengthening Britain’s Voice in the World”, Kasım 2015, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.chathamhouse.org/sites/default/files/publications/research/20151103UKForeignSecurityWorkingGroupReport.pdf.
• Wikipedia, “Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Commonwealth_of_Nations.
• Wikipedia, “Member states of the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Member_states_of_the_Commonwealth_of_Nations.
• Wikipedia, “Suspension from the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Suspension_from_the_Commonwealth_of_Nations.
• Wikipedia, “Timeline of the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_Commonwealth_of_Nations.
• Williams, Paul D. (2005), “Blair’s Britain and the Commonwealth”, The Commonwealth Journal of International Affairs, Cilt 94, No: 380, Temmuz 2005, ss. 381-391.

[1] Encyclopedia Britannica, “Commonwealth”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/Commonwealth-association-of-states.

[2] James McBride (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.

[3] Makaleler.com, “Commonwealth (Milletler Topluluğu) Nedir?”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.makaleler.com/commonwealth-milletler-toplulugu-nedir ; The Commonwealth, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/.

[4] James McBride (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.

[5] Robert Barnes (2020), “Lessons from Commonwealth history as the UK finds its place in a post-Brexit world”, The Conversation, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: http://theconversation.com/lessons-from-commonwealth-history-as-the-uk-finds-its-place-in-a-post-brexit-world-129839.

[6] James McBride (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.

[7] Encyclopedia Britannica, “Statute of Westminster”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/event/Statute-of-Westminster.

[8] Encyclopedia Britannica, “Commonwealth”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/Commonwealth-association-of-states.

[9] Wikipedia, “Timeline of the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_Commonwealth_of_Nations.

[10] Wikipedia, “Timeline of the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_Commonwealth_of_Nations.

[11] Encyclopedia Britannica, “Commonwealth”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/Commonwealth-association-of-states.

[12] Commonwealth Secretariat, “Commonwealth Symbol and Flag”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://web.archive.org/web/20041220223054/http://www.thecommonwealth.org/Templates/Internal.asp?NodeID=37832.

[13] The Commonwealth, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/.

[14] The Commonwealth, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/.

[15] Encyclopedia Britannica, “Commonwealth”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/Commonwealth-association-of-states.

[16] Bakınız; “Singapore Declaration of Commonwealth Principles 1971”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/sites/default/files/history-items/documents/Singapore%20Declaration.pdf.

[17] “Langkawi Declaration on the Environment”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/langkawi-declaration-environment.

[18] “Harare Declaration”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/harare-declaration.

[19] “Promoting Shared Prosperity: Edinburgh Commonwealth Economic Declaration”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://thecommonwealth.org/promoting-shared-prosperity-edinburgh-commonwealth-economic-declaration.

[20] House of Commons Foreign Affairs Committee (2012), “The role and future of the Commonwealth”, Fourth Report of Session 2012–13, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://publications.parliament.uk/pa/cm201213/cmselect/cmfaff/114/114.pdf, s. 3.

[21] Hakkında bilgiler için bakınız; https://thecommonwealth.org/secretary-general-rt-hon-patricia-scotland-qc.

[22] Amelia Hadfield (2018), “Britain against the world? Foreign and security policy in the ‘age of Brexit’”, içinde Brexit and Beyond (Editörler: Benjamin Martill & Uta Staiger), UCL Press, ss. 176-177.

[23] Göktürk Tüysüzoğlu (2011), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Politikası: İmparatorluk Yaşıyor Mu?”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 26, Eylül-Ekim 2011, s. 9.

[24] Göktürk Tüysüzoğlu (2011), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Politikası: İmparatorluk Yaşıyor Mu?”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 26, Eylül-Ekim 2011, s. 20.

[25] “The Queen’s Christmas Message 1953”, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=lZwH_TTrP-g.

[26] Timothy M. Shaw & Lucian M. Ashworth (2010), “Commonwealth perspectives on International Relation”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Cilt 86, No: 5, Eylül 2010, s. 1150.

[27] Balkan Devlen & Özgür Özdamar (2010), “Uluslararası İlişkilerde İngiliz Okulu Kuramı: Kökenleri, Kavramları ve Tartışmaları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı: 25, Bahar 2010, s. 44.

[28] Balkan Devlen & Özgür Özdamar (2010), “Uluslararası İlişkilerde İngiliz Okulu Kuramı: Kökenleri, Kavramları ve Tartışmaları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı: 25, Bahar 2010, ss. 45-46.

[29] Balkan Devlen & Özgür Özdamar (2010), “Uluslararası İlişkilerde İngiliz Okulu Kuramı: Kökenleri, Kavramları ve Tartışmaları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı: 25, Bahar 2010, s. 48.

[30] Wikipedia, “Suspension from the Commonwealth of Nations”, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Suspension_from_the_Commonwealth_of_Nations ; James McBride (2020), “The Commonwealth of Nations: Brexit and the Future of ‘Global Britain’”, CFR, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.cfr.org/backgrounder/commonwealth-nations-brexit-and-future-global-britain.

[31] Timothy M. Shaw & Lucian M. Ashworth (2010), “Commonwealth perspectives on International Relation”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Cilt 86, No: 5, Eylül 2010, ss. 1150-1151.

[32] Paul L. Robertson & John Singleton  (2001), “The Commonwealth as an Economic Network”, Australian Economic History Review, Cilt 41, No: 3, s. 241.

[33] Web sitesi için bakınız; https://www.thercs.org/.

[34] Web sitesi için bakınız; https://www.cweic.org/.

[35] Edward Elliott (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf, s. 10.

[36] Michael Kirby (2011), “Institutional renewal and reform: the challenge of the Commonwealth of Nations”, içinde Delivering Policy Reform. Anchoring Significant Reforms in Turbulent Time (Editörler: Evert A. Lindquist & Sam Vincent & John Wanna), ANU Press, s. 111.

[37] Edward Elliott (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf, s. 11.

[38] A.K. Bahl (1959), “Significance of India’s Membership of Commonwealth”, The Indian Journal of Political Science, Cilt 20, No: 3, Temmuz-Eylül 1959, s. 247.

[39] A.K. Bahl (1959), “Significance of India’s Membership of Commonwealth”, The Indian Journal of Political Science, Cilt 20, No: 3, Temmuz-Eylül 1959, s. 250.

[40] A.K. Bahl (1959), “Significance of India’s Membership of Commonwealth”, The Indian Journal of Political Science, Cilt 20, No: 3, Temmuz-Eylül 1959, s. 253.

[41] Alison Duxbury (1997), “Rejuvenating the Commonwealth: The Human Rights Remedy”, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt 46, No: 2, Nisan 1997, s. 346.

[42] Alison Duxbury (1997), “Rejuvenating the Commonwealth: The Human Rights Remedy”, The International and Comparative Law Quarterly, Cilt 46, No: 2, Nisan 1997, s. 349.

[43] Paul D. Williams (2005), “Blair’s Britain and the Commonwealth”, The Commonwealth Journal of International Affairs, Cilt 94, No: 380, Temmuz 2005, s. 381.

[44] Edward Elliott (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf, s. 10.

[45] Paul D. Williams (2005), “Blair’s Britain and the Commonwealth”, The Commonwealth Journal of International Affairs, Cilt 94, No: 380, Temmuz 2005, s. 382.

[46] Paul D. Williams (2005), “Blair’s Britain and the Commonwealth”, The Commonwealth Journal of International Affairs, Cilt 94, No: 380, Temmuz 2005, s. 382.

[47] Paul D. Williams (2005), “Blair’s Britain and the Commonwealth”, The Commonwealth Journal of International Affairs, Cilt 94, No: 380, Temmuz 2005, s. 383.

[48] Boris Johnson (2018), “Commonwealth has key role to play in the bright future for Britain, writes Boris Johnson”, Daily Express, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: https://www.express.co.uk/news/politics/929977/Boris-Johnson-Commonwealth-key-role-bright-future-Brexit-Britain.

[49] Aktaran: Göktürk Tüysüzoğlu (2011), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Politikası: İmparatorluk Yaşıyor Mu?”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 26, Eylül-Ekim 2011, s. 21.

[50] Edward Elliott (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf, s. 2.

[51] Edward Elliott (2018), “The UK & The Commonwealth: Where Are We At & Where Can We Go?”, British Foreign Policy Group, Erişim Tarihi: 14.03.2020, Erişim Adresi: https://bfpg.co.uk/wp-content/uploads/2018/04/DPS-BFPG-Report-COMMONWEALTH-APR-2018.pdf, s. 4.

[52] Robert Barnes (2020), “Lessons from Commonwealth history as the UK finds its place in a post-Brexit world”, The Conversation, Erişim Tarihi: 15.03.2020, Erişim Adresi: http://theconversation.com/lessons-from-commonwealth-history-as-the-uk-finds-its-place-in-a-post-brexit-world-129839.

[53] Michael Kirby (2011), “Institutional renewal and reform: the challenge of the Commonwealth of Nations”, içinde Delivering Policy Reform. Anchoring Significant Reforms in Turbulent Time (Editörler: Evert A. Lindquist & Sam Vincent & John Wanna), ANU Press, s. 115.

[54] Göktürk Tüysüzoğlu (2011), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiliz Politikası: İmparatorluk Yaşıyor Mu?”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 26, Eylül-Ekim 2011, s. 22.

[55] Michael Kirby (2011), “Institutional renewal and reform: the challenge of the Commonwealth of Nations”, içinde Delivering Policy Reform. Anchoring Significant Reforms in Turbulent Time (Editörler: Evert A. Lindquist & Sam Vincent & John Wanna), ANU Press, s. 110.