RUS DEVLET AKLININ EŞİĞİNDE BİR OLUŞUM: RUSSKAYA OBSHCHINA

Giriş

Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra Rusya sadece siyasi sınırlarını değil, tarihsel kimliğini ve ideolojik ruhunu da yeniden inşa etmek zorunda kaldı. Bu yeniden inşa süreci, Kremlin’in yalnızca parlamentolarla, mahkemelerle ya da resmi güvenlik kurumlarıyla sınırlı olmayan, çok daha esnek, görünmez ve çoğu zaman hesap vermez bir güç mimarisi geliştirmesiyle ilerledi. İşte tam da bu noktada, Rusya’nın resmi devlet aygıtlarının gölgesinde sessizce büyüyen hibrit yapılar sahneye çıkmaya başladı.

Bu yapılardan biri, adı ilk duyulduğunda sıradan bir etnik-dini topluluk izlenimi veren ama derinlemesine incelendiğinde ideolojik bir savaş makinesine dönüştüğü görülen Russkaya Obshchina’dır. Ne tamamen sivil, ne de bütünüyle devlete dışsal olan bu oluşum, Rusya’daki yeni otoriter düzenin adeta “el sürülmeden” müdahale eden, sorumluluk almadan etki üreten uzantılarından biridir. Özellikle Ukrayna Savaşı’nın patlak vermesiyle birlikte, Russkaya Obshchina, yalnızca düşünce dünyasında değil, sahada da varlık gösteren çok katmanlı bir aktör haline gelmiştir.

Bu makale, Russkaya Obshchina’yı yalnızca bir örgüt olarak değil, çağdaş Rusya’nın güç anlayışının sınırlarında dolanan bir zihniyet biçimi olarak ele almayı amaçlamaktadır. Gölge yapılar, sivil toplum görünümlü radikal aygıtlar ve yeni Rus ideolojisinin taşeronları… Eğer bugünün Rusya’sını anlamak istiyorsak, bu yapılarla yüzleşmeden ilerlemek mümkün değildir.

Russkaya Obshchina (Русская община): Kavramsal Tanım

Russkaya Obshchina (Русская община), çağdaş Rusya’nın milliyetçi yelpazesi içinde konumlanan, yarı-resmi nitelikte, ideolojik ve toplumsal bir yapılanmadır. Doğrudan devletin resmi kurumlarına bağlı olmamakla birlikte, Rus devlet aklının belli kanatlarıyla örtüşen söylem ve pratiklere sahiptir. “Obshchina” kelimesi, tarihsel olarak Rus köy komünlerini ve kolektif yaşam biçimlerini tanımlamak için kullanılagelmiştir. Ancak burada kullanılan biçimiyle daha çok “ulusal dayanışma ağı” veya “millî birlik topluluğu” anlamı taşır.

Bu yapı, etnik Rus kimliğini, Ortodoksluk temelinde tanımlayan, modernleşmeye ve Batı etkilerine karşı temkinli, çoğu zaman da açıkça karşıt bir duruş sergileyen bir zihinsel ve sosyopolitik zemin üzerinde yükselir. Russkaya Obshchina bir sivil toplum örgütü olmaktan ziyade, ideolojik etki alanı olan bir yapılanma olarak değerlendirilmelidir.

Aynı zamanda bu oluşum, hem içeride (yani Rusya Federasyonu toprakları içinde), hem de dışarıda (özellikle yakın çevredeki Rus azınlıklar ve diaspora üzerinde) kimlik konsolidasyonu sağlamaya çalışan bir araç olarak işlev görmektedir. Belirli dönemlerde devletin merkezî karar alma mekanizmaları ile çatışma yaşasa da, özellikle 2000’li yıllardan itibaren devletle olan ilişkilerinde örtüşmelerin ve eşgüdüm girişimlerinin arttığı gözlemlenmektedir. Russkaya Obshchina bir ideolojik cemaat, bir kültürel direniş hattı ve gerektiğinde bir mobilizasyon aracı olarak; modern Rus devlet aklının “gayriresmî ama görünür” enstrümanlarından biri olarak değerlendirilmektedir.

Russkaya Obshchina’nın Yapısı ve Tarihsel Arka Planı

Russkaya Obshchina (Русская община), 2020 yılının sonunda Rusya’da kurulan, ideolojik olarak devlet yanlısı (провластная), göçmen karşıtı (антииммигрантская) ve Kafkas halklarına yönelik açık ayrımcı söylemler içeren (кавказофобская) bir örgüttür. Kısa sürede çevrim içi platformlar ve sosyal medya aracılığıyla milliyetçi çevrelerde dikkat çekmiş, kendisini “Biz Rusya’yız” (Мы – Русь!) sloganıyla duyurmuştur. Bu kimlik, onu yalnızca bir siyasi hareket değil, aynı zamanda kültürel bir mobilizasyon aygıtı haline getirmiştir.

Her ne kadar yapılanmanın yüzeyi sivil girişim gibi görünse de, örgütün yapısı devletin güvenlik ve ideoloji politikalarıyla örtüşen bir çerçevede inşa edilmiştir. Resmi kuruluş yılı olan 2020, aynı zamanda Rusya’nın içeride baskı mekanizmalarını sıkılaştırdığı ve dış politikada askeri-gerilim stratejilerine yöneldiği döneme denk gelmektedir. Bu bağlamda Russkaya Obshchina’nın ortaya çıkışı, yalnızca tesadüfi bir toplumsal hareket değil, devlet aklının tolerans sağladığı –ve hatta yönlendirdiği– bir ideolojik yapılanma olarak okunmalıdır.

İdeolojik olarak, Russkaya Obshchina Ortodoks Hıristiyanlığı, etnik Rus üstünlüğü, Avrasyacılık ve Batı karşıtlığı gibi temalar etrafında şekillenmiştir. Göçmen karşıtı söylemleri, özellikle Orta Asya ve Kafkasya kökenli topluluklara yönelik ayrımcı tavırlarla örtüşmektedir. Bu durum, Rusya’nın çok uluslu yapısı göz önüne alındığında, potansiyel iç çatışmaların zeminini hazırlayan tehlikeli bir hat olarak değerlendirilebilir. Yapı, özellikle gençler arasında güçlü bir sosyal medya ağı kurarak kısa sürede radikal milliyetçi kitleleri mobilize edebilmiştir. Telegram gibi platformlarda yürüttüğü propaganda çalışmaları sayesinde, kendisini “ulusun vicdanı“, “Batı’nın yozlaştırıcı etkilerine karşı son direniş hattı” gibi metaforlarla tanıtmaktadır. Russkaya Obshchina’nın lider kadrosu hakkında açık bilgi bulunmamakla birlikte, söylem biçimleri ve organizasyonel tarzı, onu geleneksel milliyetçi çevrelerden ayıran ve doğrudan Kremlin’in ideolojik yansımalarıyla hizalayan bir nitelik taşır. Bu sebeple yapı, hem toplum tabanında bir reaksiyon, hem de devlet için potansiyel bir araç işlevi görebilecek biçimde konumlandırılmıştır.

Russkaya Obshchina, Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrasında ortaya çıkan, Rusya’nın ulusal kimliğiyle bağdaşan radikal bir oluşumdur. 1990’lar sonrası yaşanan siyasi ve toplumsal değişimlerle birlikte, Rusya’da kendini tanımlayan bu tür hareketler, devletin yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynamamaktadır. Sovyet döneminin ideolojik yapısının ortadan kalkmasının ardından, Rus milliyetçiliği ve Ortodoks Hıristiyanlığının yeniden canlanması bu tür hareketlerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Russkaya Obshchina, bu dönemde gelişen çeşitli milliyetçi akımların ve paramiliter grupların birleşiminden şekillenmiş bir ideolojik ve sosyal yapılanmadır. Bu radikal hareket, Rusya’nın devlet yapısının ve kimliğinin yeniden inşasında önemli bir etken haline gelmiştir.

Russkaya Obshchina’nın ideolojik temelleri, Rus Ortodoksluğuna, Slavcılığa ve Avrasyacılık düşüncelerine dayanır. Bu ideolojik referanslar, hem Rusya’nın tarihsel mirasına, hem de batılılaşmaya karşı bir tepkiye işaret eder. Bu yapılar, Rus halkının birliğini vurgularken, Batı’nın etkilerine karşı bir direnç olarak öne çıkmaktadır. Öte yandan, Avrasyacılık doktrini, bu yapının dünya görüşünün temel taşlarını oluşturur. Avrasyacılık, Rusya’nın Asya ile olan ilişkilerini güçlendirmeyi ve Batı’dan bağımsız bir güç olarak konumlanmayı savunur. Russkaya Obshchina’nın ideolojisi, bu milli ve dini değerler üzerine kurulmuş bir kimlik inşa eder. Bu kimlik inşası sadece elitler arasında değil, aynı zamanda alt sınıflar arasında da büyük bir destek bulmuştur. Özellikle gençler ve düşük gelirli gruplar arasında popülerdir. Sovyet sonrası dönemde toplumda derinleşen eşitsizlikler, kimlik arayışları ve toplumsal huzursuzluklar, bu tür radikal yapılanmaların yükselmesine zemin hazırlamıştır. Russkaya Obshchina’nın gençlik kolları, milliyetçi ve dini ideolojilerle beslenerek, bu kesimlere hitap etmeyi başarmıştır. Yine, bu grupların yurtdışındaki Rus diasporasına yönelik de güçlü bir etkisi vardır.

Russkaya Obshchina’nın liderleri genellikle halkın gözünde “öncü” figürler olarak tanınırlar. Bu liderler, milliyetçi söylemleri ve dini vurguları kullanarak kitleleri etkilemişlerdir. Aynı zamanda, devletin işleyişine dair eleştirilerini, çoğu zaman devlet içindeki diğer güç odakları ile olan ilişkileri üzerinden dile getirmişlerdir. Bu liderlerin söylemleri, hem Rus halkı hem de devlet nezdinde kabul görebilirken, bazen de marjinalleşmiştir. Bununla birlikte, grup, kendine özgü bir “Rusya’nın koruyucuları” kimliği inşa etmiş ve devletin gücüne karşı bazen karşıt bir duruş sergileyerek, güçlü bir alternatif oluşturmuştur.

Russkaya Obshchina ile Devlet İlişkisi

Russkaya Obshchina, resmi anlamda bir devlet kurumu olmamasına rağmen, Rusya’daki devlet aklının belirli damarlarıyla paralel hareket eden; yer yer yönlendirilen, yer yer yön veren melez bir yapıdır. Bu özellik, onun konumunu hem karmaşıklaştırmakta hem de tartışmalı hale getirmektedir. Zira ne tamamen bağımsız bir sivil örgüt ne de bütünüyle denetlenebilir bir devlet aygıtıdır. Bu yapı, özellikle Batılı istihbarat grupları tarafından Putin döneminde şekillenen “devlet kontrollü milliyetçilik” stratejisinin dolaylı araçlarından biri olarak değerlendirilmektedir. Devletin doğrudan söyleyemeyeceği tezleri dillendirme, ulusal kimliği radikalleştirerek toplumsal konsolidasyona katkı sağlama ve gerektiğinde paramiliter kanallar aracılığıyla kontrolsüz müdahalelerde bulunma gibi işlevleri, onu bir çeşit “yarı-devlet aktör” haline getirmiştir. İçişleri Bakanlığı, FSB (ФСБ) gibi güvenlik kurumlarıyla doğrudan bağları olduğuna dair açık resmi belgeler olmamakla birlikte, bu kurumlarda görev yapmış veya halen görevde olan bazı figürlerin Russkaya Obshchina ile ilişkilendirildiği bilinmektedir. Özellikle emekli istihbaratçılar, subaylar ve güvenlik bürokrasisi çevrelerinde bu yapıya destek veren, yönlendiren ya da içinde yer alan kişiler olduğu çeşitli saha raporlarında yer almaktadır.

Öte yandan, bu ilişki her zaman simetrik değildir. Devletin ihtiyaç duyduğu dönemlerde (örneğin; toplumsal hareketlerin bastırılması, dış operasyonlara gönüllülerin yönlendirilmesi, gençliğin radikalize edilmesi) Russkaya Obshchina’nın faaliyetleri teşvik edilirken; bazı dönemlerde fazla öne çıkması, Kremlin’e gölge düşürmesi veya alternatif bir otorite alanı oluşturması nedeniyle geri plana itilmiş veya marjinalize edilmiştir. Hatta kimi zaman Kremlin yapının bazı elemanlarına operasyon yapmakta ve bazı yöneticilerini cezaevine göndermektedir.  Bunu da Putin yönetiminin “dikey güç yapılanması” (вертикаль власти) anlayışıyla, bu tür oluşumlar hem sistem içi tehdit hem de araç olarak görülmektedir. Bu çelişkili konum, Russkaya Obshchina’nın hem devlet içinde “görünür olmayan bir el”, hem de gerektiğinde “sistem dışı müdahale gücü” olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır.

Russkaya Obshchina’nın Faaliyet Alanları

Russkaya Obshchina, dışarıdan bakıldığında yalnızca ideolojik veya paramiliter bir yapılanma değil; aynı zamanda kendisini sosyal sorumluluk alanında da konumlandırmaya çalışan, görünürde insani amaçlarla faaliyet gösteren bir topluluk olarak sunulmaktadır. Yapının beyan ettiği faaliyet alanları, toplumun herhangi bir ferdine sıkıntı anında yardım etmekten, işsiz Ruslara istihdam sağlama girişimlerine kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Eğitim, spor, kültür ve girişimcilik gibi alanlarda halk tabanını desteklemeyi amaçladığını iddia eden yapı; aynı zamanda Rus geleneklerini ve kültürel değerleri yeniden canlandırma hedefini taşımaktadır. Örgüt, zayıfları suç unsurlarına karşı korumayı, yeni iş kurmak isteyen Rus girişimcileri desteklemeyi, spor eğitimini geliştirmeyi ve devlete, devlet kurucu halkın çıkarları doğrultusunda yön verilmesini savunmaktadır. Bu çerçevede kendisini siyasetin dışında, doğrudan halkın vicdanına dayanan bir yapı olarak tanımlamakta; “vicdan en büyük denetleyicidir” ifadesini temel ilke olarak benimsemektedir. “Bütün insanlar kardeştir”, “yasalarla uyumlu yaşa”, “kıskanma, yargılama, tartışma” gibi sadeleştirilmiş ahlaki normları, yapılanmanın etrafına inşa ettiği etik kalkanın parçalarıdır. Bu ilkeler, hem gelenekçi bir toplumsal modelin izlerini taşır hem de örgütün yüzeydeki meşruiyet söylemini güçlendirir. Ancak bu ilkelerle sunulan barışçıl imaj, örgütün radikal ideolojik pratikleriyle çelişkili bir görünüm sergilemektedir. Bu nedenle geniş bir sosyo-politik etki alanına sahip ideolojik bir organizasyon biçiminde hareket etmektedir. Ancak bu, onun sahadaki görünürlüğünü ve müdahale kapasitesini azaltmaz. Aksine, çok yönlü faaliyet biçimleriyle hem yerel düzlemde hem de uluslararası ölçekte önemli bir etki yaratmaktadır. Öncelikle iç kamuoyuna yönelik faaliyetler dikkat çekicidir. Russkaya Obshchina, eğitim kurumlarıyla, gençlik kulüpleriyle ve kültürel derneklerle birlikte, özellikle genç kuşaklara yönelik bir ideolojik mobilizasyon hattı kurmuştur. Bu hattın temel taşı, Ortodoks değerler ile Slav kimliğini iç içe geçirerek, Batı karşıtı her türlü duruş ve eylemi normalleştirmektir. Devlet kontrolündeki medya organlarında yer almayan ama çevrimiçi platformlarda hızla yayılan videolar, dergiler ve konferanslar yoluyla kamuoyu üzerinde güçlü bir etki inşa edilmeye çalışılır. Yurt dışındaki faaliyetleri ise en az iç politika kadar stratejiktir. Yakın çevredeki (özellikle Ukrayna, Kazakistan, Gürcistan, Belarus ve Baltıklar’daki) etnik Rus topluluklarına yönelik propaganda faaliyetleri yürütülür. Bu propaganda, hem kültürel kimlik inşasını hem de Kremlin politikalarına bağlılığı artırmayı hedefler. Bu noktada Russkaya Obshchina, diaspora ile devlet arasında gayriresmî bir aracı gibi konumlanır.

Faaliyet alanlarının bir diğer boyutu ise paramiliter kapasite ile ilgilidir. Resmi olarak silahlı bir yapı olarak tanınmasa da, bazı bölgelerde “gönüllü halk birlikleri“, “vatansever koruma grupları” gibi adlar altında organize olmuş yapılara destek verdiği bilinmektedir. Bunlar zaman zaman iç güvenlik birimleriyle eşgüdüm içinde, zaman zaman ise devletin doğrudan müdahale etmek istemediği alanlarda “kontrollü kargaşa” yaratma işlevi görmektedir. Özellikle 2014 sonrası Ukrayna’daki süreçte ciddi çalışmalar yapmıştır.

Tüm bu faaliyetler, Russkaya Obshchina’nın yalnızca ideolojik değil, aynı zamanda operasyonel bir kapasiteye de sahip olduğunu göstermektedir. Her ne kadar görünürde sivil-toplum görünümlü bir aktör gibi sunulsa da, bu yapı, devletin elini kirletmeden müdahil olabileceği gri alanlarda etkili olabilen stratejik bir araçtır.

Russkaya Obshchina ve Ukrayna Savaşı

2014 yılında Kırım’ın ilhakı ve Donbas bölgesindeki çatışmalarla başlayan Ukrayna krizi, yalnızca devletlerarası bir savaşın değil; aynı zamanda Rusya içerisindeki radikal ideolojik yapılanmaların yeniden mobilize olduğu bir dönüm noktası olmuştur. Russkaya Obshchina bu süreçte, resmi ordunun dışında kalan, ancak devletin dolaylı biçimde desteklediği oluşumlar arasında yerini almış ve sahada aktif olmayan ancak ideolojik düzlemde seferberlik yaratan yapılar arasında ön plana çıkmıştır. Bu yapı, özellikle savaşın ilk dönemlerinde “gönüllü direniş“, “sınır ötesi Slav dayanışması” ve “Doğu Ortodoksluğunu savunma” gibi kavramları işleyerek, halk tabanında savaşın bir “kutsal görev” olduğu algısını yerleştirmeye çalışmıştır. Bu süreçte sadece ideolojik yayınlar değil, fiilî insan kaynağı aktarımı da dikkat çekmiştir. Rusya’dan Donetsk ve Luhansk’a savaşmaya giden birçok gönüllünün, doğrudan Russkaya Obshchina çevresiyle ilişkili olduğu yönünde veriler mevcuttur. Her ne kadar bu bağlantılar resmi belgelerde yer almasa da, sahadan gelen raporlar ve medya kayıtları bu hattın varlığını dolaylı olarak doğrulamaktadır.

Ukrayna Savaşı, aynı zamanda bu tarz yapılar için bir tür meşruiyet fırsatı da yaratmıştır. Devletin resmi kurumlarıyla doğrudan ilişkilendirilemeyecek ideolojik gruplar, “halkın sesi”, “devletin vicdanı” veya “doğal savunma kuvvetleri” gibi kurgularla hem iç hem dış kamuoyunda meşrulaştırılmaya çalışılmıştır. Russkaya Obshchina da bu çerçevede, Kremlin’in doğrudan söylemekte zorlanacağı tezleri dillendiren, Batı karşıtı tepkileri radikalleştiren bir propaganda motoru olarak çalışmıştır. Savaşın uzaması ve 2022 sonrası sürecin tam teşekküllü bir cephe savaşına evrilmesiyle birlikte, bu yapıların önemi daha da artmıştır. Özellikle şehir merkezlerinden uzak bölgelerde, yerel halkla devlet arasında bağ kuran “yarı-sivil yarı-askerî” yapılar, devletin uzanamadığı alanlarda etki kurmakta kullanılmıştır. Russkaya Obshchina, bu noktada bir tür “kültürel milis” işlevi görmüş; sadece silah değil, kimlik, aidiyet ve düşman tanımı da üretmiştir. Kısacası, Ukrayna Savaşı, bu yapının radikal kimliğini devletle örtüştürdüğü bir eşik olmuştur. Artık sadece devlet dışı değil, aynı zamanda devlet için çalışan, fakat devletin söylem alanına zarar vermeyecek şekilde sınırlanmış bir aparat hâline gelmiştir.

Genel Değerlendirme

Russkaya Obshchina, çağdaş Rusya’da devlet ile sivil toplum arasında kalan, ama her iki alana da tam olarak ait olmayan hibrit bir yapıyı temsil eder. Resmî olmamakla birlikte devlet tarafından tolere edilen, hatta yer yer işlevsel biçimde kullanılan bu yapılanma; Rus devletinin özellikle son yirmi yılda kurmaya çalıştığı merkeziyetçi ve kontrollü ideolojik alanın önemli bir parçası haline gelmiştir. Bu oluşum, sivil toplumun geleneksel anlamına meydan okuyan bir modeldir. Liberal-demokratik yapılarda sivil toplum, devleti denetleyen, ona karşı konumlanan ve toplumsal talepleri yukarıya taşıyan bir işleve sahiptir. Oysa Russkaya Obshchina gibi yapılarda bu denge tersine çevrilmiştir. Burada söz konusu olan, devletin yukarıdan aşağıya yönlendirdiği, radikal ideolojik unsurlar yoluyla halkı mobilize eden ve gerektiğinde bu mobilizasyonu kendi çıkarları doğrultusunda kullanan bir “simüle edilmiş” sivil toplum modelidir. Bu bağlamda Russkaya Obshchina, sadece bir toplumsal hareket değil; devletin gayriresmî uzantısı, ideolojik bir yumuşak güç aracı ve kriz dönemlerinde devreye sokulabilen esnek bir bastırma/etki aygıtıdır. Böylece Rusya’daki otoriterleşmenin “görünür olmayan” enstrümanlarından biri olarak işlev görmektedir. Özellikle Putin döneminde geliştirilen “dikey güç yapılanması” içerisinde, bu tür aktörler devlete eleştiri yöneltmek yerine onu yeniden üretmektedir.

Ukrayna Savaşı ve benzeri çatışma dönemleri, bu yapının kriz zamanlarında nasıl aktif hale geldiğini ve devletin resmi söylemine eşlik ederken aynı zamanda onun marjinal sınırlarını da temsil ettiğini göstermektedir. Russkaya Obshchina, böylece hem tehdit, hem araç haline gelen çelişkili bir konumda bulunmaktadır. Dolayısıyla bu tür yapılanmalar Rusya’daki rejim mimarisinin anlaşılması açısından kritik bir anahtar sunmaktadır.

Sadık ARPACI
Uluslararası İlişkiler, Rusya Uzmanı
Tel: +905459323677
Email: by.sadik@hotmail.com

KAYNAKÇA

1. Русская община – что это?. AST-NEWS.ru. Yayın Tarihi: 20 Kasım 2023. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://ast-news.ru/node/russkaya-obshchina-chto-eto/]
2. Новые ультраправые в России: как они появились и чем отличаются от старых. BBC Russian. Yayın Tarihi: 7 Haziran 2024. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://www.bbc.com/russian/articles/cxrrd7x0353o]
3. «Видимо, проворовались»: как устроена «Русская община». SOTA. Yayın Tarihi: 10 Mayıs 2025. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://sotaproject.com/article/vidimo-provorovalis-kak-ustroena-russkaia-obshchina]SOTA
4. “Русская община”: как устроены провластные группы националистов, набирающие популярность в России. Current Time TV. Yayın Tarihi: 9 Ağustos 2024. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://www.currenttime.tv/a/russkaya-obschina-kak-ustroeny-provlastnye-gruppy-natsionalistov-nabirayuschie-populyarnost-v-rossii/33071674.html]
5. Русская Община ZOV. Telegram kanalı. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://t.me/s/obshina_ru]
6. Русская община. Resmi internet sitesi. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://obshinaru.ru/]
7. Союз русских национальных общин в 1918–1920 гг.: история создания, идеология и деятельность. CyberLeninka. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://cyberleninka.ru/article/n/soyuz-russkih-natsionalnyh-obschin-v-1918-1920-gg-istoriya-sozdaniya-ideologiya-i-deyatelnost]
8. “Русская община в тюрьме и ссылке” Н. М. Ядринцева как источник изучения пенитенциарной политики дореволюционной России. CyberLeninka. Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2025. [https://cyberleninka.ru/article/n/russkaya-obschina-v-tyurme-i-ssylke-n-m-yadrintseva-kak-istochnik-izucheniya-penitentsiarnoy-politiki-dorevolyutsionnoy-rossii-opyt