Giriş
Tüm dünyada ticaret ve insan hareketliliğini kolaylaştırmak ve devletler arasındaki ekonomik, siyasal ve toplumsal/kültürel etkileşimleri arttırarak küresel barış ve refaha katkı sağlamak eğilimi güçlenirken (bu doğrultuda Çin’in Kuşak Yol İnisiyatifi, Avrupa Birliği’nin Küresel Geçit Projesi ve ABD’nin desteklediği Hindistan-Ortadoğu-Avrupa Ekonomik Koridoru/IMEC en bilinenlerdir), Türkiye de bu trendin dışında kalmamakta ve özellikle küresel ekonomik projelerle kendi bölgesinde uyumlu işleyecek bölgesel projeler geliştirmektedir. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 2024 Nisan ayındaki Irak (Bağdat) ziyaretinde atılan imzalarla resmi olarak ilan edilen Kalkınma Yolu Projesi, Ankara’nın stratejik hedeflerinin anlaşılması açısından son derece önemlidir. Bu yazıda, Kalkınma Yolu Projesi analiz edilecektir.
Kalkınma Yolu Projesi Nedir?
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yakın tarihli Irak ziyaretinde kamuoyuna duyurulan Kalkınma Yolu Projesi, Irak, Türkiye, Katar ve Birleşik Arap Emirliklileri (BAE) arasında dörtlü mutabakat metniyle hayata geçirilen yeni bir ulaşım ve kalkınma projesidir. Projenin İngilizce ismi de “Development Road” veya “Iraq Development Road” olarak duyurulmuştur.[1] Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Türkiye Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, projeyi ilk olarak 2023 yılı Eylül ayında Yeni Delhi’de düzenlenen G20 toplantısında kamuoyuyla paylaşmışlardır.[2]
Kalkınma Yolu Projesi’nin demir ve karayolu güzergâhları[3]
Türkiye-Irak yönümlü olarak 1.200 kilometrelik otoyol ve demiryolu hattını kapsayan proje[4], Irak’ın Basra şehrinde Basra Körfezi’nin Khor Abdullah burnu girişinde yer alan, Şatt’ül-Arab’ın ağzında bulunan ve Ortadoğu’nun yeni en büyük limanı olması için inşa edilen Büyük Faw Limanı’nından başlayarak[5], Nasiriye, Kadisiye, Necef, Kerbela, Samarra, Tikrit, Musul gibi yerlerden geçerek Türkiye’ye ulaşacak ve Türkiye üzerindeki mevcut hatlar yoluyla hem Avrupa, hem de Kafkasya (Asya) yönümlü olarak devam edecek kapsamlı bir kalkınma-ulaşım-ticaret hattı projesidir.[6] Proje, Türkiye üzerinden Mersin Limanı ve İstanbul gibi merkezlere bağlanacak ve bu şekilde ticaret ve insan mobilitesini hızlandıracaktır.[7]
Kalkınma Yolu Projesi, Ortadoğu’yu Avrupa’ya bağlayacak[8]Türkiye ile birlikte Irak hükümetinin de büyük destek verdiği proje, Irak’ı Avrupa’ya bağlayacak olması bağlamında bu ülke adına çok büyük bir kazanım olacak, ayrıca Süveyş Kanalı’na alternatif bir rota oluşturacak olması bağlamında bölgedeki ticareti hızlandıracak ve kolaylaştıracaktır.[9] Tarihsel kara ticaret güzergâhını kullanması nedeniyle “Yeni İpek Yolu” adı da kullanılan ve başlangıçta ismi “Kuru Kanal” (Dry Canal) olarak düşünülen proje, Çin’in Kuşak Yol İnisiyatifi ile IMEC rotalarında ihmal edilen Irak’ı da küresel ticarete kazandırması bağlamında, çok akılcı ve önemli bir jeopolitik hamledir.[10] Nitekim Irak hükümeti ve yerel bileşenlerinin tamamen destek verdiği proje hakkında, Bağdat Ticaret Odası Başkanı Firas al-Hamdani, 17 milyar dolara mâl olması beklenen -kimi kaynaklara göre 20 milyar dolar[11]– Kalkınma Yolu konusunda “Kalkınma Yolu Projesi’nde en önemli stratejik ortağımız komşu ülke Türkiye’dir. Türkiye, Irak’ın kalkınmasında da önemli bir stratejik ortağımızdır.” ifadesini kullanmıştır.[12] Irak Başbakanı Muhammed Şiya es-Sudani de projeye açıktan destek verirken, projenin diğer önemli destekçileri/ortakları, Basra Körfezi’ne kıyısı olan BAE ve Katar gibi Körfez ülkeleridir. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da proje konusunda en istekli siyasi liderlerden birisi olarak sivrilirken, 13 yıl sonra Nisan ayında Irak’ı ziyaret eden Erdoğan[13], ziyaret sırasında bu proje ile Türkiye-Irak ilişkilerinin yeni bir aşamaya geçeceğini ve bunun bir “dönüm noktası olacağını” söylemiştir.[14] Türkiye, Irak’ın imarı ve projenin gerçekleştirilmesi için 5 milyar dolar ayırırken[15], projenin somutlaştırılmasında ve imzaların atılmasında kilit rolü ise Türkiye Dışişleri Bakanı ve eski MİT Başkanı Hakan Fidan oynamıştır.[16] Fidan, mekik diplomasisi yöntemiyle az konuşarak ve çok iş yaparak tarafları ikna etmiş ve imzaların atılmasını hızlandırmıştır.
Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın ilk somut icraatı, Kalkınma Yolu Projesi’nin resmileşmesi oldu[17]
2029 yılında tam kapasite ile hayata geçirilmesi beklenen ve Çin-Avrupa yönlü ticareti hızlandırması beklenen[18] projeyi değerlendiren Türk-Alman Üniversitesi’nden Dr. Enes Bayraklı, küresel ve bölgesel çatışmaların arttığı bir dönemde bu projenin uygulanmasının Irak-Türkiye ilişkilerini güçlendireceğini ve bölgesel ve küresel açıdan yeni bir alternatif ticaret rotası yaratacağını düşünmektedir.[19] BICC uzmanı Osman Bahadır Dinçer ise, projenin zorlu bir coğrafyadan geçmesi nedeniyle destabilize edilmesi riskleriyle karşı karşıya olduğunun altını çizmektedir.[20] Bir diğer risk unsuru ise, İran ve İran’a daha yakın olan Bafel Talabani liderliğindeki KYB’nin projeye yönelik tavrı olacaktır.
Türkiye’nin Kalkınma Yolu ile Jeopolitik Hedefleri: Terör ve Savaş Yerine Ticaret, Irak’ın Toprak Bütünlüğü, Ucuz Enerji ve Bölgesel Güç Vizyonu
Ankara’nın büyük destek verdiği Kalkınma Yolu Projesi ile birkaç temel jeopolitik hedefe ulaşmaya çalıştığı söylenebilir. Bunlardan ilki, hiç şüphesiz, Kuzey Irak ve Suriye kaynaklı olarak yıllardır PKK-PYD-YPG terör örgütleri ve bunların siyasal ayrılıkçı talepleriyle yüzleşmek zorunda kalan Türkiye’nin, bu şekilde Irak-Kuzey Irak hattında sorunu ekonomik entegrasyon yöntemiyle çözmek ve gerek Irak merkezi hükümeti, gerekse de Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile iyi ilişkiler ve kazan-kazan durumları yaratarak, teröre karşı destek sağlamak istemesidir. Nitekim Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Başbakanı Mesrur Barzani de projeye destek vermekte, ancak güzergâh konusunda daha az maliyetli ve ekonomik açıdan daha faydalı olabilecek “Dicle’nin doğusu” seçeneğini ortaya koymaktadır.[21] Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ziyareti öncesinde Bağdat’a giden Dışişleri Bakanı Fidan, Savunma Bakanı Yaşar Güler ve MİT Başkanı İbrahim Kalın, Irak hükümetiyle anlaşmaya vararak PKK ile mücadele konusunda yeni bir anlaşma/mutabakat metni imzalamışlardır.[22] Bu anlamda, Ankara, terörle mücadele konusunda Suriye’deki sıkıntıları henüz gideremese de, Irak anlamında önemli bir başarı kazanmıştır.
Türkiye ve Irak heyetlerinin görüşmesi (Mart 2024)
İkinci olarak, Türkiye, Irak’ın ve Kürdistan bölgesinin kalkınmasına bu proje ile yardımcı olarak, federal Irak’ın istikrarlı ve toprak bütünlüğü sağlamış bir aktöre dönüşmesini istemekte ve bu sayede terörle mücadele ve bağımsız Kürt Devleti konusunda kendisine güvenceye almak istemektedir. Nitekim Cumhurbaşkanı Erdoğan, projeyle alakalı olarak yaptığı resmi konuşmalarda daima Irak’ın toprak bütünlüğüne vurgu yaparak, bu konuda Ankara’daki devlet hassasiyetine adeta sözcülük/tercümanlık yapmaktadır.[23]
Ankara açısından projeyi önemli kılan üçüncü faktör, Türkiye’nin her yıl bütçesinin çok önemli bir kalemini oluşturan enerji (petrol ve doğalgaz) giderleri konusunda Irak’la yakın çalışarak, enerji maliyetlerini ekonomik belirsizlik ortamında düşürmek istemesi bulunmaktadır. Geçmişte Musul Meselesi kaynaklı olarak Irak’ın petrol gelirlerinde hak sahibi olan Ankara, ancak o dönemde İngiltere ile girişilen diplomatik mücadelede başarılı olamamış ve Musul’daki haklarından vazgeçmek zorunda kalmıştır. Fakat Türkiye, günümüzde barışçıl yöntemler ve dostane ilişkiler yoluyla, Irak merkezi hükümeti ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile yakın iş birliğine yönelerek, enerji maliyetlerini düşürmek ve transit ülke olarak enerji gelirlerinden pay almak istemektedir.[24] Bu, Ankara’nın Rusya, Azerbaycan ve İran gibi ülkelerle geliştirdiği ve özellikle Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in vurguladığı Türkiye’nin doğalgaz transfer merkezi olması vizyonuna da benzer bir yaklaşımdır.
Son olarak, Ankara, bu şekilde bölgenin ana ticaret güzergâhı olmak ve Kalkınma Yolu Projesi’ni küresel büyük projeler (örneğin, Kuşak Yol Projesi’nin Orta Koridor ayağı) bağlayarak, dünya ticareti ve siyasetinde önemini arttırmak istemektedir. Bu, Türkiye’nin 21. yüzyılda gerçekleştirmek istediği barışçıl, terör ve savaş karşıtı bölgesel güç vizyonuyla uyumlu ve yerinde bir yaklaşımdır. Nitekim Ukrayna-Rusya ve Hamas-İsrail çatışması gibi başka konularda da, Türkiye, daima barışçıl ve tarafları uzlaşmaya ve uluslararası hukuka davet eden yaklaşımlarıyla dünya kamuoyunda takdir toplamaktadır.
Sonuç
Sonuç olarak, Türkiye’nin bölgesel güce dönüşme ve bölgesinde siyasi ve ekonomik istikrarı sağlamak konusundaki girişimleri hız kesmeden devam etmektedir. Ankara, insancıl politikalara ağırlık vermekte ve bölgesini bir barış ve refah bölgesi haline getirmeyi ummaktadır. Bu doğrultuda, terörist gruplarla mücadele için sert güç, diğer devletler ve barışçıl gruplarla ilişkilerinde ise yumuşak güç unsurlarına ağırlık veren Türkiye, bu stratejisinde başarılı olmak için üçüncü bir unsura da ihtiyaç duymaktadır. Bu son kritik unsur ise, bölge halklarına sağlanacak demokratik haklardır. Burada kritik unsur da, Kürt halklarının desteğinin sağlanması olabilir. Bu doğrultuda, anadilde eğitim ve insanca yaşam koşulları gibi haklar, Ankara’nın kolaylıkla yapabileceği ve bölgeyi daha istikrarlı ve bütüncül hale getirecek adımlar olabilir. Ancak elbette, bu konularda kesin konuşabilmek için, ciddi ön araştırmaların yapılması ve terör ve şiddeti reddeden aktörlerle iş birliği yapılması şarttır.
Kapak fotoğrafı: (Soldan sağa) Türkiye Ulaştırma Bakanı Abdulkadir Uraloğlu, BAE Enerji ve Altyapı Bakanı Mohamed Al Mazrouei, Cumhurbaşkanı Erdoğan, Başbakan Sudani, Katar Ulaştırma Bakanı Jassim Saif Ahmed Al Sulaiti ve Irak Ulaştırma Bakanı Razzaq Muhaibis Al-Saadawi[25]
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
DİPNOTLAR
[1] Ylenia Gostoli (2024), “What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?”, The New Arab, 30.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project.
[2] Mehmet Alaca & Haydar Karaalp (2023), “Türkiye-Iraq Development Road Project: Enhancing regional connectivity, trade”, 17.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkiye-iraq-development-road-project-enhancing-regional-connectivity-trade/2993555.
[3] TRT Haber (2024), “Kalkınma Yolu’nu kim, nasıl gördü?”, 26.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.trthaber.com/haber/dunya/kalkinma-yolunu-kim-nasil-gordu-853665.html.
[4] Mehmet Alaca & Haydar Karaalp (2023), “Türkiye-Iraq Development Road Project: Enhancing regional connectivity, trade”, 17.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkiye-iraq-development-road-project-enhancing-regional-connectivity-trade/2993555.
[5] Mehmet Alaca (2022), “Orta Doğu’nun en büyük limanlarından Irak’taki Büyük Faw’ın inşası hız kesmeden sürüyor”, AA, 09.12.2022, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/orta-dogunun-en-buyuk-limanlarindan-iraktaki-buyuk-fawin-insasi-hiz-kesmeden-suruyor/2759271.
[6] John Calabrese (2024), “Iraq’s “Development Road”: Rough Terrain Ahead”, Modern Diplomacy, 04.05.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://moderndiplomacy.eu/2024/05/04/iraqs-development-road-rough-terrain-ahead/.
[7] TRT World (2024), “Türkiye, Iraq, Qatar, UAE sign deal to advance Development Road Project”, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-qatar-uae-sign-deal-to-advance-development-road-project-17876699.
[8] CNNTürk (2024), “Kalkınma Yolu Projesi neden önemli? Bölgenin kaderi değişecek…”, AA, 24.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.cnnturk.com/turkiye/kalkinma-yolu-projesi-neden-onemli-2108537.
[9] Mehmet Alaca & Haydar Karaalp (2023), “Türkiye-Iraq Development Road Project: Enhancing regional connectivity, trade”, 17.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkiye-iraq-development-road-project-enhancing-regional-connectivity-trade/2993555.
[10] Ylenia Gostoli (2024), “What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?”, The New Arab, 30.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project.
[11] Sabena Siddiqui (2024), “Can $20B Iraq Development Road project rival India-Middle East corridor?”, Al-Monitor, 27.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.al-monitor.com/originals/2024/04/can-20b-iraq-development-road-project-rival-india-middle-east-corridor#ixzz8bQVbol8V.
[12] Mehmet Alaca & Haydar Karaalp (2023), “Iraklılar Türkiye’nin liderlik ettiği Kalkınma Yolu Projesi’ni bekliyor”, AA, 15.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iraklilar-turkiyenin-liderlik-ettigi-kalkinma-yolu-projesini-bekliyor/2992494.
[13] Daily Sabah (2024), “Türkiye, Iraq, Qatar, UAE sign deal on Development Road project”, 22.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.dailysabah.com/business/economy/turkiye-iraq-qatar-uae-sign-deal-on-development-road-project.
[14] TRT World (2024), “Türkiye, Iraq, Qatar, UAE sign deal to advance Development Road Project”, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-qatar-uae-sign-deal-to-advance-development-road-project-17876699.
[15] Mehmet Alaca & Haydar Karaalp (2023), “Türkiye-Iraq Development Road Project: Enhancing regional connectivity, trade”, 17.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkiye-iraq-development-road-project-enhancing-regional-connectivity-trade/2993555.
[16] Mehmet Alaca (2024), “Turkish president’s Iraq visit to boost momentum for Development Road Project”, AA, 22.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/turkish-presidents-iraq-visit-to-boost-momentum-for-development-road-project/3199087.
[17] Senem Görür Yücel (2023), “5 soruda Hakan Fidan’ın Irak ziyareti”, Medyascope, 22.08.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://medyascope.tv/2023/08/22/5-soruda-hakan-fidanin-irak-ziyareti/.
[18] Feyzullah Tuna Aygün (2023), “Development Road: Iraq’s Future Vision”, ORSAM, 27.09.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.orsam.org.tr/en/development-road-iraqs-future-vision/.
[19] Yusuf Kamadan (2024), “Türkiye-Iraq Development Road Project forges new trade path”, TRT World, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-development-road-project-forges-new-trade-path-17929034.
[20] Ylenia Gostoli (2024), “What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?”, The New Arab, 30.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project.
[21] K24 (2024), “Başbakan Barzani: Kalkınma Yolu güzergahının Dicle’nin doğusundan geçmesini önerdik”, 12.05.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.kurdistan24.net/tr/story/97579-Ba%C5%9Fbakan-%E2%80%8B%E2%80%8BBarzani:-Kalk%C4%B1nma-Yolu-g%C3%BCzergah%C4%B1n%C4%B1n-Dicle%27nin-do%C4%9Fusundan-ge%C3%A7mesini-%C3%B6nerdik.
[22] Ezgi Akın (2024), “Iraq bans PKK as security ties with Turkey gain momentum”, Al-Monitor, 14.03.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.al-monitor.com/originals/2024/03/iraq-bans-pkk-security-ties-turkey-gain-momentum#ixzz8bQWO0zrz.
[23] Presidency of the Republic of Türkiye (2023), “We will turn the Development Road project into the new ‘Silk Road’ of our region”, 21.03.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.tccb.gov.tr/en/news/542/144355/-we-will-turn-the-development-road-project-into-the-new-silk-road-of-our-region-.
[24] Feyzullah Tuna Aygün (2023), “The Development Road: Connecting Iraq and Türkiye”, ORSAM, 12.05.2023, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.orsam.org.tr/en/the-development-road-connecting-iraq-and-turkiye/.
[25] Reuters (2024), “Iraq, Turkey, Qatar, UAE sign preliminary deal to cooperate on Development Road project”, 22.04.2024, Erişim Tarihi: 27.05.2024, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/world/middle-east/iraq-turkey-qatar-uae-sign-preliminary-deal-cooperate-development-road-project-2024-04-22/.
