28 Kasım 2023 tarihinde Londra’da bulunan Yunanistan Başbakanı Miçotakis’in Birleşik Krallık Başbakanı Sunak ile gerçekleştirilmesi planlanan toplantının iptal edilmesinden duyduğu rahatsızlığı açıklaması, Birleşik Krallık ve Yunanistan arasında bir gerginlik olduğunun adeta ilanı oldu. Ukrayna Savaşı, Gazze’deki şiddet ve iklim değişikliği gibi konuların ele alınmasının planlandığı toplantının iptal edilmesinin nedenine ise Sunak açıklık getirdi ve Miçotakis’in Londra ziyaretini Elgin Mermerleri’nin Birleşik Krallık’tan iadesini savunmak için bir fırsat olarak kullanmama sözünü tutmadığını, bu nedenle Miçotakis ile yapılması planlanan toplantıyı iptal ettiğini söyledi.[1] Yani Sunak ve Miçotakis gerginliğinin nedeni, aslında yeni değil, eski bir meseleydi. Elgin Mermerleri olarak bilinen tarihi eserler, 1806 yılında Lord Elgin tarafından Osmanlı topraklarından çıkarılıp Britanya’ya götürülmüştü ve Yunanistan Elgin Mermerleri’ni geri istemekte idi. Mevcut bir meseleyi güncel bir krize dönüştüren Miçotakis’in Yunanistan’a ait olduğunu vurguladığı heykellerin “çalınmış” olduğunu söylemesi ve heykellerin Birleşik Krallık’ta bulunmasını “Mona Lisa tablosunun ikiye bölünmesine” benzetmesi oldu.[2] Miçotakis’in bu “sert” üslubuna karşı Sunak’ın üslubu da pek “yumuşak” değildi; Sunak, Yunan mevkidaşını “ciddi konulara odaklanmak yerine geçmişin meselelerini yeniden tartışmak istemek” ile eleştirdi.[3]
Sunak ve Miçotakis arasında Elgin Mermerleri üzerinden başlayan gerginlik, Kral III. Charles Dubai’de katıldığı iklim zirvesinde Yunanistan bayrağının renkleri olan mavi beyaz kravat takmamış olsaydı, belki de küresel kamuoyunun bu kadar ilgisini çekmeyecekti. Kral Charles’ın mavi beyaz kıravatı ile “rengini” belli ettiğine, bu gerilimde Yunanistan’ı haklı bulduğuna dair yorumlar dikkat çekerken, Buckingham’dan konuya dair resmi bir açıklama gelmedi ama Britanya basınında yer alan Kral’ın bu kravatı daha önce de kullanmış olduğu bilgisi adeta kravat ile Sunak-Miçotakis gerginliği arasında ilinti kurulmaması gerektiğine işaret ediyordu.
Dolayısıyla, mevcut gerginlik tablosunda üç aktör yerini aldı: Miçotakis’in Elgin Mermerleri konusunda açıklamalarına kızıp toplantı iptal eden Sunak, toplantı iptal edildiği için üzüntüsünü dile getiren Miçotakis, mavi beyaz kravat taktığından bilerek ya da bilmeyerek gerilime dahil olan Kral III. Charles.
Bu gerginlik tablosunun kaynağını oluşturan tarihi figür ise, 1799-1803 tarihleri arasında Birleşik Krallık’ın Osmanlı İmparatorluğu nezdindeki Büyükelçisi Lord Elgin’dir. Napolyon’un Mısır’ı işgal ettiği koşullarda Birleşik Krallık ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkileri güçlendirmek amacıyla İstanbul’a gelen, sanata ilgisi, özellikle de Antik Yunan kültürüne özel bir tutkusu olduğu bilinen Lord Elgin, Antik Tapınak’tan söktürdüğü eserleri (sonradan Elgin Mermerleri olarak bilinecektir) Britanya’ya naklettirmiştir.[4] Bunu neden yaptığından çok hangi yetkiye istinaden yaptığı günümüze kadar tartışma konusu olmuştur. Bu tartışma kapsamında, Osmanlı Padişahı III. Selim meseleye dahil olmakta ya da dahil edilmektedir. Lord Elgin’in III. Selim’e bu tarihi eserleri ülkesine görtürmeye izin vermesi amacıyla başvurduğu, III. Selim’in 6 Temmuz 1801 tarihli fermanı ile “Eski yazı ve figürlerin bulunduğu bazı taş parçalarını almak istediklerinde, itiraz edilmeyecektir” buyurduğu yönünde iddialar vardır. İşte bu noktada, gerginlik tablosuna dahil olan bir diğer tarihi isim III. Selim olmaktadır. Söz konusu ferman, Birleşik Krallık’ın Elgin Mermerleri üzerindeki hak iddiasını meşrulaştırmak amacıyla kullanılmaktadır.[5] Mesela Birleşik Krallık eski Başbakanı Boris Johnson, eserlerin Yunanistan’a iadesinin söz konusu olmadığını, zira Birleşik Krallık’ın eserler üzerindeki mülkiyetinin yasal olduğunu belirtmiştir.[6]
Parantez açıp belirtmek gerekir ki, Batılı kaynaklarda o dönem egemenlik alanına Yunan topraklarının da dahil olduğu Osmanlı İmparatorluğu Padişahının bu tür içerikli bir ferman hazırlamasının mümkün olduğunun, yani Padişahın böyle bir yetkisi olduğunun altı çizilmektedir.[7] Ancak fermanın Lord Elgin tarafından yanlış yorumlandığı, III. Selim’in Tapınak’ın parçalarını değil, kazılar sırasında ortaya çıkarılan öğeleri kastettiği ileri sürülmektedir. [8] Diğer taraftan, bazı araştırmacılar da bu fermanın mevcut olmadığını ileri sürmektedir;[9] yani üzerinde yorum yapılacak bir belge yoktur. Meseleyi daha da karmaşık hale getiren Britanya Müzesi’nin fermanın İtalyanca versiyonuna sahip olduklarını açıklamasıdır ki, -varsa- orijinal versiyonuna ne olduğu belirsizdir. Shania Morgan, Elgin Mermerleri’nin mülkiyetini uluslararası hukuk çerçevesinde değerlendirmeye çalıştığı makalesinde, orijinal fermanın Osmanlı arşivlerinde bulunamamasının İtalyanca versiyonun gerçekliğini ve güvenirliliğini sorgulattığına işaret etmektedir.[10] Diğer taraftan, fermanın mevcudiyeti tartışma konusu iken, bu eserlerin gemilere yüklenerek Osmanlı topraklarından çıkarılmış olmasını bile başlı başına III. Selim’in izni olduğu şeklinde yorumlayanlar da vardır; bu bakış açısı, Yunanistan’daki Osmanlı yöneticilerinin Padişahın izni olmaksızın eserlerin ülkeden çıkarılmasına göz yummayacaklarına işaret etmektedir.[11]
Günümüzde Sunak ve Miçotakis hem seçmenleri, hem de muhalifleri tarafından tarihi sorun üzerinden güncel kriz çıkarmakla eleştirilebilirler. Krizin tarihsel figürü Lord Elgin zaten yüzyıllardır eleştirilerden payını almaktadır; hatta İngiliz şair Lord Byron, Lord Elgin için “yağmacı”, “ihlalci” gibi kavramlar kullanmıştır.[12] Padişah III. Selim ise, Elgin Mermerleri meselesinde eleştiri alanının dışındadır; zira izin vermek de vermemek de III. Selim’in yetkisi dahilindedir. Ancak III. Selim, Elgin Mermerleri meselesinin merkezindedir; zira izin vermiş ise bu gerginlikte Birleşik Krallık’ın pozisyonunu, izin vermemiş ise Yunanistan’ın pozisyonunu güçlendirmektedir.
Doç. Dr. Dilek YİĞİT
[1] https://www.reuters.com/world/europe/parthenon-sculptures-dispute-will-not-hurt-greece-uk-relations-mitsotakis-2023-11-29/
[2] https://edition.cnn.com/2023/11/28/style/rishi-sunak-kyriakos-mitsotakisin-parthenon-sculptures-intl-scli-gbr/index.html
[3] https://www.euronews.com/2023/11/29/rishi-sunak-escalates-his-war-of-words-with-greek-prime-minister-kyriakos-mitsotakis
[4] https://www.smithsonianmag.com/history/how-the-much-debated-elgin-marbles-ended-up-in-england-180979311/
[5] https://www.trtworld.com/europe/the-missing-firman-ottoman-roots-of-uk-greece-row-over-parthenon-sculptures-16026516
[6] https://www.artnews.com/art-news/news/parthenon-marbles-british-museum-restitution-1234605904/
[7] https://www.jstor.org/stable/pdf/1288954.pdf?refreqid=fastly-default%3A4b78b18c0427b5f0e4f6f80071ed5fff&ab_segments=&origin=&initiator=&acceptTC=1
[8] https://www.artnews.com/art-news/news/parthenon-marbles-british-museum-restitution-1234605904/
[9] https://www.trtworld.com/europe/the-missing-firman-ottoman-roots-of-uk-greece-row-over-parthenon-sculptures-16026516
[10] https://www.austlii.edu.au/au/journals/UniSAStuLawRw/2022/2.pdf
[11] https://www.jstor.org/stable/pdf/1288954.pdf?refreqid=fastly-default%3A4b78b18c0427b5f0e4f6f80071ed5fff&ab_segments=&origin=&initiator=&acceptTC=1
[12] https://daily.jstor.org/wait-why-are-the-parthenon-marbles-in-london/
