Özet: Türkiye-Birleşik Krallık (İngiltere) ilişkileri, kamuoyunda hakkında pek fazla yazılıp çizilmemesine karşın, 2000’li yıllarda istikrarlı bir gelişim göstererek gayet iyi bir seviyeye gelmiş ve 2010’lu yılların başında, her iki tarafın da en üst düzey yöneticilerinin ifadesiyle, ikili ilişkilerde ‘Altın Çağ’ dönemi yaşanmaya başlamıştır. İkili ekonomik ilişkilerin son yıllarda -küresel ekonomik krize rağmen- ivmeli gelişimi, Ankara ile Londra’nın birbirlerine destek veren AB politikaları, Ortadoğu’da cereyan eden gelişmelere karşı gösterilen benzer reaksiyonlar, Kıbrıs Sorunu bağlamında büyük ölçüde aynı çizgide buluşan yaklaşımlar, son dönemde Ukrayna ve Suriye’de gözlemlenen Rus saldırganlığına karşı geliştirilen ortak tehdit algılaması ve iki ülke arasında husumet yaratan hayati bir konunun olmaması, bu olumlu ilişkilerdeki kilit faktörlerdir. Ayrıca İngiliz muhafazakârlığının Türkiye’deki sağ/İslamcı hareketler açısından oldukça muteber algılanan çizgisi de, son yıllarda her iki ülkede de muhafazakâr/sağ iktidarların bulunması bağlamında ilişkileri güçlendirici bir rol oynamıştır. Ancak özellikle 2010-2015 döneminde David Cameron’ın Başbakanlığı döneminde oldukça hızlı gelişen ilişkiler, 2016 sonrasında daha durgun bir seyir izlemeye başlamıştır. Bunun temel nedenleri ise, Türkiye’nin dönüşen siyasi sisteminin ve dış politik hamlelerinin Batı kamuoyunda ve İngiltere’de olumsuz algılanması ve dış politikada yakınlık yaratan konuların etkisinin azalmasıdır. Bu çalışmada, Türkiye-İngiltere ilişkilerini karakterize eden önemli konular, son 10 yıllık döneme odaklanılarak ve medya taraması yöntemi kullanılarak analiz edilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Türkiye-İngiltere İlişkileri, Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri, Abdullah Gül, Ahmet Davutoğlu, Recep Tayyip Erdoğan, David Cameron, Theresa May, Boris Johnson, Kıbrıs Sorunu, Brexit.
Giriş ve Tarihi İlişkilere Kısa Bir Bakış
Dünyanın İmparatorluk geleneğinden beslenen iki önemli ve tarihsel siyasi gücü olan Birleşik Krallık (İngiltere) ve Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler, 1583 yılında İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu nezdinde atadığı ilk Büyükelçi olan William Harborne’un İstanbul’a gelmesiyle resmi olarak başlamıştır. Osmanlı Devleti de, bu atamadan yaklaşık iki asır sonra, Yusuf Agâh Efendi’yi 1793 yılında Londra Büyükelçisi olarak atayarak bu ülkeye göndermiştir.[1] Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme ve çöküş dönemlerinde Osmanlı üzerindeki İngiliz nüfuzu ve etkisi artarken, bu dönemlerde Fransa ve daha sonrasında Almanya ile birlikte, Bab-ı Ali üzerinde en etkili olan devletlerden birisi de İngiltere olmuştur. Bu dönemde ilişkiler sadece rekabet temelinde kurgulanmamıştır; Osmanlı’nın Rusya veya kendisinden farklı bir Batılı gücün (temelde Fransa veya Almanya) kontrolüne girmesini istemeyen Londra, zaman zaman Osmanlı ile dayanışma ve İstanbul’a destek politikalarına da (Kırım Savaşı örneğinde olduğu gibi) yönelebilmiştir.
Yusuf Agâh Efendi
Birinci Dünya Savaşı başta olmak üzere, tarihsel süreç içerisinde zaman zaman düşman cephelerde yer almalarına karşın, Türkiye’nin 1923 yılında kurulan laik Cumhuriyet ile birlikte Avrupa siyasal sistemini ve Batı medeniyetini kendisine referans alması sayesinde, İngiltere’nin Türkiye’deki imajı genelde müspet olmuş ve siyasal ilişkiler de rekabetten çok işbirliği algısı temelinde gelişmiştir. Bu dönemde, adada, İngilizleri Çanakkale Savaşı’nda ve Kurtuluş Savaşı’nda iki defa yenilgiye uğratan Mustafa Kemal Atatürk’e yönelik büyük bir saygı oluşmuştur. Atatürk, büyüklüğünü, Kurtuluş Savaşı’nda karşı cephelerde çarpıştığı İngiltere, Yunanistan ve Fransa gibi ülkelerle savaş sonrasında kurduğu dostane ilişkilerle de ispatlamıştır. Nitekim 1933-1939 döneminde İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi olarak görev yapan ve Atatürk’le kişisel dostluk kurmayı başaran Sir Percy Loraine[2] (1880-1961), Atatürk’ün vefatı ardından İngiltere Dışişleri Bakanı Frederick Lindley Wood’a (Edward Wood) şu bilgileri geçmiştir:
“Aziz Lordum, Size Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünü bildiren 194 sayılı telgrafı çok derin üzüntüler içinde sunmuştum. Bu belgeye ek olarak, bu yazımda; Atatürk’ün yaptığı işleri övmekten çok, onun kişiliği ve bu ülke insanına ne ifade ettiği konusuna değinmeye çalışacağım. Hiç şüphesiz toplum bilimciler ve tarihçiler onun çalışma hayatı ve yaptıklarıyla ilgilenip ayrıntılı bir çalışma yapacaklardır. Ancak bunların çok azı, Atatürk’ün gerçek kimliğini öğrenmeden hazırlanacaktır ki, onu tanımadan yapılacak değerlendirmeler kuşkusuz yanlış olacak ve yanlış yönlendirmelere neden olacaktır. Bu bilginin toplanmasında, ben, belki de ayrıcalıklı bir konuma sahiptim. Görevimin ilk günlerinden itibaren Atatürk beni bir dost gibi görmüş, benimle görüşmekten memnun olmuş, görüşme fırsatı doğduğunda bundan hoşnut kalmış, karşılıklı konuşmalarımız esnasında ilgi ve dikkati asla azalmamıştır. Dolayısıyla, kendi özel kimliğini bana, diğer yabancılara gösterdiğinden daha fazla gösterdiğine inanıyorum. Doğrudan edinilen tecrübelerimi sağlayan kişisel görüşmelerimiz dışında, onu çok yakın dostlarından ve hatta aramızdaki dostluğu gördükten sonra benimle onun hakkında konuşmaya hiç çekinmeyen kabinedeki bazı Bakanlardan da birçok kez dinleme fırsatım oldu. Atatürk’ün müstesna ve takdire şayan bir şahsiyet olduğunu söylemek pek bir şey ifade etmeyebilir. Ancak gerçekten müstesna ve takdire şayan bir kişiydi, neden bu niteliklere sahip bir şahsiyet olduğunu açıklamaya çalışmalıyım. Sadece şu veya bu savaşı kazanarak, şu veya bu kanunu çıkararak, harf devrimi yaparak ya da fes giyilmesini yasaklamak veya ülkeyi laik kılarak değil; yüz yıllarca acı çekmiş, ruh karartıcı yönetimler yaşamış bir ırkın dehasına güvenerek, -bir insanın büyüklüğünün ve sıradışı görüşünün kanıtı sadece iyiliği ile ölçülebilir- 15 yıl gibi kısa bir sürede bu insan bir çok iyi şey yapmıştır. Gerisi ayrıntıdan ibarettir… Atatürk’ün dinamik enerjisi üzerinde durmama gerek yok. Bu enerjinin dayanılmaz gücü, Türklerin tarihinde şimdiden önemli bir sayfa olarak yer almıştır. Ancak ben, pek bilinmeyen bir başka özelliğine değinmek istiyorum: Bu da Atatürk’ün doğuştan gelen, belki de farkında olmadan -tıpkı sütün kaymağını hemen ayıran aletler gibi- faydasızı faydalıdan ayırma yeteneğiydi. İddia edilen acımasızlığı; onu tanıyanların çok iyi bildiği gibi vatandaşlarına duyduğu sevgiyle uyuşmamaktadır. İddia edilen tensel günahlar ve geçici ilişkilere duyduğu varsayılan zevkler; toplumda kadının rolü kavramıyla bağdaşmamaktadır. Zira bir iki sene içinde çok eşliliği yasal olarak ortadan kaldırmış ve istedikleri takdirde harem kadınlarına bile devletin liberal mevkilerinin açık olduğunu ortaya koymuştur. Atatürk, Batı’da ‘yes-men’ ve uzun süredir Türkiye’de ‘evet efendimci’ olarak bilinen tarzdan hoşlanmıyor; bu tür insanları aşağılıyordu. Ahmak ve dalkavuklara tahammülü yoktu. Aslında belki de en çok sömürücüleri sevmez, açgözlüleri hor görürdü. Bir insanın onun için çalışıyor olması fikrine hoş bakmazdı. Kendisi zaten ülkesi, halkı için yaşıyor, onlar için düşünüp onlar için çalışıyordu. Diğerleri bu şekilde davranmıyorsa görevlerini yerine getiremedikleri kanısına varıyordu. Korkarım gelecek nesillere Atatürk bir diktatör olarak aktarılacak. Bunun yanlış olacağı kanısındayım. Hem savaşta, hem barışta evet o büyük bir liderdi, ancak gerçek bir diktatör değildi. Ne yazık ki ben, şimdiye kadar onu anlatabilecek diktatör kelimesine ait bir tanımımız olduğuna inanmıyorum. Hitler ve Mussolini’nin tersine, devlette idari veya yönetim fonksiyonu bulunmuyordu; af yetkisi yoktu; mahkemelere emir yetkisi yoktu; diplomatik misyon temsilcilerini reddetme hakkına sahip değildi. Bütün bu hususlara teknik gözle bakıp bir kenara iter ve bütün devlet meselelerinde onun isteklerinin hakim olduğu konusunda ısrar edebilirsiniz. Doğru, ancak olayların gidişi, Atatürk’ün görüş açısının doğruluğunu, verdiği hükümlerin zekice olduğunu ve hata yapmadığını göstermiştir. Dolayısıyla sıkça fikirlerine başvurulması ve memnuniyetle bu fikirlerin uygulanmasını görmek pek de şaşırtıcı değil… Atatürk’ün idrak gücünde esrarengiz bir yön vardı; küçük şeylere önem vermeyiş veya sinsi olamayışında üstün bir yön bulunuyordu; konsantrasyon gücü olağanüstüydü; şefkat ve ilgi bekleyen bilinç altının etkileyici yanı belki de şuurlu amacının buz gibi dik duruşunun bir başka parçasıydı. Müslüman olarak doğmuş, ancak yobazlık karşıtı bir kişi olmuştu; doğruluğu sevmiş, günahtan nefret etmişti. İşini iyi bilen, yetenek sahibi bir askerdi, savaştan nefret ederdi. Bağımsızlığı elde ettiği andan itibaren barışın peşinde koşmuş ve barış ortamını sağlamayı başarmıştı. Türkiye’nin kaderini elleri arasına aldığından beri, Kemalist Cumhuriyet’in dostluk elini uzatmadığı ve aralarında Osmanlı İmparatorluğu’nun düşmanlarının da bulunduğu tek bir komşusu dahi yoktur. Uzatılan dostluk eli çoğunlukla tutulmuş ve sarf edilen çabalar sonunda ülkeler arası sürtüşme azaltılarak, doğunun bu bölgesinde daha geniş kapsamlı barış, dikkat çekici bir biçimde sağlanmıştır.Kemal Atatürk yapılması gerektiğine inandığı şeyleri korkusuzca yerine getirmekten asla vazgeçmemişti. Hastalığının şiddetlendiği anlarda ölüme çok yakınlaşmış olsa bile, korku asla ne yüreğine ne beynine yerleşmeyi başaramamıştı.”[3]
Atatürk ve Percy Loraine
Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’nın ardından stratejik tercihini Batı bloğu içerisinde yer almak şeklinde yapması ve NATO ve Avrupa Konseyi gibi uluslararası kurumlara katılmasıyla beraber, ki Türkiye ile İngiltere CENTO/Bağdat Paktı’nın da birlikte üyesi olmuşlardır, Ankara ve Londra arasındaki ilişkiler daha da güçlenmiştir. Haliyle, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Batı bloğunun siyasal ve askeri önderliğini ABD’nin üstlenmesiyle birlikte Birleşik Krallık’la olan ilişkiler kısmen arka plana itilse de, Kıbrıs Sorunu başta olmak üzere çeşitli ortak siyasal gündemler ve genel itibariyle örtüşen çıkarlar nedeniyle, Türkiye-İngiltere ilişkileri bugüne kadar büyük sıkıntılar yaşanmadan ve genel olarak gelişerek ilerlemiştir. Ayrıca Transatlantik bağların ve NATO üyeliğinin her iki ülke siyasetinde de çok önemli rol oynaması, bu iki ülkeyi birbirlerine yakınlaştıran diğer önemli faktörlerdir. Bu nedenle, 2010’lu yılların başında, David Cameron ve Abdullah Gül gibi siyasetçilerin de etkisiyle, ikili ilişkilerde ‘Altın Çağ’ döneminden söz edilmeye başlanmıştır. Bu dönemde ekonomik ilişkiler hızla gelişmiş, Rusya’nın politikalarına yönelik ortak bir tehdit algısı ortaya çıkmış, askeri alanda işbirliği projeleri ve terörle mücadeleye yönelik ortak bir anlayış geliştirilmiş ve her iki ülke de ABD ile birçok konuda uyumlu hareket etmişlerdir. Fakat bu en olumlu dönemde bile, aslında, ekonomik ilişkiler -özellikle İngiltere’den bakıldığında- genel ekonomik tablo içerisinde çok önemli bir seviyeye yükselmemiştir. Yine de, 2000-2015 dönemi, Türk-İngiliz ilişkileri açısından en başarılı dönemlerden biri olarak görülebilir.
Ancak son dönemde, özellikle de 15 Temmuz 2016 başarısız darbe girişimi sonrasında, Türkiye’nin Rusya ile kurduğu yakın ilişkiler, ABD ve genel olarak Batı dünyası ile bozulan ilişkiler ve rejiminin giderek otoriter bir yönetim tipine dönüşmesiyle birlikte, ikili ilişkilerde daha fazla atılım yapılması mümkün olmamıştır. Bu nedenle, 2016 sonrasında, ikili ilişkilerde daha durgun bir döneme girilmiş, fakat şimdiye kadar iki ülke arasında büyük bir kriz ya da polemik de yaşanmamıştır. İki ülke arasındaki en temel görüş ayrılığının ise Kürtlerin geleceği hakkında yaşanabileceği söylenebilir. Her ne kadar bu konuda Londra’nın resmi pozisyonu net olmasa da, Türkiye’nin PYD/YPG gibi PKK uzantılı gruplara yönelik askeri müdahaleleri, tüm Batı dünyasında olduğu gibi, İngiltere’de de genelde olumsuz algılanmaktadır. Bunun yanı sıra, yakın geçmişe kadar Türkiye’nin AB üyeliğine en çok destek veren Avrupa ülkesi olan İngiltere’nin Brexit sürecinde AB’den ayrılma kararı alması ve bunu 2020 yılı itibariyle gerçekleştirmesi de, ikili siyasi ve ekonomik ilişkilerin nasıl kurgulanacağı konusunda daha belirsiz bir dönemin başlamasına neden olmuştur. Bu yeni dönem, kuşkusuz, fırsatlar ve riskleri bir arada barındırmaktadır.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı’nın resmi internet sitesinde de vurgulandığı gibi, “Türk-İngiliz ikili ilişkileri, tarihten gelen güçlü bağların da etkisiyle çok boyutludur”.[4] İki ülkenin, NATO, Avrupa Konseyi ve G20 üyeliği başta olmak üzere bazı uluslararası platformlarda beraber yer almaları ve birçok konuda ortak hareket etmeleri, iki ülkeyi birbirine yakınlaştıran en önemli etkenlerdir. Daha da önemlisi, iki ülke arasında bir sınır (toprak) sorunu, büyük bir siyasal anlaşmazlık ve çıkarların doğrudan rekabet temelinde kurgulandığı bir ülke/bölgede nüfuz mücadelesi söz konusu değildir. Bu nedenle, zaman zaman siyasal açıdan yaşanan anlaşmazlıklara ve bazı kesimlerdeki toplumsal önyargılara karşın, iki ülkenin ilişkileri büyük ölçüde dostluk temelinde oluşmuş ve sürekli olarak gelişmektedir. Özellikle Türkiye’nin stratejik bir hedef olarak belirlediği Avrupa Birliği tam üyeliğine İngiltere’nin verdiği açık ve güçlü destek, yakın geçmişe kadar bu ülkeye yönelik Türkiye’deki desteğin artmasına neden olmuştur. Bunun dışında, Kıbrıs Sorunu başta olmak üzere, iki ülkenin Ortadoğu ve dünya politikaları bağlamında da birbirleriyle zaman zaman kesişen gündemleri bulunmaktadır. Bu kesişen gündem konularına yaklaşımda, her iki ülkenin de birbirlerinin hassasiyetlerine özen gösterdiği ve dost ve müttefiklik ilişkisine uygun bir üslup ve hareket tarzının benimsendiği gözlemlenmektedir. Bunlara ek olarak, sürekli olarak gelişen ekonomik ve kültürel ilişkiler, iki ülke ilişkilerinin sadece siyasal alanda kalmasını önlemekte ve devletleri olduğu gibi, halkları da birbirine yakınlaştırmaktadır.
Türkiye-Birleşik Krallık (İngiltere) ilişkileri, kamuoyunda hakkında pek fazla yazılıp çizilmemesine karşın, 2000’li yıllarda istikrarlı bir gelişim göstererek gayet iyi bir seviyeye gelmiş ve 2010’lu yılların başında, her iki tarafın da en üst düzey yöneticilerinin ifadesiyle, ikili ilişkilerde ‘Altın Çağ’ dönemi yaşanmaya başlamıştır. İkili ekonomik ilişkilerin son yıllarda -küresel ekonomik krize rağmen- ivmeli gelişimi, Ankara ile Londra’nın birbirlerine destek veren AB politikaları, Ortadoğu’da cereyan eden gelişmelere karşı gösterilen benzer reaksiyonlar, Kıbrıs Sorunu bağlamında büyük ölçüde aynı çizgide buluşan yaklaşımlar, son dönemde Ukrayna ve Suriye’de gözlemlenen Rus saldırganlığına karşı geliştirilen ortak tehdit algılaması ve iki ülke arasında husumet yaratan hayati bir konunun olmaması, bu olumlu ilişkilerdeki kilit faktörlerdir. Ayrıca İngiliz muhafazakârlığının Türkiye’deki sağ/İslamcı hareketler açısından oldukça muteber olarak algılanan çizgisi de, son yıllarda her iki ülkede de muhafazakâr-sağ iktidarların bulunması bağlamında ilişkileri güçlendirici bir rol oynamıştır. Ancak özellikle 2010-2015 döneminde David Cameron’ın Başbakanlığı döneminde oldukça hızlı gelişen ilişkiler, 2016 sonrasında daha durgun bir seyir izlemeye başlamıştır. Bunun temel nedenleri ise, Türkiye’nin dönüşen siyasi sisteminin ve dış politik hamlelerinin Batı kamuoyunda ve İngiltere’de olumsuz algılanması ve dış politikada yakınlık yaratan konuların etkisinin azalmasıdır. Bu çalışmada, Türkiye-İngiltere ilişkilerini karakterize eden önemli konular, son 10 yıllık döneme odaklanılarak ve medya taraması yöntemi kullanılarak analiz edilmeye çalışılacaktır.
Yakın Siyasi Geçmiş
2010 yılının Mayıs ayında yapılan genel seçimler sonucunda İngiltere’de 13 yıllık sol iktidarın sona ermesi, İşçi Partisi’nin Türkiye’nin AB üyeliğine verdiği büyük destek nedeniyle başta Türkiye’de biraz endişeyle karşılanmıştır. Zira sosyal demokrat Tony Blair ve Gordon Brown iktidarları dönemlerinde Türkiye ile gayet iyi ilişkiler kuran Birleşik Krallık’ın, Muhafazakâr Parti eksenli bir yönetimin elinde, Almanya ve Fransa’daki sağ yönetimler gibi (ki bu Angela Merkel ve Nicolas Sarkozy gibi Avrupalı sağ liderlerin Türkiye’ye AB üyeliği yerine “imtiyazlı ortaklık” gibi öneriler yaptığı bilinmektedir) İslamofobiye dayalı ve daha Türkiye karşıtı bir çizgiye kayacağından endişe edilmiştir. Ancak uzun yıllar devam eden İşçi Partisi iktidarının ardından oluşan koalisyon hükümetini kuran Muhafazakâr Parti ve Liberal Demokratların da Türkiye’nin AB üyeliğine destek vermesi[5], Ankara’daki endişe ortamını kısa sürede dağıtmış; dahası, adada iktidara gelen Muhafazakâr-Liberal koalisyon, Türkiye’deki İslamcı hükümetle özellikle ekonomi alanında örtüşen politikalar izlediği için, iki ülke arasında daha kapsamlı işbirlikleri için uygun bir ortam doğmuştur. Öyle ki, Birleşik Krallık’ın o dönemdeki Ankara Büyükelçisi Sir David Logan, “bir önceki Başbakan Gordon Brown zamanında ikili ilişkilerde bir yavaşlama olduğu”nu ve “yeni hükümet döneminde bunun değişeceğini” bile söylemiştir.[6]
Sir David Logan
İlk kez 2010 yılının Temmuz ayı sonunda Ankara’ya resmi bir ziyaret gerçekleştiren İngiliz Başbakanı David Cameron, Türk muhatabı Recep Tayyip Erdoğan’la bir araya gelmiş ve ikili ilişkilerin tarihteki en iyi seviyesinde olduğunu belirtmiştir. Bu gezi kapsamında düzenlenen ortak basın toplantısında konuşan dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan da, iki ülkenin gelişen ticari ilişkilerine ve dış politikadaki benzer yaklaşımlarına dikkat çekmiş ve İngiltere’yi övmüştür.[7] Aynı basın toplantısında, David Cameron ise, Türkiye’nin hem Doğu, hem de Batı ile ilişkilerini geliştirmeyi amaçlayan çok boyutlu dış politika yaklaşımını övmüş ve ikili ilişkilerde “Altın Çağ”ın başladığı tespitini yapan ilk siyasetçi olmuştur.[8] Bu ziyaret vesilesiyle imzalanan ve 2007 yılında Erdoğan ve Gordon Brown arasında imzalanan[9] anlaşmanın güncellenmiş bir versiyonu olan “Stratejik Ortaklık Belgesi” (SOB) ise, ikili ilişkilerde geliştirilmesi planlanan alanları şöyle sıralamıştır; İkili İlişkiler, İkili Ticaret ve Yatırımlar, Türkiye’nin AB Üyeliği, Bölgesel İstikrar ve Barış, Kıbrıs, Savunma, Küresel Güvenlik, Küçük ve Hafif Silahların Yasadışı Ticareti, Yasadışı Göçle Mücadele, Enerji Güvenliği ve Düşük Karbonlu Yakıt Geleceği, Kültürlerarası Diyalog ile Eğitim ve Kültür.[10] İkili ilişkilerin daha da geliştirilmesini ve bu kapsamda gelecekte karşılıklı ziyaretlerin arttırılmasını öngören SOB, özellikle karşılıklı ticaret ve yatırım konularında hızlandırıcı adımların atılmasını taahhüt etmektedir. Erdoğan, Cameron’ın daveti üzerine 30-31 Mart 2011 ve 2012 Londra Olimpiyat Oyunları vesilesiyle 26-28 Temmuz 2012 tarihlerinde de İngiltere’yi ziyaret etmiş ve bu ziyaretlerin hepsi oldukça başarılı geçmiştir.[11]
İki ülkenin o dönemdeki liderleri David Cameron ve Recep Tayyip Erdoğan
2011 yılı Kasım ayında bu ülkeyi ziyaret eden dönemin 11. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ise, 1988’de resmi bir ziyaret gerçekleştiren 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren’den[12] tam 23 yıl sonra İngiltere’yi ziyaret eden ilk Türkiye Cumhurbaşkanı olmuş[13] ve Kraliçe II. Elizabeth’in 2008 yılında Türkiye’ye yaptığı ziyaretin iadesi niteliği taşıyan bu tarihi ziyarete, İngiliz ve Türk medyasınca hayli yoğun bir ilgi gösterilmiştir.[14] Ziyaret kapsamında, başta İngiltere Başbakanı David Cameron olmak üzere birçok üst düzey devlet görevlisi ve Kraliyet ailesi üyeleriyle görüşen Abdullah Gül, İngiltere’ye Türkiye’nin AB üyeliğine verdiği destek nedeniyle teşekkür etmiş ve “iki ülke ilişkilerinin ‘Altın Çağ’ını yaşadığını” söylemiştir.[15] Cumhurbaşkanı Gül, bu gezisi sırasında layık görüldüğü Chatham House Ödülü’nü de Buckingham Sarayı’nda düzenlenen törenle almıştır.[16] Yine bu ziyaret kapsamında, Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanı ve dönemin İngiliz Savunma Bakanı Philip Hammond arasında bir askeri işbirliği anlaşması da imzalanmıştır.[17] Bu gezinin hemen ardından bazı temaslarda bulunmak üzere Trabzon’a gelen İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi David Reddaway de, Gül’e destek verir şekilde, 2009 yılından sonra ticari ilişkilerde yüzde 40 seviyesinde bir artış olduğuna dikkat çekerek, “ilişkilerin ‘Altın Çağ’ını yaşadığını” söylemiştir.[18]
Cumhurbaşkanı Gül için düzenlenen Chatham House ödül töreninden bir kare
2013 yılının sonlarına doğru ise, 2003 yılında El Kaide’nin İstanbul’daki İngiliz Konsolosluğu’nun da yer aldığı birçok noktada gerçekleşen toplu saldırılarının 10. yıldönümünde Türkiye’yi ziyaret eden dönemin Birleşik Krallık Dışişleri Bakanı William Hague, Suriye iç savaşını fırsat bilerek kontrolü zor olan uzun Suriye-Türkiye sınırını kullanan El Kaide ve IŞİD’e yakın cihatçı grupların önlenmesi için Türkiye’ye destek vermeye hazır olduklarını belirtmiştir.[19] Arap Baharı sürecinde Ortadoğu’daki devrimci hareketlere sıcak yaklaşan her iki ülkede de, zaman içerisinde güvenlik endişelerinin ön plana geçtiği yeni bir yaklaşımın hâkim olmaya başladığı, bu ziyaretle birlikte daha görünür hale gelmiştir. Nitekim Suriye’deki iç savaş ortamında, ilerleyen aylarda İngiltere açısından Suriye’deki Beşar Esad yönetimine karşı olan eleştirel tavrın dozu -aynı ABD ve Fransa gibi- düşerken, Irak-Şam İslam Devleti (IŞİD) adlı köktendinci terör örgütünün yaptığı katliamlar -dünya medyasındaki propagandanın da etkisiyle- ön plana çıkmış ve bu da, Suriye’deki Esad yönetimini tehdit algılamasının en tepe noktasına yerleştiren Türkiye’yi dış politikada zor bir duruma düşürmüştür. Bu nedenle, Avam Kamarası’ndan Suriye’ye müdahale için onay almaya çalışan David Cameron dönemi sonrasında, Londra, Suriye politikasında değişime gitmiştir. Buna karşın, Birleşik Krallık resmi makamlarından Türkiye’yi suçlayıcı açıklamalar yapılmamış, ancak zaman zaman İngiliz medyasında Türkiye’nin İslami gruplara yakınlığı ve Suriye politikası aleyhine sert yazılar çıkmıştır.[20] Dönemin Başbakanı David Cameron hükümeti ise, Türkiye’nin terör gruplarına karşı başlattığı sınır ötesi operasyonlarına destek vermiş; ancak operasyonun odak noktasının Kürtler değil, IŞİD olması gerektiğini söylemiştir.[21]
Ayrıca Birleşik Krallık Başbakanı David Cameron, 26-27 Temmuz 2014 ve 9-10 Aralık 2014 tarihlerinde Türkiye’ye iki resmi ziyaret daha gerçekleştirmiştir.[22] İki gün süren bu ziyaretlerin ikincisinin sonucunda; Suriye’deki iç savaş sürecinde bu ülkede halkın tamamını temsil edebilecek bir hükümetin kurulması ve terör faaliyetlerine engel olunması konusunda görüş birliğine varılmış, Kıbrıs konusunda çözümü destekleyici pozisyonda olunduğu belirtilmiş, Türkiye’nin AB üyeliği sürecine destek verilmiş ve ikili ticaret hacmini daha da arttırmak için çalışmalar yapılması konusunda mutabakata varılmıştır.[23]
Tatlıdil Forumu’nun kurulduğu dönemde eşbaşkanlık görevini üstlenen Dışişleri eski Bakanı Yaşar Yakış
Bunların dışında, iki ülke arasında sivil diyalogu güçlendirmek ve kurumsallaştırmak amacıyla oluşturulan “Türk-İngiliz Tatlıdil Forumu” (Turkey-UK Sweet Talk Forum)[24], 2011 yılından beri düzenlenmeye devam etmektedir. Kurulduğu dönemde Forum’un eşbaşkanlıklarını üstlenen iki ülkenin eski Dışişleri Bakanlarından Yaşar Yakış ve Jack Straw, iki ülke ilişkilerini güçlendirmek için bu platformu bir vesile olarak kullanmışlardır.[25] İlki İngiltere’de, ikincisi İstanbul’da, üçüncüsü Edinburgh’da düzenlenen[26] bu etkinlik, siyasal elitleri kaynaştıran önemli bir siyasi ve kültürel faaliyet olarak ele alınmalıdır. Etkinliğin dördüncüsü, 28-30 Kasım 2014 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenmiştir. Etkinliğin beşincisi ise, 11-13 Mart 2016 tarihlerinde Bath’da gerçekleştirilmiş ve Forum’a Türkiye Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı Mehmet Şimşek, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanı Binali Yıldırım ve Birleşik Krallık Dışişleri Bakanı Philip Hammond gibi üst düzey isimler katılmışlardır.[27] Resmi bir platform olmamasına karşın Forum’a Türkiye’nin gösterdiği üst düzey ilgi, Türkiye Dışişleri Bakanlığı tarafından Birleşik Krallık’a yönelik stratejik bakışın kanıtı olarak sunulmaktadır.[28] Etkinliğin altıncısı 24-26 Mart 2017 tarihlerinde Antalya’da, yedincisi ise 11-13 Mayıs 2018 tarihlerinde İngiltere’de gerçekleştirilmiştir. Kurumun güncel eşbaşkanı olan kişiler ise şunlardır: Reha Denemeç, Dr. Bülent Göktuna, Sir Julian Horn-Smith ve Jack Straw. Türk-İngiliz Tatlıdil Forumu, henüz ikili ilişkilerde çok önemli bir kurum olmasa da, iki ülke arasında yeni bir iletişim kanalı ve mekanizmasının kurulması anlamında faydalı bir girişim olarak görülmelidir.
Türk-İngiliz Tatlıdil Forumu” (Turkey-UK Sweet Talk Forum) güncel eşbaşkanları
Birleşik Krallık’ta David Cameron’dan sonra Başbakan olan Theresa May, 28 Ocak 2017 tarihinde Türkiye’yi ziyaret etmiş ve bu ziyarette “Brexit” bağlamında iki ülke ticari ilişkilerinin geleceğini ele almak üzere “Ticaret ve Yatırımlar Çalışma Grubu” kurulduğu açıklanmıştır.[29] Ayrıca yine bu ziyaret kapsamında, sivil havacılık güvenliği alanında işbirliğinin geliştirilmesini öngören bir belge ile ‘Milli Muharip Uçak’ projesi (TF-X) kapsamında BAE Systems ve TAİ (TUSAŞ) arasında “Ana İlkeler Sözleşmesi” (Heads of Agreement) imzalanmıştır. Ayrıca iki ülke İçişleri Bakanlıkları Müsteşarları düzeyinde yürütülen güvenlik istişareleri, bu ziyaretle birlikte Stratejik Güvenlik Diyaloğu (Strategic Security Dialogue-SSD) adı altında yeniden yapılandırılmıştır. Bunlara ek olarak, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 2018 yılı Mayıs ayında yaptığı İngiltere ziyareti de -Türkiye’ye yönelik eleştirilerin yoğun olduğu bir dönemde gerçekleşmesine karşın- oldukça başarılı geçmiştir.
BAE Systems ortaklığında geliştirilen ‘Milli Muharip Uçak’ projesi (TF-X)
İki ülke arasında diplomatik faaliyetler, Başbakan ve Cumhurbaşkanlarının yaptıkları devlet ziyaretleri ve görüşmeler dışında, farklı düzeylerde de devam etmektedir. Örneğin, 2014 yılı Mayıs ayında Ankara’da Atılım Üniversitesi’nde bir konferans veren dönemin Birleşik Krallık Ankara Büyükelçisi Richard Moore, ikili ilişkilerin çok iyi seviyede olduğunu vurgulamış ve “en sevdiği bisküvilerin Türk malı olduğunu” söyleyerek, iki ülke arasındaki ekonomik entegrasyona esprili bir şekilde dikkat çekmiştir.[30] Mükemmel Türkçesi ile de dikkat çeken İngiliz Büyükelçi[31], -her iki ülkenin diplomatları gibi- ilişkilerin daha da iyileştirilmesi için çalışan sayısız kişiden birisidir. Richard Moore, Sir Percy Loraine’den bu yana en aktif İngiltere Büyükelçilerinden biri olarak dikkat çekmiş ve defalarca Türk televizyonlarında canlı yayınlara ve Türk üniversitelerinde konferanslara katılarak, iyi düzeydeki Türkçesi ile Türk halkına ve öğrencilerine doğrudan kendi dillerinde hitap etmiştir.[32] Ancak Büyükelçi Moore, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) mensubu milletvekili Semih Yalçın’la bir ara sert bir polemiğe girmiş ve bu dönemde Türk milliyetçilerinin tepkisini çekmiştir.[33]
Richard Moore
Richard Moore sonrasında, 2018 yılı başından itibaren Birleşik Krallık’ın Türkiye Büyükelçiliği görevini Sir Dominick Chilcott (1959-) üstlenmiştir. Daha önce İran ve İrlanda Cumhuriyeti gibi önemli ülkelerde görev yapan deneyimli bir diplomat olan Chilcott, Brexit sürecinde Türk-İngiliz ilişkilerinin değer kaybı yaşamayacağına yönelik açıklamalar yapmış ve post-Brexit döneminde de ikili ilişkilerin olumlu olacağından söz etmiştir.[34] Büyükelçi Chilcott, önceki Büyükelçi Moore kadar medyatik olmamasına ve zor bir dönemde görev yapmasına karşın, görev yaptığı dönemde iki ülke arasında herhangi bir diplomatik kriz yaşanmamıştır. Türkiye’nin Londra Büyükelçiliğini ise 2018 yılı ortalarından beri Ümit Yalçın yapmaktadır.
Dominic Chilcott ve Recep Tayyip Erdoğan
İki ülkenin son yıllardaki siyasi ilişkileri bakımında polemik konusu olan birkaç olayı sıralamak gerekirse; en önemli sayılabilecek hadise, 2016 yılı Şubat ayı sonunda Diyarbakır’a bir ziyarette bulunan SNP (İskoç Ulusal Partisi) mensubu ve Avam Kamarası’nda görev yapan İskoç milletvekili Natalie McGarry’nin -kısa süreliğine de olsa- gözaltına alınması olmuştur. Cep telefonunu kullandığı gerekçesiyle Türk Silahlı Kuvvetleri’nin terör örgütü PKK’ya operasyonlar düzenlediği bir dönemde polis tarafından iki saatliğine gözaltına alınan McGarry, başına gelenlerin bu bölgede yaşanan sorunlara müdahale edilmesi gerektiğini gösterdiğini ifade etmiştir.[35] Yine İngiliz akademisyen Chris Stephenson’ın Kürt siyasal hareketini temsil eden Halkların Demokratik Partisi’nin (HDP) Nevruz bildirilerini dağıtırken gözaltına alınması ve sınırdışı edilmesi, iki ülke ilişkilerini olumsuz etkilemiştir.[36] Ayrıca Türkiye’de son dönemde artan özgür basına yönelik çeşitli tehdit ve saldırılar, tüm Avrupa’da olduğu gibi İngiltere’de de yakından takip edilmektedir. Örneğin, Suriye’ye yönelik Türk devletinin gerçekleştirdiği gizli bir silah sevkiyatı hakkında haber yapan Türk gazeteci Can Dündar, halen ömür boyu hapis cezasıyla yargılanmaktadır.[37] Yine Fethullah Gülen cemaatine yakın Zaman gazetesine yapılan polis baskını ve bu gazetenin başına bir kayyum atanması (ki gazete daha sonra kapatılmıştır), İngiliz basınında eleştirel bir biçimde yer almıştır.[38] Ayrıca daha sonraları bu İslami cemaatin 15 Temmuz 2016 darbe girişimini örgütlediği iddiasıyla terör örgütü (FETÖ) kapsamına sokulması gündeme gelmiştir. Brexit referandumu öncesinde de, muhtemelen Türkiye’nin otoriterleşen yönetimi ve giderek artan İslami yönelimi nedeniyle, İngiliz Maliye Bakanı George Osborne’dan Türkiye’nin AB üyeliği konusunda olumsuz bir açıklama gelmesi dikkat çekmiştir.[39] Ayrıca Gezi Parkı Olayları’nda hükümeti eleştiren tavrıyla dikkat çeken Türk aktör Mehmet Ali Alabora, yıllarca İngiltere’den siyasi sığınma alarak yaşadıktan sonra, İngiliz vatandaşlığına geçmiştir.[40] Bu gibi olaylar, İngiltere’de, Türkiye’nin demokrasiden uzaklaştığı algısını pekiştirmekte ve İngiliz basınında, genelde, Türkiye’nin haklı olduğu noktalar görmezden gelinerek, İslamcı ve otoriter bir rejim kurulduğu düşüncesi güç kazanmaktadır. Son bir olay olarak, her ne kadar ne olduğu henüz açığa çıkmasa da, İngiliz eski istihbarat subayı James Gustaf Edward Le Mesurier’nin İstanbul’daki şüpheli ölümü de son dönemde ses getiren bir vaka olarak belirtilebilir.[41]
Ali Kemal ve Boris Johnson
2019 yılında İngiltere’de Osmanlı/Türk soyundan gelen ve Osmanlı döneminde Bakanlık yapan Ali Kemal’in torunu Stanley Johnson’ın oğlu olan Boris Johnson’ın Başbakan olması ise, somut bir siyasi fayda sağlamasa da, Türk-İngiliz ilişkilerinde yumuşama yaratabilecek bir konu olarak özellikle Türk basınında sıklıkla vurgulanmıştır.[42] Ek olarak, 2019 yılı Aralık ayında yapılan Birleşik Krallık genel seçiminde Malatya-Kürecik doğumlu Feryal Demirci Clark’ın Enfield North bölgesinden İşçi Partisi adına milletvekili seçilmesi de güncel ve olumlu bir gelişme olarak not edilebilir. Kürt asıllı ve Alevi olan Clark, böylelikle Avam Kamarası’na giren ilk Türk (Türkiye kökenli kişi) olmayı başarmıştır. Son olarak, 2019 yılında İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı seçilen ve Türkiye’de muhalefetin yeni umudu haline gelen CHP’li Ekrem İmamoğlu, 2019 yılı Kasım ayında İngiltere’yi ziyaret etmiş ve Kraliyet düşünce kuruluşu Chatham House’da bir konuşma yapmıştır.[43]
Feryal Demirci Clark
Ekonomik İlişkiler
2014 yılı Dünya Girişimcilik Endeksi’nde dünyanın en girişimci 4., Avrupa’nın ise en girişimci ülkesi olarak ilan edilen[44] Birleşik Krallık’ta, özellikle Muhafazakâr Parti iktidarı için, ekonomik büyümenin korunması ve ekonominin iyi yönetimi herşeyden önce gelmektedir. Öyle ki, David Cameron döneminde ulusal çıkarlarını herşeyin üzerinde tutan Londra, Çin Halk Cumhuriyeti[45] ve Mısır[46] gibi Batı’nın demokratik standartlarına pek de uygun olduğu söylenemeyecek ülkelerle bile yoğun ekonomik ilişkiler geliştirmeye başlamıştır. Hatta bu ülke, kısa bir süre önce, Çin’in öncülüğünde Dünya Bankası’na alternatif olarak kurulan Asya Altyapı Yatırım Bankası’na (AIIB) katılma kararı almıştır.[47] Bu dış politik hamlelerin hepsinin temel amacı, Birleşik Krallık’ın ekonomik büyüme oranlarını arttırmak ve daha müreffeh bir toplum yaratmaktır. Zira 2008 küresel ekonomik krizinin etkilerini yakından hisseden İngiltere, 2009 yılında İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana en büyük ekonomik daralmayı (yüzde 4,9) yaşamış ve bu da İngiltere’de son derece tatsız hatıralar bırakmıştır. 2010 yılında, yeni hükümetiyle krizden çıkan ülkenin ekonomisi yüzde 1,3 oranında büyümüştür. Son yıllara bakıldığında ise; Birleşik Krallık ekonomisi, 2014 yılında yüzde 2,95, 2015 yılında yüzde 2,35, 2016 yılında yüzde 1,79, 2017 yılında yüzde 1,82, 2018 yılında yüzde 1,4 ve 2019 yılında yüzde 1,24 büyümüştür. 2020 yılı için ise yüzde 1,45’lik bir ekonomik büyüme oranı öngörülmektedir. 2021, 2022, 2023 ve 2024 yılları için de benzer düzeyde (yüzde 1,5 civarında) ekonomik büyüme performansı öngörülmektedir.
Birleşik Krallık ekonomik büyüme oranları[48]
Ancak Brexit sürecinin etkileri tam olarak bilinemediği için, Birleşik Krallık ekonomisinin yakın geleceği konusunda tahminde bulunmak oldukça zordur. Bunun sebepleri; hem Brexit sürecinde yaşanacak kayıplar, hem de yeni serbest ticaret anlaşmalarının imzalanması sürecinde yaşanacak ekonomik gelişmelerin şimdiden tahmin edilememesidir. 2019 yılı itibariyle Birleşik Krallık’ın toplam GSYİH’sı (GDP’si) ise 2.743 milyar dolardır.[49] Böylelikle, ABD, Çin Halk Cumhuriyeti, Japonya, Almanya ve Hindistan’dan sonra, Birleşik Krallık, dünyadaki en büyük 6. ekonomi durumundadır. Birleşik Krallık, 7. sıradaki Fransa ile oldukça yakın durumda olmasına karşın, daha uzun yıllar dünyanın en büyük 10 ekonomisi içerisinde yer alacaktır. Ancak Brexit sürecinin başlamasıyla birlikte, Birleşik Krallık ekonomisi için yeni ve neler getireceği öngörülemeyen bir dönem başlamıştır. Kişi başına düşen gelir açısından ise, 2019 yılı itibariyle, Birleşik Krallık, 41.030 dolar ile dünyada 23. sıradadır. Dünyanın en büyük 19. ekonomisi durumundaki Türkiye’nin kişi başına düşen gelir açısından dünyada 75. sırada olduğu da (8.958 dolarla Birleşik Krallık’ın neredeyse beşte biri) hesaba katılırsa, adadaki ekonomik eşitsizliklerin sanıldığı kadar olumsuz olmadığı söylenebilir.
Dünyanın en büyük 20 ekonomisi arasında Birleşik Krallık 6. sırada[50]
İngiltere’nin Türkiye’ye yönelik siyasi yaklaşımında, ekonomik ilişkilerin korunması ve geliştirilmesi perspektifi fazlasıyla ön plandadır. Örneğin, 2010 yılında Downing Sokağı 10 numaradaki daha ilk günlerinde Türkiye’de TOBB’un (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği) düzenlediği bir etkinlikte konuşan Başbakan David Cameron, 9 milyar doların üzerinde olan iki ülke arasındaki yıllık ticaret hacmini “önümüzdeki beş yıl içerisinde iki katına çıkarma çabasında” olduklarını ifade etmiştir.[51] Dış ticaret hacminin artırılmasına yönelik bu beklenti, Türk tarafının da öncelikleri arasında olmuştur. Ayrıca, dönemin Türkiye Cumhuriyeti Devlet Bakanı Zafer Çağlayan da, aynı yıl 17 Mart’ta Türkiye-İngiltere İş Forumu Toplantısı’nda yaptığı konuşmada, “Türkiye ve İngiltere arasındaki dış ticaret hacminin 2-3 yıl içinde 20 milyar doların üzerine çıkabilecek kapasitede olduğu”nu belirtmiştir.[52] Nitekim bu söylemleri desteklercesine, 2009’daki 9,4 milyar dolar olan dış ticaret hacminin 2010 yılında 11,9 milyar dolara çıkmış olması dikkat çekici bir gelişmedir.[53] 23 Şubat 2015 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilen Türkiye-İngiltere İş Forumu’na (Türk-İngiliz İş Forumu) katılan dönemin Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanı Nihat Zeybekçi ise, Türkiye ve İngiltere’nin birbirlerini tamamlayıcı nitelikte ekonomiler olduğuna vurgu yaparak, Türkiye’nin genç ve dinamik nüfusu ile İngiltere’nin ortaklığında, yalnızca Anadolu’da değil, Balkanlar, Afrika ve Asya’da da ortak projeler geliştirilebileceğine dikkat çekmiştir.[54] Aynı etkinlikte konuşan İngiltere Ticaret ve Yatırım Bakanı Lord Livingston da, İngiltere’nin Türkiye’nin AB üyeliğine destek vermeyi sürdüreceğini belirterek, Türkiye’de faaliyet gösteren 2.500 civarındaki İngiliz firmasına vurgu yapmış ve ticaretin önündeki tüm engellerin kaldırılması gerektiğine dikkat çekmiştir.[55]
Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı’nın verilerine göre (2014 yılı itibariyle)[56]; Türkiye’den İngiltere’ye yapılan ihracat 10 milyar dolar, ithalat ise 6 milyar dolar civarındadır. 16 milyar dolarlık toplam ticaret hacmi olan ikili ekonomik ilişkiler yakından incelendiğinde; Türkiye’nin İngiltere’ye tekstil ve hazır giyim ürünleri, elektrikli ve elektriksiz makineler, motorlu araçlar ve parçaları ve demir çelik ürünleri ihraç ettiği, İngiltere’den ise elektrikli ve elektriksiz makineler, otomotiv ve yan sanayi ürünleri, eczacılık ürünleri, demir çelik ile plastik ve plastikten mamul eşya ithal ettiği görülmektedir. Toplam ticaret hacminin birkaç yıl içerisinde rahatlıkla 20 milyar dolar seviyesine yükseltilebileceği umulmaktadır. Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin (TİM) 2013 yılı raporu incelendiğinde; Birleşik Krallık’ın Almanya ve Irak’ın ardından Türkiye ihracat pazarında yüzde 5,8’lik bir dilimi elinde tuttuğu[57] ve 3. sırada yer aldığı, ithalat konusunda ise yüzde 2,5 oranıyla ancak 11. sırada yer alabildiği[58] görülmektedir. Bu durum, özellikle ithalat alanında daha büyük mesafeler alınabileceğini göstermektedir.
Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketler incelendiğinde ise; İngiltere’nin, -AB ülkeleri arasında- Almanya’nın (5.991 şirket) ardından, 2.760 şirket ile ikinci sırada yer aldığı görülmektedir.[59] British Airways, HSBC, Tesco, BP, Shell, Vodafone, Marks and Spencer, Harvey Nichols ve Commercial Union gibi birçok önemli İngiliz firması Türkiye’de faaliyet göstermektedir. Türkiye’nin önde gelen Vestel, Sabancı, Koç, Doğan ve Doğuş gibi sermaye grupları ve firmalarının da İngiltere’de önemli yatırımları bulunmaktadır.[60] Ekonomik ilişkilerin gelişmesinde faydalı bazı sivil toplum kuruluşlarına da burada parantez açmak gerekir. Örneğin, İngiltere dışında dünyadaki en eski ikinci İngiliz Ticaret Odası olma özelliği taşıyan Türkiye’deki İngiliz Ticaret Odası (BCCT)[61], 1887 yılında İstanbul’da yaşayan ve ticaret yapan bir grup İngiliz işadamı tarafından kurulmuş ve bugüne kadar İngiltere ve Türkiye arasındaki ticaret ve yatırım ilişkilerinin geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. Her iki ülke kurum ve kuruluşları ile yakın ilişkiler içerisinde olan BCCT, ayrıca İngiltere dışında yaklaşık 70 ülkede faaliyet gösteren İngiliz Ticaret Odaları arasından Avrupa kıtasındaki İngiliz Ticaret Odaları Konfederasyonu’nun (COBCOE) bir üyesidir.[62]
İlişkilerin turizm boyutu da oldukça önemlidir. Türkiye, Birleşik Krallık açısından, Fransa, İspanya ve ABD’nin ardından en cazip dördüncü turizm merkezi durumundadır. Birleşik Krallık’tan Türkiye’ye gelen toplam turist sayısı, 2013 yılında 2,5 milyonu geçmiştir.[63] Nitekim 2010 yılı verilerine bakıldığında; İngiltere’nin, -Almanya (yüzde 15,35) ve Rusya’dan (yüzde 11,54) sonra- yüzde 9,98’lik oranla Türkiye’ye en fazla turist gönderen 3. ülke olduğu görülmektedir.[64] 2014 yılı istatistiklerinde de benzer bir durum görülmektedir. Bu yıl içerisinde Türkiye’ye gelen İngiliz turist sayısı 2,6 milyona çıkarken, yüzdelik dilimde oran 7,06’ya kadar düşmüş, ancak Almanya ve Rusya’nın ardından 3. sıradaki konum korunmuştur.[65] Turizmin kültürel ilişkilere de katkısı düşünüldüğünde, bu (2,6 milyon turist), çok önemli bir sayıdır. Dahası, Kıbrıs’ta yerleşik olarak var olan Türk ve İngiliz kültürlerinin yarattığı sinerji, bu ülke ve halkları arasında özel bir bağ kurmaktadır. 2019 yılı itibariyle de, İngiltere, Türkiye’de en fazla turist gönderen 3. ülke konumunu korumaktadır.[66]
Dönemin Başbakanları David Cameron ve Ahmet Davutoğlu Londra’da görüşürlerken
Güncel bir değerlendirme yapmak gerekirse; 2018 yılı itibariyle 2018 yılında Birleşik Krallık’ın Türkiye’den yaptığı ithalat 11 milyar 111 milyon dolar, Türkiye’ye yaptığı ihracat ise 7 milyar 446 milyon dolar düzeyindedir.[67] İki ülkenin toplam ticaret hacmi ise 18 milyar 557 milyon dolara ulaşmıştır. Bu rakamları 2017 yılı ile kıyasladığımızda; ithalatta % 15,7, ihracatta % 13,6 ve ikili ticaret hacminde de % 14,8 oranında artış görümektedir.[68] Bu rakamlar, Başbakan David Cameron’ın 2010 yılında belirlediği 5 yıllık ekonomik hedeflere birkaç yıl gecikmeyle de olsa ulaşıldığını ve o dönem 9 milyar dolar ikili ticaret hacminin günümüzde 18 milyar doları aşarak, 19 milyar dolar seviyesine ulaştığını göstermektedir. Ayrıca, Türkiye, ilginç bir şekilde, Birleşik Krallık’ın en çok dış ticaret açığı verdiği (Çin Halk Cumhuriyeti, Almanya, Norveç, İspanya, Belçika, Polonya, İtalya ve Hollanda’dan sonra) 9. ülke durumundadır.[69] Ancak Birleşik Krallık ekonomisi içerisinde Türkiye’nin yeri ne ithalatta, ne ihracatta, ne de genel tabloda ilk 10’da değildir. Buna karşın, Türkiye ekonomisi içerisinde Birleşik Krallık’ın önemi büyüktür. Öyle ki, 2018 yılı itibariyle TÜİK web sitesinden ulaşılabilen Türkiye’nin toplam ihracat ve ithalat verileri incelendiğinde; Birleşik Krallık’ın, Almanya (36-37 milyar dolar), Rusya Federasyonu (24-25 milyar dolar), Çin Halk Cumhuriyeti (23-24 milyar dolar), ABD (20-21 milyar dolar) ve İtalya’dan (19-20 milyar dolar) sonra Türkiye’nin dış ticaretinde 6. sırada yer aldığı anlaşılmaktadır.[70] Bu durum, ekonomik ilişkilerin daha çok Türkiye lehine olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Ancak Brexit sürecinde Birleşik Krallık’ın AB’nin Gümrük Birliği’ne dahil olan Türkiye ile ekonomik ilişkilerini nasıl kurgulayacağı, kuşkusuz, ekonomik ilişkilerin nasıl gelişeceği konusunda kritik bir konu olacaktır. Sektörel uzmanlara göre, Brexit sonrasında Birleşik Krallık’ın Çin ve Hindistan gibi büyük üretim merkezi olan ülkelerle serbest ticaret anlaşmalarına yönelmesi, Türkiye ekonomisinde bazı sektörlerde kayıplara yol açabilir.
Türkiye-İngiltere dış ticaret rakamları[71]
Kültürel İlişkiler
Birleşik Krallık ve Türkiye arasındaki kültürel etkileşimler uzun yıllara dayanmaktadır. İki ülke arasındaki siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkiler Osmanlı döneminde başlamasına karşın, 20. yüzyıla damgasını vuran olay -hiç kuşkusuz- Çanakkale Savaşı’dır. Aslında İngilizlerden çok Anzak askeri birliklerinin yoğunlukta yer alması sebebiyle daha çok Avustralya ve Yeni Zelanda vatandaşlarının sahiplendiği bu tarihsel olay, yine de İngiltere-Türkiye ilişkileri açısından da sembolik ve önemlidir. Salgın hastalıklara, kanlı çarpışmalara, Mustafa Kemal Atatürk gibi yeni ve büyük bir liderin doğuşuna ve aynı zamanda iki ordu arasında savaş dışında yaşanan bazı sportmence olaylara da sahne olan bu tarihi savaş, her iki ülke halkının hafızasında da rakiplerinin kahramanlıkları ve mertlikleriyle yer etmesini sağlamış çok önemli bir olaydır. İki demokratik ve olgun toplum, bugüne kadar bu konuda çok doğru bir algı yönetimi yapmayı başarmış ve bu savaşı -aynı dönemde yaşanan 1915 Tehciri gibi bir diğer tarihsel olayı toplumlar arasında husumet yaratmak için kullanan Ermenistan gibi ülkelerin aksine- bir düşmanlık değil, dostluk aracı olarak kullanmak konusunda büyük başarı göstermişlerdir. Öyle ki, 2015 yılında düzenlenen Çanakkale Savaşı’nın 100. yıldönümü etkinliklerine, Birleşik Krallık’ı temsilen Veliaht Prens Charles ve Prens Harry katılmışlar ve Türkiye’de sevgi gösterileriyle ve üst düzey ilgiyle karşılanmışlardır.[72]
Çanakkale Savaşı’nın 100. yıl etkinliklerinde İlham Aliyev, Prens Charles ve Recep Tayyip Erdoğan
Birleşik Krallık’ın son yıllarda kendi Müslüman nüfusunu ve iç barışını da düşünerek Müslümanlara hoş gelebilecek bazı politikalar izlemesi, Türkiye’de -özellikle de uzun yıllardır iktidarda olan İslamcı çevrelerde- büyük sempati toplamaktadır. Bu ülkede yurt çapında yapılan orta öğretim sınavlarının tarihleri Ramazan’a göre belirlenmesi, buna iyi bir örnektir.[73] ABD ve kıta Avrupa’sında İslamofobinin son yıllarda hızlı şekilde arttığı da dikkate alındığında, “Birleşik Krallık, Sünni İslam dünyasında en olumlu karşılanan Batılı ülkelerden birisidir” tespiti rahatlıkla yapılabilir. Başbakan David Cameron da, bu konuda özenli bir politikacı olarak Türkiye’de genelde takdir toplamıştır. Örneğin, Cameron, her sene Ramazan ve Kurban Bayramı gibi zamanlarda basına açıklama yapmakta ve Müslümanların bayramını kutlamaktadır.[74] Bu geleneği, Cameron’dan sonra iktidarı devralan Theresa May ve Boris Johnson da sürdürmüştür. Buna karşın, Cameron’ın 2014 yılında yaptığı “İngiltere Hıristiyan bir ülkedir” açıklaması[75], Türkiye ve dünyada şaşkınlıkla karşılanmıştır. Ancak açıklamanın pratikte dışlayıcı/ayrımcı politikalarla desteklenmediği düşünülünce, bu, daha çok seçim öncesinde kullanılan popülist bir söylem olarak algılanmıştır. İngiliz muhafazakârlığı, Hıristiyanlık temelleri üzerine kurulu olmasına karşın, ilginç bir şekilde Türkiye’deki Sünni Müslüman çevrelerde genelde hayranlık uyandırmaktadır. Yine Körfez ülkelerinde ve genel olarak Arap monarşilerinde de, İngiltere’ye ve özellikle bu ülkenin demokratik monarşik yapısına duyulan bir hayranlık hemen göze çarpmaktadır.
İngiltere-Türkiye ilişkilerinde son yıllarda kültürel açıdan somut bazı olumlu gelişmeler de yaşanmıştır. Örneğin, kısa bir süre önce Londra’da bir Yunus Emre Kültür Merkezi[76] açılmış ve bu kurum, İngiliz devleti ve toplumu tarafından oldukça sıcak şekilde karşılanmıştır.[77] Türkiye’de 1940 yılından beri faaliyet gösteren British Council[78] da, iki ülke ilişkilerine kültürel alanda katkı yapan önemli bir kurum olarak dikkat çekmektedir. Ankara ve İstanbul’da bulunan ofisleri aracılığıyla hizmet veren British Council, yalnızca İngilizce dilini öğretmekle sınırlı kalmamakta ve İngiliz kültürünün de Türkiye’de yaygınlaşmasına katkıda bulunmaktadır. Türkiye’de güç geçtikçe artan İngilizce eğitiminin de etkisiyle, genel olarak Batı (Avrupa ve Kuzey Amerika), özel olarak da İngiliz kültürü bu ülkede giderek yayılmaktadır. Ayrıca British Culture dil okulları da Türkiye’de hayli yaygın ve saygın durumdadır. Bunların yanı sıra, 2016 yılında Londra Belediye Başkanlığına Pakistan asıllı Müslüman bir siyasetçi olan Sadık Han’ın seçilmesi ve 2019 yılında Cambridge’de Avrupa’nın ilk çevre dostu camisi olan Cambridge Merkez Camii’nin (Cambridge Central Mosque) açılması, ki açılış törenine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da iştirak etmiştir, kültürel ilişkiler adına olumlu gelişmelerdir.
Cambridge Merkez Camii (Cambridge Central Mosque)
Eğitim alanında da, İngiltere, Türk öğrenciler açısından cazibe merkezi olmaya devam etmektedir. Türkiye’de yıllardır iktidarda olan AK Parti’nin üst düzey kadrolarında Abdullah Gül, Mevlüt Çavuşoğlu ve Mehmet Şimşek[79] gibi İngiltere eğitimli kişilerin bulunması, bu noktada Birleşik Krallık’taki eğitim fırsatlarını ve faaliyetlerini daha da popüler hale getirmektedir. İngiltere’nin son yıllarda eğitim sektörünü ticari bir faaliyet kapsamında değerlendirmeye başlaması da, bu trendi güçlendirmektedir. Bir araştırmaya göre; Türkiye’den her yıl 30.000 civarında öğrenci lisans, yüksek lisans veya doktora eğitimi için İngiltere’ye gitmektedir. Bu, tüm dünya ülkeleri arasında Türk öğrencilerin en fazla -KKTC sayılmazsa- İngiltere’yi tercih ettiğini göstermektedir (ikinci sıradaki ABD için her yıl 25.000 öğrenci ortalaması var).[80]
Kültürel ilişkilerin önemli bir boyutunu oluşturan sanat ve spora da muhakkak göz atmak gerekir. Spor alanında, İngiltere’nin en üst düzey futbol ligi olan Premier League’in özel bir konumu vardır. Türkiye’de çok sevilen ve izlenen İngiliz futbolu sayesinde, Manchester United, Manchester City, Arsenal FC, Liverpool FC ve Chelsea FC gibi İngiliz futbol takımlarının Türkiye’de de yüz binlerce taraftarı ve sempatizanı vardır. Özellikle Türk asıllı Alman milli futbolcu Mesut Özil’in İngiltere’de Arsenal FC takımının forması giymesi, bu futbolcu ve takımını Türk futbolseverler için özel bir konuma getirmiştir. Colin Kazım Richards, bir dönem Türkiye A milli futbol takımında forma giymiş ve İngiliz pasaportu da olan bir futbolcudur. Son dönemde Everton FC’de forma giyen (şimdilerde Crystal Palace FC takımına kiralanmıştır) Cenk Tosun ve Leicester City’de forma giyen Çağlar Söyüncü de İngiltere’deki başarılarıyla Türk halkını gururlandırmaktadırlar. Yine bir dönem Türkiye’de Beşiktaş’ı üç dönem üst üste lig şampiyonu yapan İngiliz teknik direktör Gordon Milne, Türkiye’de -özellikle bu takım taraftarlarınca- adeta kutsal bir şahıs olarak kabul edilmektedir. İngiliz şampiyon boksör David Haye ise, Türkiye’de pek tanınmasa da, KKTC pasaportunun olması nedeniyle Kıbrıslı Türkler arasında hatırı sayılır bir hayran kitlesine sahiptir.
İngiliz müziği ve sinemasına da Türkiye’de ciddi bir ilgi bulunmaktadır. Sinema alanında Hollywood’un gerisinde kalsalar da, İngiliz sinemasına Türkiye’de de azımsanmayacak bir ilgi vardır. Örneğin, Marksist İngiliz yönetmen Ken Loach’un Türkiye’deki sol çevrelerde kendine has bir hayran kitlesi bulunmaktadır. Daha önemlisi, Hollywood’a transfer olan Hugh Grant, Helen Mirren, Sean Connery, Daniel Craig, Jude Law, Benedict Cumberbatch, Kate Winslet, Anthony Hopkins ve Keira Knightley gibi Britanyalı sinema yıldızları, Türkiye’de İngiliz politikacılardan çok daha fazla tanınmakta ve gerçekten çok sevilmektedirler. James Bond serisi, zaman zaman Türkiye’de de geçen senaryoları (From Russia With Love-1963, The World Is Not Enough-1999, Skyfall-2012) sayesinde, bu ülkede çok sevilen bir film serisidir. Müzik alanında ise, eşi bir Türk olan İngiliz şarkıcı Robbie Williams, son yıllarda Türkiye’de en sevilen yabancı pop müzik yıldızlarından biri olarak dikkat çekmektedir. Ayrıca The Beatles ve Queen gibi gruplar da, yaşı daha ileri olan Türk müzikseverler için hala efsanevi müzik toplulukları niteliğindedir. Spice Girls grubu ile yakın geçmişte büyük bir çıkış gerçekleştiren İngiliz kadın pop yıldızı Geri Halliwell, bir dönem Türkiye’de yarışma programlarında hosteslik yapmış ve bu ülkede çok sevilen bir isimdir. Ayrıca İngiliz kadın şarkıcı Adele de, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de son yıllarda büyük bir yıldız haline gelmiştir.
Edebiyat alanında da, Türkiye’de çok iyi tanınan bazı İngiliz yazarlardan söz edilebilir. Örneğin William Shakespeare, Ian Fleming, George Orwell, John le Carré, Rudyard Kipling, Graham Greene ve D.H. Lawrence, Türkiye’de kitapları rafların ve kütüphanelerin en ön sıralarında yer alan önemli edebiyatçılar olarak sayılabilir. En ünlü Kıbrıs romanı olan Kıbrıs’ın Acı Limonları’nın (Bitter Lemons of Cyprus) yazarı olan Lawrence Durrell de, Kıbrıslı Türkler açısından önemli bir isimdir. Türk edebiyatına da, Orhan Pamuk ve Elif Şafak gibi popüler yazarlar sayesinde, İngiltere’de son yıllarda bir miktar ilgi oluşmuştur.
İngiliz araştırmacı ve akademisyenlerin inceleme kitapları da Türkiye’de büyük rağbet görmektedir. Örneğin, bir dönem Birleşik Krallık Başbakanı Tony Blair’e danışmanlık da yapan “Yeni Sol” ve “Üçüncü Yol” teorisyeni İngiliz sosyolog Anthony Giddens’ın Sosyoloji kitabı, yıllar içerisinde neredeyse Türkiye’deki tüm üniversitelerde okutulan bir ders kitabı haline gelmiştir. Ayrıca yine İngiliz akademisyen ve araştırmacılar tarafından yazılan Osmanlı-Türkiye tarihi, Birinci Dünya Savaşı ve Mustafa Kemal Atatürk konulu kitaplar, Türkiye’de çok sevilmekte ve yüksek satış grafiklerine ulaşmaktadır. Bu gibi popüler kitapları yazan İngiliz akademisyen ve araştırmacılar arasında Lord Kinross, H.C. Armstrong, Andrew Mango ve Norman Stone gibi isimler ilk akla gelenlerdir.
İngiltere’de Türkiye üzerine bilimsel araştırmalar yapan çeşitli kürsü, araştırma kuruluşları ve web siteleri de bulunmaktadır. Profesör Şevket Pamuk’un yönetimindeki London School of Economics’e (LSE) bağlı Contemporary Turkish Studies (Çağdaş Türkiye Çalışmaları) programı[81], Research Turkey[82] ve CEFTUS (Centre for Turkey Studies)[83] gibi düşünce kuruluşları, bu bağlamda belirtilmesi gereken en önemli platformlardır.
İngiliz medya kuruluşlarına da, Türkiye’de özellikle son yıllarda İngilizce bilen nüfusun artmasına paralel olarak, daha yoğun bir ilgi gösterilmeye başlanmıştır. Bu alanda, BBC, en önde gelen ve beğenilen televizyon kanalı ve internet haber portalı olarak göze çarparken, Türkçe yayın yapan BBC Türkçe[84] de Türk vatandaşları ve öğrenciler tarafından yakından takip edilmektedir. BBC Türkçe, Türkiye’ye dair geçmiş tarihli haberlerini zaman zaman web sitesinden ve sosyal medya platformlarından paylaşarak dikkat çekmekte ve gündem yaratmaktadır. BBC Radyo’nun da, eskisi kadar yoğun olmasa da, sadık bir dinleyici kitlesi mevcuttur. Gazeteler arasında ise, The Sun, Daily Mirror, The Guardian, The Times ve The Independent gibi günlük yayınlar, internet üzerinden yüksek tıklanma oranlarına ulaşmaktadırlar. Yakın zamanda The Independent gazetesi, Independent Türkçe[85] adıyla Türkçe bir internet edisyonunu da başlatmıştır. Ayrıca British Pathé de, bir süre önce Türkiye arşivlerini internet sitesinden paylaşma kararı almıştır.[86]
Bunlara ek olarak, İngiltere’de yaklaşık olarak 350.000 civarında Kıbrıslı ve Türkiyeli Türk ve Kürt kökenli Türkiye Cumhuriyeti vatandaşının yaşadığı tahmin edilmektedir.[87] Bu rakamın içerisinde tahminen 150.000 civarında kişi Kıbrıslı Türklerden oluşmaktadır. İngiltere’deki Türkler ağırlıklı olarak catering sektöründe çalışmaktadır. Son yıllarda Türkler ve Kürtler arasında kimlik farklılaşmasına dayalı olarak etnik tansiyon da zaman zaman yükselebilmektedir. Konuyla ilgili saha araştırması yapan gazeteci Adem Yavuz Arslan’a göre; İngiltere’deki Türklerin medyası da çok renkli ve çok sesli bir nitelikte olup, yayınlanan gazeteler haftada yaklaşık 200.000 kişi gibi yüksek sayıda kişiye ulaşmayı başarabilmektedir.[88] Ancak bu yayın organları arasında, ayrılıkçı Kürt terör örgütü PKK’ya yakın bazı gazeteler de bulunmaktadır. İngiltere’deki Türklerin sosyal statüleri henüz çok yüksek olmasa da, devlete bağlılıkları ve yasalara saygıları nedeniyle kendilerine yönelen ırkçı motifli saldırılar ve stereotipiye dayalı etiketlemeler oldukça düşük seviyededir. “Kebapçı Türk” imajı, Türklerin catering sektöründeki ağırlığı nedeniyle İngiltere’de de hayli yaygın olsa da, bu durum diğer bazı etnik gruplara yönelik yaygın imajla karşılaştırıldığında, çok da kötü seviyede değildir. Öyle ki, 2011 yılında Türklerin yoğun olarak yaşadığı başkent Londra’da başlayan isyanlarda, Türk göçmenlerin polisin yapamadığını başararak saldırganları geri püskürtmesi, İngiltere’deki sağ çevrelerde büyük beğeni toplamıştır.[89] Türkiye’de yerleşik olarak yaşayan İngilizlerin sayısı da hızla artmaktadır. Özellikle Muğla’nın Fethiye ilçesinde, bu bölgeye yerleşen on bine yakın İngiliz bulunmaktadır.[90] Yerel halkla mükemmel uyumu olan bu kimselerin; evlerine Atatürk resimleri asmaları, cenazelerine rahiple birlikte imam davet etmeleri ve mezar taşlarına Türk bayrağı motifleri yaptırmaları gibi jestler, Türk basınında da zaman zaman övgü konusu olmakta ve İngiliz sevgisini daha da arttırmaktadır.
Kültürel ilişkiler açısından Kıbrıs’ın da özel bir konumunun olduğu burada mutlaka söylenmelidir. Zira 19. yüzyıl sonlarında İngiltere’ye kiralanan ve Birinci Dünya Savaşı döneminde İngiliz kolonisi olan adada, İngilizler ve Türklerin onlarca yıllık birlikte yaşam pratiklerinin doğal bir sonucu olarak, iki etnik grup arasındaki kültürel etkileşim ve paylaşımlar üst seviyelere taşınmıştır. Bugün de, Kıbrıs’ın kuzeyinde, İngiliz ve Türkler barış ve huzur içerisinde bir arada yaşamaktadırlar. Bu vesileyle, yüzlerce İngiliz-Türk ailesi ve çeşitli iş ortaklıkları kurulmuştur. Güneydeki Rumların daha milliyetçi tutumlarının aksine, Kıbrıslı Türkler, İngilizlerle beraber yaşamaktan oldukça mutlu gözükmektedirler.[91]
İlişkilerin Dış Politika Boyutu
A-) Türkiye’nin AB Üyeliği
Brexit süreci öncesinde, Türkiye’nin AB üyeliğini en çok destekleyen Avrupa ülkelerinin başında Birleşik Krallık gelmekteydi. Öyle ki, UKIP (Birleşik Krallık Bağımsızlık Partisi) dışında İngiltere’deki bütün büyük partiler (Muhafazakâr Parti, İşçi Partisi, Liberal Demokratlar) Türkiye’nin AB’ye üyelik sürecine destek vermekteydiler.[92] Bu konuda daha Başbakan olduğu ilk günlerde bir açıklama yapan David Cameron, “Bir NATO müttefiki olarak Türkiye’nin Avrupa’yı savunmak için yaptıklarını ve bugün Avrupalı müttefiklerimizin yanında Afganistan’da yaptıklarını düşündüğümde, AB üyeliğine yönelik ilerlemenizin bugün olduğu şekliyle hüsrana uğratılabiliyor olması beni kızdırıyor. Bu konudaki görüşlerim nettir: Türkiye kamp alanını korusun ama çadıra alınmasın demenin yanlış olduğuna inanıyorum. AB üyeliğiniz ve Avrupa diplomasisinin en üst kademelerinde daha fazla nüfuz sahibi olmanız konusunda muhtemelen en güçlü destekçiniz olarak kalacağım. Bu, gerçekten son derece güçlü ve hırslı olduğum bir konu. Ankara’dan Brüksel’e uzanan yolu birlikte açalım istiyorum.” şeklinde konuşmuştu.[93] Hakikaten de, Fransa ve Almanya gibi diğer AB lokomotifi ülkelerle kıyaslandığında, İngiltere’de Türkiye’ye olan desteğin daha yüksek olduğu kolaylıkla fark edilebiliyordu. Bu algılamalara uygun şekilde, Türkiye’de 2002’den beri iktidarda olan Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) de, yakın geçmişte, Avrupa’daki merkez sağ partilerin oluşturduğu AB partisi olan Avrupa Halk Partisi (European People’s Party) yerine, David Cameron önderliğinde yeni kurulan ECR’ye (European Conservative and Reformists-Avrupa Muhafazakârlar ve Reformcular İttifakı)[94] katılma kararı almıştı.[95] Bu karar, Türkiye’nin AB’ye üye olması durumunda, AB içerisinde İngiltere ile birlikte hareket edeceğini göstermekteydi. Türkiye, bu şekilde, İngiltere ile olan yakın ilişkilerini, kendi üyeliğine hararetle karşı çıkan Fransa ve Almanya’ya karşı bir koz olarak da kullanmaya çalışmaktaydı. AB’nin gevşek bir birlik olmasını tercih eden İngiltere de, Türkiye’nin üyeliğini kendi stratejik hesapları açısından faydalı görmekteydi.[96] Ancak Brexit sonrasında ne İngiltere’nin Türkiye’nin AB üyeliğine desteği söz konusu olacak, ne de bunun bir etkisi olacaktır.
B-) Kıbrıs Sorunu
İngiltere-Türkiye ilişkilerinde Kıbrıs Sorunu’nun daima özel bir konumu olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu adayı 1878’de İngiltere’ye kiralamış, İngiltere ise Birinci Dünya Savaşı’nda adayı kendi topraklarına katarak, burada bir koloni yönetimi kurmuştur. 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurulması döneminde Yunanistan’la birlikte yeni devletin garantörlerinden olan bu iki devlet, Kıbrıs Sorunu konusunda da birlikte hareket etmeye gayret göstermektedirler. İki ülke arasında 2010 yılında güncellenen Stratejik Ortaklık Belgesi’nde, Birleşik Krallık ve Türkiye’nin Kıbrıs konusunda “politik eşitlik temelinde iki bölgeli ve iki toplumlu bir federasyondan yana oldukları” ifade edilmiştir.[97] Bu resmi söylemlere karşın, Kıbrıs’taki durumu iyi bilen İngiliz devlet seçkinleri içerisinde daha farklı yaklaşıma sahip olanlar da mevcuttur. Örneğin, eski İngiliz Dışişleri Bakanı (2001-2006) Jack Straw, Kıbrıs’ta iki toplum temelinde tek bir devletin kurulması amacıyla yürütülen birleşme görüşmeleri “saçmalığına” bir son verilmesi gerektiğini ve ihtilafın çözümünün bölünmeden geçtiğini bile yazmıştır.[98] Kıbrıs, görünürdeki siyasal çekişmelerin ötesinde, aslında Birleşik Krallık ve Türkiye’nin askeri tesislerinin bulunduğu (İngilizler için Dikelya ve Ağrotur-Akrotiri) ve her iki ülkenin de Ortadoğu politikaları bağlamında çok önemli yeri olan adeta “yüzen bir uçak gemisi”dir. Nitekim daha birkaç sene öncesinde, Birleşik Krallık, Kıbrıs’taki askeri üslerinden kalkan savaş uçaklarıyla IŞİD hedeflerini zaman zaman vurmaktaydı.[99] (Türkiye’nin de adada askeri üsleri bulunmakta olup, bunlar 1974 müdahalesi sonrasında inşa edilmiş ve -Britanya üslerinin aksine- uluslararası hukuk güvencesinden yoksundur. Hatta Türkiye, son dönemde Kıbrıs’a bir deniz üssü kurma girişimlerine de başlamıştır.)
Jack Straw
Buna karşın, Birleşik Krallık, Kıbrıs’ta gelişen müzakere süreçlerini engeller bir görüntü de çizmemeye gayret etmekte ve bu konuyu iki toplumun kararına bırakmaktadır. Bu şekilde, İngiltere, Rum ve Yunan lobisinin çalışmaları sonucunda kendisine yönelen eleştirilerden de kurtulmaktadır. Örneğin, yakın geçmişte basına açıklamalar yapan Birleşik Krallık’ın o dönemdeki Dışişleri Bakanı Philip Hammond, Kıbrıs’ta çözüm halinde, önce egemen askeri üslerinin de yer aldığı toprakların yarısını Birleşik Kıbrıs’a devretmeye hazır olduklarını[100], daha sonra da -Kıbrıs’taki toplumların istemesi halinde- garantörlük haklarından feragat etmeye razı olduklarını belirtmiştir[101]. Birkaç yıl önce Kıbrıs’a gelerek her iki toplum lideri (Devlet Başkanı) Nikos Anastasiades ve Mustafa Akıncı ile de görüşen Hammond, bu konuda dengeli bir duruş sergilemiştir. İngiltere, Kıbrıs Sorunu konusunda artık kendi ulusal çıkarlarının somut bir unsuru olan askeri üslerinin varlığına odaklanan ve iki toplum (Kıbrıslı Türkler-Kıbrıslı Rumlar) arasında taraf tutmayan bir çizgiye gelmiştir. Ancak Birleşik Krallık’ın aksine, Türkiye’nin adadaki garantörlük haklarından vazgeçmek yönünde bir irade beyanı, bugüne kadar hiç olmamıştır. Dahası, Kıbrıslı Türklerin de Türkiye’nin garantörlüğünün yer almadığı bir diplomatik çözüme ne ölçüde sıcak bakacakları son derece tartışmalıdır. Bu nedenle, Kıbrıs konusunda Türk-İngiliz ilişkileri yakın olmakla birlikte, çıkarlar yüzde yüz örtüşmemektedir.
Christopher Pincher
Son dönemde Türkiye’nin Güney Kıbrıs Rum Kesimi’nin yaptığı enerji anlaşmalarında Kıbrıs Türkleri’nin haklarını gözetmemesi ve Doğu Akdeniz’de en uzun kıyı şeridine sahip olan Türkiye’siz İsrail, Yunanistan ve Mısır’la anlaşmalara yönelmesi sonrasında, Ankara, Güney Kıbrıs Rum Kesimi’ne yönelik söylem ve politikalarını sertleştirmiştir.[102] Ancak bu politika, şimdiye kadar, ABD ve AB’nin yanı sıra, İngiltere’den de pek destek bulamamıştır. Nitekim Türkiye’nin de Kıbrıs etrafında sondaj çalışmalarına başlaması üzerine, İngiltere’nin Avrupa Birliği İşlerinden Sorumlu Devlet Bakanı Christopher Pincher, “Büyük Britanya’nın Kıbrıs’a yakın sularda sondaj çalışması yapılmasından üzüntü duyduğunu ancak Kıbrıs’ın münhasır ekonomik bölgesinde petrol çıkarma hakkını desteklediğini” açıklamıştır.[103] Pincher’den önce bu görevde olan Alan Duncan ise, Rumların Doğu Akdeniz’de hak iddia ettiği yerleri ‘egemenliği ihtilaflı’ olarak tanımlamış ve bu nedenle Rumların diplomatik eleştirilerine maruz kalmıştı.[104] Sonuç olarak, Kıbrıs Sorunu’nun iki ülke ilişkileri açısından önemli bir gündem maddesi olmaya devam edeceği ve bu konuda politikalar mutlak şekilde örtüşmese de, iki ülkenin ilişkilerinin bu konu yüzünden -Türk-Yunan ilişkileri gibi- gerilmeyeceği iddia edilebilir. Ancak Doğu Akdeniz’deki gerginliğin çatışma durumuna dönüşmesi durumunda, İngiltere, ABD ve AB ile daha uyumlu hareket edecek gibi gözükmektedir.
C-) Arap Baharı ve Ortadoğu Politikaları
Tarihsel olarak Ortadoğu politikalarında oldukça önemli bir yeri olan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılması ile ABD ve Sovyetler Birliği’nin bölgeye girişi arasındaki dönemde -Fransa ile birlikte- bu bölgeye kısa bir süre yön veren İngiltere, Soğuk Savaş’ın ardından yine siyasi, ekonomik, kültürel ve istihbarata dayalı faaliyetleriyle bu bölgede etkili olmaya çalışmaktadır. Ancak ABD ile birlikte girişilen 2003 Irak Savaşı’nın neden olduğu kötü imaj ve olumsuz sonuçlar[105], İngiltere’yi bu konuda son derece temkinli adımlar atmaya yönlendirmektedir.
Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde 2011 yılında başlayan ve demokratikleşme umutlarını yeşerten Arap Baharı sürecinde, diğer Müslüman toplumlara örnek olması için “Müslüman Demokrat” veya “Ilımlı İslami” çizgideki bir rol model siyasal hareket olarak sunulan Türkiye’deki AK Parti yönetimine oldukça büyük önem atfeden Birleşik Krallık, buna karşın, bazı raporlarda da belirtildiği üzere[106], Türkiye demokrasisinin Kemalist otoriter modernleşme geleneği ve güçlü merkezi devlet yapısı gibi Arap devletlerinden farklılıkları ve dışlayıcı milli kimlik, çoğunlukçu siyasi kültür, kısıtlayıcı seçim sistemi, gelişmemiş sivil toplum, cinsiyet eşitsizliği, Kürt Sorunu ve insan hakları ihlalleri gibi Batılı demokrasilere kıyasla ciddi eksikliklerinin de daima farkında olmuştur. Bu nedenle, Arap Baharı’nın Tunus’taki başarılı geçişin ardından Libya, Mısır ve Suriye’de beklenen seviyelere gelememesi neticesinde, İngiltere’de frene basılmış ve Ortadoğu’da statükonun korunmasına yönelik daha temkinli bir dış politika izlenmeye başlamıştır. Bir benzeri ABD, Fransa ve diğer Batılı ülkelerde de görülen bu durum, tüm dış politikasını Suriye’deki Beşar Esad yönetiminin çökmesi ihtimali üzerine kuran Türkiye’yi zor bir konuma sokmuştur. Dolayısıyla, savaşa angaje olması sonrasında birçok terör eylemine sahne olan ve 4 milyon mülteciye bakmak durumunda kalan Türkiye’nin aksine, İngiltere’nin bu konudaki tavrı, ABD ile birlikte, Kıbrıs’taki üslerden kalkan uçaklarıyla IŞİD hedeflerini veya kimyasal silah saldırıları yapması ardından Suriye rejim güçlerini birkaç defa vurmakla sınırlı kalmıştır. Bir ara İngiltere’nin Suriye’ye askeri müdahalesi gündeme gelse de, Başbakan David Cameron, bu konuda Avam Kamarası’ndan destek alamamıştır. Fransa ve ABD’de de görülen bu müdahale isteksizliği sonucunda, Rusya, 2015 yılında Suriye’ye müdahale ederek, bir anda yeniden Ortadoğu’da aktif bir oyuncu haline gelmiştir.
Ben Wallace
Bu konunun Türkiye-İngiltere ilişkileri açısından en önemli boyutu ise, Suriye’nin geleceği kadar, kuşkusuz, Kürtlerin durumu olacaktır. Suriye Kürtlerinin durumu, ABD ve İngiltere ile Türkiye arasında bundan sonraki dönemde önemli bir fay hattı olacaktır. Bu durum, daha 2015 yılında o dönemde İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi olan Richard Moore’un “PYD’yi PKK ile aynı görmüyoruz” açıklamasıyla ortaya çıkmıştır.[107] Buna karşın, ilerleyen süreçte Türkiye’nin yoğun diplomatik çabaları sonucunda, İngiltere Savunma Bakanı Ben Wallace, “Türkiye’nin kendisini savunmak için bazen yapması gerekeni yapması zaruri” açıklamasıyla, Ankara’nın Suriye topraklarında yaptığı Barış Pınarı Harekâtı’na destek vermiştir.[108] Bu noktada, İngiltere ile Türkiye’nin terörle mücadele konusunda uzlaştıkları, ancak İngiltere ve Fransa gibi ülkelerin Türkiye’nin NATO müttefikleriyle uyumlu hareket etmesi konusunda ısrar ettikleri ve bu nedenle Türkiye’ye son dönemde eleştirel yaklaştıkları söylenebilir.
Ortadoğu’daki bir diğer önemli konu olan İran meselesine bakmak gerekirse; İran’la -kendisinin de dâhil olduğu- P5+1 ülkeleri arasında yapılan nükleer müzakerelerin başarıya ulaşmasının ardından bu ülkeye -Fransa gibi- hızlı bir çıkarma yapan İngiltere, önce Tahran’daki Büyükelçiliğini yeniden açmış[109], sonrasında da İran’a ekonomik -özellikle bankacılık sektöründe yoğunlaşan- yatırımlara başlamıştır[110]. Bu konuda da, Türkiye’nin son yıllarda takip ettiği dış politika çizgisiyle İngiltere arasında -İran’ı uluslararası sisteme entegre etmek konusunda- bir uyum gözükmektedir. Ancak Donald Trump’ın ABD Başkanı olması ve İran nükleer anlaşmasını (JCPOA) iptal etmesi sonrasında, İngiltere’nin İran’la ilişkileri hızla bozulmaya başlamıştır. 2019 yılı Temmuz ayında iki ülke karşılıklı olarak birbirlerinin gemilerini alıkoymuşlar[111]; hatta ABD’nin düzenlediği -İran Devrim Muhafızları’na bağlı Kudüs Gücü Generali- Kasım Süleymani suikastı sonrasında, 2020 yılı Ocak ayı içerisinde İngiltere’nin İran Büyükelçisi Rob Macaire, Tahran’da bir gösteriye katıldığı gerekçesiyle birkaç saat süreyle gözaltına bile alınmıştır.[112] Türkiye, ABD-İran gerginliği karşısında sessiz kalırken, Birleşik Krallık da itidalli hareket etmeye gayret etmektedir. Ancak ABD ile “özel ilişkiler”i nedeniyle, İngiltere’nin İran politikasının yeni dönemde daha İran karşıtı bir çizgiye doğru evrilmesi muhtemeldir. Zaten büyük resme de bakıldığında, Londra’nın Sünni Müslüman dünyasıyla ve özellikle de Körfez ülkeleriyle çok daha yakın ve yoğun ekonomik ve siyasi ilişkilerinin olduğu görülmektedir.
Genel olarak Ortadoğu, özel olarak da Körfez ülkeleriyle çok yakın siyasi ve ekonomik ilişkileri olan İngiltere, bu bölgeye yönelik olarak daha çok ekonomik menfaat temelinde hareket etmektedir. Ancak ABD ile kurulan özel ilişkiler nedeniyle, Londra, Ortadoğu’da Irak Savaşı (2003) örneğinde olduğu gibi Amerikan politikalarına genelde destek olmak durumunda kalmaktadır. Yeni dönemde, ABD-İran gerginliği ve ABD’nin Kürt politikası gibi konularda İngiltere’nin tepkileri, Türkiye ile ilişkilerin seyrini de belirleyecektir. Kısa süre önce Bahreyn’de yeni bir donanma üssü elde eden Birleşik Krallık[113], bölgeye yönelik ilgisini kaybetmediğini her fırsatta göstermektedir. Bahreyn’deki HMS Jufair deniz üssü ve buna destek amacıyla açılan yeni tesis dışında, İngiltere’nin Ortadoğu’da Katar’da Udeid Hava Üssü (Al Udeid Air Bas) ve Umman’da bir lojistik destek üssü bulunmaktadır. Bu bağlamda, Türkiye ile İngiltere’nin çıkarları arasında büyük çelişkiler bulunmamaktadır. Zira her iki ülke de, IŞİD ve El Kaide gibi terör örgütleriyle mücadele konusunda kararlıdırlar. Ortadoğu özelinde sorun yaratabilecek en önemli husus, Kürtlere yönelik politikalar olacaktır. Ayrıca İngiltere ve ABD’nin Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde en etkili olduğu ülkelerden olan Mısır’la Türkiye’nin ilişkilerinin son yıllarda neredeyse kopma noktasına gelmesi de potansiyel bir sorun kaynağıdır.
Birleşik Krallık’ın denizaşırı üsleri[114]
Birleşik Krallık, son yıllarda Türkiye’nin İsrail ile yaşadığı sorunlu süreçlerde -yakın geçmişte- Türkiye’ye en çok destek veren Avrupalı ülke olmuştur. Mavi Marmara Krizi ile doruk noktasına ulaşan kriz sürecinde, İngiltere, Türkiye’nin tezlerine yakın bir duruş göstermiş ve İsrail’i eleştirmiştir.[115] Hatta David Cameron’ın bu duruşu, İsrail’deki sağ ve aşırı sağ çevreleri rahatsız etmiştir. Buna rağmen, Cameron hükümeti, İran nükleer programının kriz yaratmaması için Türkiye ve Brezilya’nın çabalarıyla yapılan anlaşma konusunda da Türkiye’ye yakın bir duruş sergileyerek, İsrail’deki şahin çevreleri daha da kızdırmıştır. Ancak ilerleyen aylarda, İngiliz hükümetinin başarılı kamuoyu diplomasisi çalışmaları sonucunda, İsrail basınında Cameron’ın bugüne kadar görev yapan “en İsrail yanlısı Britanya Başbakanı” olduğu da yazılmıştır.[116] Bu noktada, Birleşik Krallık’ın İran gibi büyük ülkelerin dâhil olacağı ve bölgeyi felakete sürükleyebilecek askeri çatışmaların yaşanmasını önlemek amacıyla sorumlu davranmaya çalıştığı ve aslında İsrail’in güvenliği de bölgeye yönelik dış politika öncelikleri arasında yer aldığı için böyle davrandığı düşünülebilir. Ancak Türkiye’nin İsrail politikası geçen yıllar içerisinde aynı şekilde devam ederken, Cameron sonrasında, Birleşik Krallık, bilhassa da Boris Johnson’ın Başbakanlığında, çok daha İsrail yanlısı bir duruş benimsemiştir. Zira Başbakan Johnson, İsrail’i “Ortadoğu’daki yegane demokrasi” olarak görmekte[117] ve ABD’ye benzer şekilde, Ortadoğu politikasında İsrail’in güvenliğini en önemli ilkelerinden birisi olarak kabul etmektedir. Bu nedenle, bu konuda da iki ülke arasında yine mutlak uyum sağlanmayabilir.
İngiltere’nin son yıllarda yeniden daha aktif hale gelen dış politikasının yarattığı olumlu hava nedeniyle, Maliye Bakanı George Osborne, yakın geçmişte “İngiltere mojosunu geri kazandı” gibi ilginç bir açıklama yapmıştır.[118] Ancak Cameron hükümetinin AB konusunda şüpheci ve eski İmparatorluk geleneğine referanslar içeren bu yeni dış politika yaklaşımını tehlikeli bulan[119] ve eleştirenler[120] de mevcuttur. Bu doğrultuda, Birleşik Krallık’ın bir dünya gücü olup olmadığı yönündeki tartışmalar halen İngiliz ve dünya basınında zaman zaman gündeme getirilmektedir.[121] Görüldüğü üzere, iki ülkenin Ortadoğu bağlamında dış politikadaki çıkarları arasında büyük çelişkiler yoktur. Ancak Kürtlerin durumunun yarattığı gerginlik ve İngiltere ve ABD gibi bölge dışı aktörlerin, Türkiye ve İsrail gibi bölge ülkelerinin aksine, Ortadoğu’daki yangını ve sorunları çok yakından (göç sorunu, güvenlik riskleri vs.) hissetmemeleri, mutlak uyum konusunda halen bazı sıkıntılar yaratmaktadır. Ayrıca Kürtlerin geleceği ve İran konusu, yeni dönemde en önemli konular olacak gibi gözükmektedir.
D-) Rusya ile İlişkiler
Son dönemde Gürcistan (2008) ve Ukrayna’da (2014) ortaya çıkan Rus müdahaleciliği ve yayılmacılığı, kısa süre öncesine kadar Londra ile Ankara arasında yakın bir işbirliği oluşmasına zemin hazırlamıştır. Nitekim dönemin Birleşik Krallık Başbakanı David Cameron[122] ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan[123], o yıllarda Rusya’nın Suriye politikası konusunda da Avrupalı liderler arasında en sert üslubu benimseyen iki lider olarak dikkat çekmekteydiler. Ukrayna ve özellikle Kırım ilhakı konusunda her iki ülke de uluslararası hukuka vurgu yaparken, Suriye konusunda da insani trajedilere (kimyasal silahlarla rejim tarafından yapılan saldırılar) işaret etmektelerdi. Hatta bu konuda, her iki ülkenin de basın-yayın organları ve düşünce kuruluşlarında çeşitli eleştirel yayınlar yapılmaktaydı.[124]
Lakin Türkiye’nin Rusya’ya olan yüksek düzeylerdeki enerji (doğalgaz) bağımlılığı ve Batılı ülkelerin Suriye konusundaki etkisizliği nedeniyle bu konuda da ilerleyen yıllarda politikalardaki uyum kaybolmuştur. Nitekim İngiltere ve ABD’nin başını çektiği Batı dünyası Vladimir Putin Rusya’sına ekonomik yaptırımlar uygulamaya devam ederken, Türkiye, Moskova’ya olan doğalgaz bağımlığı ve “jet krizi” ile “Karlov suikastı” gibi olaylara yönelik olarak ülke içerisinde ve uluslararası kamuoyunda oluşan tepkiler nedeniyle, 2016’dan itibaren Rusya’ya en yakın Batılı ülke durumuna gelmiştir. İngiltere’nin çıkarları, bu konuda Türkiye ile uyumlu değildir; zira Rusya’ya yönelik olumsuz bakışın yanı sıra, İngiltere’nin enerji politikası bağlamında da Rusya’ya herhangi bir bağımlılığı -Türkiye’nin aksine- yoktur. Bunu somutlaştırmak gerekirse, 2012 yılı verilerine bakıldığında; İngiltere’nin yıllık gaz tüketiminin hemen hemen yarısı olan 91 milyar metreküplük kısmı kendisi tarafından üretilmiş, bununla beraber, satın alınan gazın yaklaşık yüzde 29’luk kısmı Norveç’ten, yüzde 7’lik kısmı Hollanda’dan, yüzde 3’lük kısmı Belçika’dan (bu ülkelerden alınan gaz dolaylı olarak Rusya’dan alınmaktadır) ve yaklaşık yüzde 15’lik kısmı Katar’dan temin edilmiştir.[125] Türkiye ise, doğalgaz konusunda Rusya’ya yüzde 55 gibi yüksek bir oranda bağımlıdır.[126] Türkiye’nin, enerji alanındaki Rus hâkimiyetini/bağımlılığını kırabilmek adına, Azerbaycan, İran, Katar ve Nijerya gibi ülkelerden daha yüksek oranlarda gaz almaya başlaması ve Hazar doğalgaz rezervlerinin Rus engeli olmadan Batı’ya aktarılmaya başlanmasını sağlaması gerekmektedir. Bu durum, bölgede BP gibi şirketleriyle son derece aktif bir ülke olan Birleşik Krallık’ın da çıkarınadır.
Geleeğe Dair
Birleşik Krallık’ta 2019 yılı Aralık ayında yapılan genel seçimi, Boris Johnson liderliğindeki Muhafazakâr Parti kazanmış ve yüzde 44’e yakın bir oy alarak, tek başına iktidara gelmiştir.[127] Bu durum, önceki dönemde DUP desteğiyle bir azınlık hükümeti kuran Muhafazakâr Parti ve Başbakan Johnson’ın çok daha güçlü bir iktidar kurmasını sağlamıştır. 2020 yılı içerisinde, Birleşik Krallık, Brexit sürecinin tamamlayarak AB’den ayrılacaktır. Bu süreç, İngiltere için kaçınılmaz şekilde bir miktar ekonomik kayıplara yol açacaktır. Nitekim Londra merkezli Center for European Reform (CER) isimli araştırma kuruluşunun bulgularına göre[128]; İngiltere’deki doğrudan yabancı yatırım stokunun yüzde 50’si AB menşelidir. Benzer şekilde, İngiltere bankalarının avro bölgesindeki varlıkları, ABD’deki varlıklarından yüzde 70 daha fazladır. Ticaret alanında da, AB, yüzde 50’nin üzerinde pay ile İngiltere’nin en büyük ortağı konumundadır. Ancak Londra’nın, ABD ve AB başta olmak üzere, çeşitli uluslararası aktörlerle kısa süre içerisinde serbest ticaret anlaşmalarının imzalaması ve ekonomiyi bir veya iki yıl içerisinde yeniden rayına oturtması beklenmektedir. Ancak Hindistan ve Çin gibi üretim merkezi dev ülkelerle serbest ticaret anlaşmaları yapılırsa, bu durum, İngiltere’ye yoğun ihracat yapan Türkiye’yi bazı sektörlerde olumsuz etkileyebilir ve Türkiye’nin adaya yönelik ihraç payını azaltabilir. Ayrıca Muhafazakâr Parti’nin İşçi Partisi’ne kıyasla Türkiye’nin demokratik zaafiyetleri konusunda daha ketum davranması, ikili ilişkiler adına yeni dönemde bir şanstır. Zira bilindiği üzere, Türkiye’deki hükümet, eleştirilerden pek hoşlanmamaktadır.
Boris Johnson ve Recep Tayyip Erdoğan
Her ne kadar Brexit süreci ciddi bir belirsizlik yaratsa da, Birleşik Krallık’ın yeni dönemde Türkiye ile ilişkileri kriz boyutuna ulaşmayacaktır. Zira ikili ilişkilerde artık bir istikrar söz konusudur. Bu durum, 13 yıllık İşçi Partisi iktidarını takip eden Muhafazakâr-Liberal koalisyon ve sonrasında kurulan Muhafazakâr Parti iktidarları dönemlerinde ispatlanmıştır. Zira köklü bir devlet geleneği olan Birleşik Krallık için, -ideolojik yaklaşımların üzerinde- Britanya’nın ulusal çıkarları vardır. Bu durum, son yıllarda ülkedeki ideolojik kutuplaşma İslamcılık-laiklik ve Türklük-Kürtlük ekseninde biraz fazla artmasına karşın, aslında Türkiye için de geçerlidir. Dolayısıyla, her iki ülkede de yaşanan iç siyasi gelişmelerden bağımsız olarak, İngiltere-Türkiye ilişkilerinde bir kopuş beklemek yersizdir. Ancak Ortadoğu’da Kürtlerin durumu, İran’a yönelik politikalar ve hatta Doğu Akdeniz ve Kıbrıs Sorunu gibi konularda iki ülke arasında zaman zaman anlaşmazlıklar yaşanabilir. Bu noktada, ABD ile yakın ilişkiler ve NATO müttefikliği ise iki ülke için büyük fırsatlardır. İki ülke ilişkilerinin gelişimi için, ABD eksenli olumlu gelişmeler yaşanması kolaylaştırıcı bir faktör olacaktır. Ancak ABD’nin Donald Trump döneminde bazı konularda (İran nükleer programı, Çin’le ticaret vs.) çok sert politikalara yönelmesi, aslına bakılırsa her iki ülkeyi de zorlamaktadır. Ayrıca Rusya konusunda da iki ülke arasındaki uyum kaybolmuş ve Türkiye Moskova’ya giderek daha bağımlı bir ülke haline gelmiştir.
Bu bağlamda, Brexit sürecinin Birleşik Krallık açısından anlamı da (politik psikoloji perspektifinden) sorgulanmalıdır. 1962 yılında ABD Dışişleri eski Bakanı Dean Acheson tarafından “İmparatorluğu kaybetmiş ve yeni bir rol arayan bir ülke” olarak tanımlanan Birleşik Krallık[129], hakikaten de Acheson’ı doğrular şekilde, Soğuk Savaş döneminde Avrupa ile ABD’yi özellikle Sovyetler Birliği’ne yönelik güvenlik politikaları ekseninde uyumlu hale getiren ve aradaki bağlantıyı kuran kilit ülke olarak yeni ve önemli bir rol üstlenmiştir. Bu yeni rol, büyük bir İmparatorluk sahibi olmak kadar olmasa da, İngilizleri ve Birleşik Krallık’ı önemli ölçüde tatmin edebilmiş ve özgüvenini yerine getirmiştir. Soğuk Savaş dönemi boyunca İngiltere bu rolü benimsemiş ve bu konuda başarılı bir performans göstermiştir. Ancak Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve Almanya ve Fransa’nın, son yıllarda kendi içlerinde uyumlu bir ikili olarak AB çatısı altında ABD ve İngiltere’nin politikalarıyla örtüşmeyen bazı angajmanlar içerisine girmesi (2003 Irak Savaşı’na Alman-Fransız muhalefeti hemen akla gelebilir), jeopolitik düzlemde İngiltere’nin AB üyeliğini sorunlu bir hale getirmiştir. AB içerisinde Almanya’nın ekonomik hâkimiyetini kabul ettirmesi ve siyasal liderliğin de birlik içerisinde Almanya ve Fransa arasında paylaşılıyor gibi bir görüntü vermesi, İngiltere’nin bu konudaki isteksizliğini daha da üst boyutlara taşımaktadır. Nitekim 200-300 yıl kadar dünyayı tek başına yönetmiş bir İmparatorluğun mirasçısı olan İngiltere, küçük Avrupa kıtası içerisinde yer alan AB’nin işleyişinde bile arka planda kalmayı içine sindirememektedir. Dolayısıyla, Birleşik Krallık için AB’den ayrı ve ABD ile uyumlu bir şekilde Ortadoğu’da ve diğer bazı bölgelerde daha aktif roller üstlenmek, yakın gelecekte pekâlâ bu ülke için daha cazip bir politika alternatifi haline gelebilir. Aslında 11 Eylül saldırıları sonrasında, Tony Blair döneminde de İngiltere buna benzer bir rolü ABD ile beraber üstlenmeyi denemiş, ancak bu ilk deneme başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunun temel nedeni ise, Irak Savaşı’nın “Saddam Hüseyin’in elinde kitle imha silahlarının olduğu” şeklindeki bir yalan üzerine kurulu olması nedeniyle dünya kamuoyundan yeterince destek bulamamasıdır. Ayrıca Tony Blair’in sol bir lider olarak askeri-güvenlik politikalarına ağırlık vermesi de, İngiliz halkında ve dünyadaki sol hareketlerde kendisine karşı ciddi bir tepki oluşturmuştur. Ayrıca bu noktada düşman tanımlaması doğru yapılmalı ve devletlerden ziyade, terör örgütleriyle mücadele ön plana çıkarılmalıdır. Birleşik Krallık’ın Ortadoğu’da sert güç unsurlarını da uygulamaya sokan daha aktif bir ülke haline gelmesi durumunda, Türkiye ile ilişkiler daha da önem kazanacak ve iki ülkeyi birbirine yakınlaştıracaktır. Zira Türkiye, bir NATO Ordusu olan ve yakın geçmişte Afganistan ve Kosova gibi ülkelerde başarıyla görev yapmış Türk Silahlı Kuvvetleri sayesinde, Batı güvenlik sisteminin çok önemli ve vazgeçilmez bir parçası ve İngiltere ve ABD’nin de askeri politikalar bağlamında en önemli müttefiklerinden birisidir.
Sonuç
Bu çalışmada, önce Birleşik Krallık ve Türkiye ilişkilerinde son yıllarda yaşanan siyasi/diplomatik gelişmeler medya taraması yapılarak özetlenmiş, daha sonra ise iki ülke arasında hızla gelişmeye devam eden ekonomik ve kültürel ilişkilere odaklanılmıştır. Makalenin sonraki bölümünde, İngiltere ile Türkiye’nin ortak dış politika gündemlerine (AB, Kıbrıs, Ortadoğu, Rusya) yakından bakılmış ve iki ülke çıkarlarının, diplomaside, birkaç yıl öncesindeki gibi uyumlu olmasa da, büyük çıkar çatışmalarına da dayanmadığı sonucuna varılmıştır. Makalenin son bölümünde ise, adadaki siyasal gelişmelere odaklanılarak, yakın gelecekte yaşanabilecek gelişmelerin ikili ilişkilere etkileri üzerinde durulmuştur. Makalede, her iki ülkenin de üst düzey devlet adamlarının yakın geçmişte yapmış olduğu “ilişkilerin Altın Çağı” tespitinin abartılı olduğu sonucuna varılmıştır. Ancak ekonomik ve kültürel ilişkilerin halen gelişmeye açık olduğu ve bu yönde çok daha fazla gayret gösterilebileceği ortadadır. Neredeyse 20 milyar doları yakalayan ikili ticaret hacminin daha da geliştirilmesi, İstanbul’da kurulabilecek bir Türk-İngiliz Üniversitesi, düşünce kuruluşları, silahlı kuvvetler, emniyet ve istihbarat teşkilatları arasında güvenlik konularında daha yoğun işbirliği ve siyasal liderler, sivil toplum örgütleri ve siyasal partiler arasında daha fazla siyasi temas gibi birçok konu, kısa ve orta vadede rahatlıkla gerçeğe dönüştürülebilir. Zira iki ülkenin birbiriyle mutlak şekilde çelişen çıkarları veya politikaları yoktur. Daha da önemlisi, her iki ülkede de toplumların artık birbirlerini “düşman” olarak algılamaması ve ilişkilere genel olarak dostane bir havanın hâkim olmasıdır. Bu nedenle, İngiliz-Türk ilişkilerinin geleceğinden umutlu olmak gerekir…
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
KAYNAKÇA
- “2 bin 760 İngiliz firması Türkiye’de” (2014), Londra Gazete, 27 Aralık 2014, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.londragazete.com/2014/12/27/2-bin-760-ingiliz-firmasi-turkiyede/.
- “5. Türk-İngiliz Tatlıdil Forumu 11-13 Mart’ta Bath’da Gerçekleşecek” (2016), com, Erişim Tarihi: 12.03.2016, Erişim Adresi: http://www.haberler.com/5-turk-ingiliz-tatlidil-forumu-11-13-mart-ta-bath-8244861-haberi/.
- AA (2019), “İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi Chilcott: Brexit Türkiye’ye verdiğimiz değeri değiştirmeyecek”, 8 Mayıs 2019, Erişim Tarihi: 15.01.2020, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ingilterenin-ankara-buyukelcisi-chilcott-brexit-turkiyeye-verdigimiz-degeri-degistirmeyecek/1473595.
- Akalın, Eda, “TÜRKİYE’DE İNGİLİZ TİCARET ODASI (THE BRITISH CHAMBER OF COMMERCE OF TURKEY – BCCT)”, TOBB, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tobb.org.tr/UlkeRehberi/Documents/Ulkeler/ingiltere/bcc_of_TR.pdf.
- Arslan, Adem Yavuz (2014), “Londra’daki küçük Türkiye”, Aksiyon, 13 Aralık 2014, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.aksiyon.com.tr/dunya/ londradaki-kucuk-turkiye_514788.
- Balcı, Ali (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/.
- BBC Türkçe (2017), “İngiltere eski Dışişleri Bakanı Jack Straw: Kıbrıs bölünmeli, Türk tarafı tanınmalı”, 3 Ekim 2017, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-41479266.
- Bora, Birce (2014), “‘İngiltere Hıristiyan bir ülke’ deyince…”, 22 Nisan 2014, Hürriyet, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/ingiltere-hiristiyan-bir-ulke-deyince-26270512.
- Boyraz, Hacı Mehmet & Erol, Metin (2014), “David Cameron’ın Türkiye Ziyareti: Her Konuda Daha Fazla İşbirliği”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/12/10/david-cameronin-turkiye-ziyareti-her-konuda-daha-fazla-isbirligi/.
- “Britain carries out first Syria airstrikes after MPs approve action against Isis” (2015), The Guardian, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/world/2015/dec/02/syria-airstrikes-mps-approve-uk-action-against-isis-after-marathon-debate.
- “Britain to reopen embassy in Tehran this weekend after four years” (2015), The Guardian, 20 Ağustos 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/world/2015/aug/20/britain-to-reopen-embassy-in-tehran-after-four-years-iran.
- Brown, Kerry (2015), “In George Osborne, Britain has a Driver for Engagement with China”, Chatham House, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.chathamhouse.org/expert/comment/george-osborne-britain-has-driver-engagement-china#sthash.537Bm20u.dpuf.
- “Cameron, İngiltere’nin AB’de kalması için şartlarını açıkladı” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/avrupa /20151011/1018280927/ingiltere-ab-cameron-bruksel.html.
- “Cameron: Türkiye Kürtlere değil, IŞİD’e odaklanmalı” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/turkiye/ 20150727/1016796642.html.
- “Cameron’dan Putin Uyarısı” (2014), NTV, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/dunya/camerondan-putin-uyarisi,FHKP_AhXdEyA3rNMvX-8qA.
- CNNTürk (2019), “İngiliz Bakan Rumları kızdırdı”, 16 Mayıs 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.cnnturk.com/dunya/ingiliz-bakan-rumlari-kizdirdi.
- Çeviköz, Ünal (2014), “UK PM Cameron’s agenda in his visit to Turkey”, Hürriyet Daily News, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?pageID=238&nID=75347&NewsCatID=396.
- Department of International Trade (2020), “UK Trade in Numbers September 2019”, Erişim Tarihi: 20.01.2020, Erişim Adresi: https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/836787/190924_UK_trade_in_numbers_full_web_version_final.pdf.
- DW Türkçe (2020), “Gözaltına alınan İngiliz büyükelçi: Gösteriye değil anmaya katıldım”, 12 Ocak 2020, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.dw.com/tr/g%C3%B6zalt%C4%B1na-al%C4%B1nan-ingiliz-b%C3%BCy%C3%BCkel%C3%A7i-g%C3%B6steriye-de%C4%9Fil-anmaya-kat%C4%B1ld%C4%B1m/a-51972543.
- Ensonhaber.com (2014), “Mehmet Ali Alabora İngiliz vatandaşı oldu”, 26 Eylül 2014, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ensonhaber.com/mehmet-ali-alabora-ingiliz-vatandasi-oldu-2014-09-26.html.
- “Erdoğan ve Putin arasında IŞİD petrolü polemiği” (2015), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/ 2015/11/151130_putin_ucak.
- “Erdogan’s AKP party joins Cameron’s conservative political family” (2013), EurActiv, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.euractiv.com/section/ elections/news/erdogan-s-akp-party-joins-cameron-s-conservative-political-family.
- Euronews (2019), “İngiltere ve Kıbrıs’tan Türkiye’ye ‘sondaj’ tepkisi”, 4 Ekim 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://tr.euronews.com/2019/10/04/ingiltere-ve-kibris-tan-turkiye-ye-sondaj-tepkisi.
- “Gül’den İngiltere’ye tarihi ziyaret” (2011), NTV, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/turkiye/gulden-ingiltereye-tarihi-ziyaret,HJXj2ZCrj Eykb6ZEBKP3Ig.
- Hakura, Fadi (2011), “UK-Turkey Relations and Turkey’s Regional Role”, Chatham House, Eylül 2011, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Europe/0511pment_hakura.pdf.
- Hersh, Seymour M. (2014), “The Red Line and the Rat Line”, London Review of Books, 17 Nisan 2014, Cilt 36, No: 8, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.lrb.co.uk/v36/n08/seymour-m-hersh/the-red-line-and-the-rat-line.
- Hürriyet (2017), “MHP ile İngiliz Büyükelçi Richard Moore arasında atışma”, 21 Ağustos 2017, Erişim Tarihi: 20.01.2020, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/gundem/mhp-ile-ingiliz-buyukelci-richard-moore-arasinda-atisma-40586261.
- “Info Notes Political Relations” (2013), Turkish Embassy in London, 20.03.2013, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://london.emb.mfa.gov.tr/ ShowInfoNotes.aspx?ID=180168.
- Iqbal, Jawad (2015), “Does the UK remain a world power?”, BBC, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/uk-32317703.
- İBB Kurumsal, “İmamoğlu’nun Londra Temasları Başladı”, 14 Kasım 2019, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ibb.istanbul/News/Detail/36078.
- “İngiliz akademisyen Stephenson hakkındaki sınırdışı kararı kalktı” (2016), Diken, 18.03.2016, Erişim Tarihi: 18.03.2016, Erişim Adresi: http://www.diken.com.tr/ ingiliz-akademisyen-hakkinda-sinirdisi-karari-kalkti/.
- “İngiliz Dış Politikasının Ortadoğu İkilemi” (2013), Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2013/09/17/ ingiliz-dis-politikasinin-ortadogu-ikilemi/.
- “İngilizlerin ikinci vatanı Fethiye” (2011), Sabah, 28.03.2011, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/turizm/2011/03/28/ingilizlerin_ ikinci_vatani_fethiye_oldu.
- “İngiltere 30 yıl sonra toplu konut inşa edecek” (2016), NTV, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/emlak/ingiltere-30-yil-sonra-toplu-konut-insa-edecek,y8YskeibH0SmHT2shkgqUw.
- “İngiltere bankacılık sektöründe İran’la işbirliği yapmak istiyor” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/ekonomi/ 20150823/1017287199.html.
- “İngiltere Büyükelçisi: PYD’yi PKK ile aynı görmüyoruz” (2015), T24, 10 Ağustos 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://t24.com.tr/haber/ingiltere-buyukelcisi-pydyi-pkk-ile-ayni-gormuyoruz,305731.
- “İngiltere garantörlükten vazgeçmeye hazır” (2016), Kıbrıs Gazetesi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.kibrisgazetesi.com/?p=761064.
- “İngiltere ile Türkiye ilişkileri altın çağını yaşıyor” (2011), Habertürk, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.haberturk.com/dunya/haber/696762-ingiltere-ile-turkiye-iliskileri-altin-cagini-yasiyor.
- “İngiltere sınav takvimini Ramazan’a göre değiştirdi” (2016), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160107_ ingiltere_ramazan.
- “İngiltere ve Mısır anlaştı” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/avrupa/20151107/1018864850/ingiltere-misir-mutabakat.html.
- “İngiltere yaptırımlara rağmen Rus gazını doğrudan satın almaya hazırlanıyor” (2014), Enerji Enstitüsü, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://enerjienstitusu.com/2014/03/26/ingiltere-yaptirimlara-ragmen-rus-gazini-dogrudan-satin-almaya-hazirlaniyor/.
- “İngiltere-Türkiye İlişkileri Gelişiyor mu?” (2013), Amerika’nın Sesi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.amerikaninsesi.com/content/ingiltere-turkiye-iliskileri-gelisiyor-mu/1795742.html.
- “İngiltere: Genel Ekonomik Durum”, Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/home/ disIliskiler/ulkeler/ulke-detay/yüzdeC4yüzdeB0ngiltere/html-viewer-ulkeler? contentId=UCMyüzde23dDocNameyüzde3AEK-160181&contentTitle=Genelyüzde20Ekonomikyüzde20Durum&_afrLoop=2321271304255042&_afrWindowMode=0&_afrWindowId=blioio46o_1#!yüzde40yüzde40yüzde3F_afrWindowIdyüzde3Dblioio46o_1yüzde26_afrLoopyüzde3D2321271304255042yüzde26contentIdyüzde3DUCMyüzde2523dDocNameyüzde253AEK-160181yüzde26contentTitleyüzde3DGenelyüzde2BEkonomikyüzde2BDurumyüzde26_afrWindowModeyüzde3D0yüzde26_adf.ctrl-stateyüzde3Dblioio46o_25.
- “İngiltere: Türkiye’nin AB üyeliğini engelleyebiliriz” (2016), NTV, 13.03.2016, Erişim Tarihi: 13.03.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/dunya/ingiltere-turkiyenin-ab-uyeligini-engelleyebiliriz,Ia4S2xJ5UkK5-gA3YmrIQA.
- “İngiltere’den, Kıbrıs’taki Üssü Devretme Önerisi” (2015), Star Kıbrıs, 24.11.2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.starkibris.net/ index.asp?haberID=217271.
- Kazokoğlu, Cüneyt (2015), “Türkiye doğalgazda Rusya’ya ne kadar bağımlı?”, BBC Türkçe, 4 Aralık 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/ekonomi/2015/12/151204_rusya_turkiye_dogalgaz_cuneyt_kazokoglu.
- “Kurban Bayramı 2015: David Cameron’un mesajı” (2015), uk, 23.09.2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/news/eid-al-adha-2015-david-camerons-message.tr.
- Martin, Peter (2016), “After Empire: An Era of British Decline”, Foreign Affairs, 20 Ocak 2016, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-01-20/after-empire.
- Matthijs, Matthias (2013), “David Cameron’s Dangerous Game: The Folly of Flirting With an EU Exit”, Foreign Affairs, Eylül-Ekim 2013, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/western-europe/2013-09-01/david-cameron-s-dangerous-game.
- Menon, Anand (2015), “Little England No More?: The United Kingdom Sends a Signal in Syria”, Foreign Affairs, 16 Aralık 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2015-12-16/little-england-no-more.
- Nas, Çiğdem, “Cameron Ziyaretinin Ardından”, İKV, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://oldweb.ikv.org.tr/icerik.asp?konu=haberler&id=2761&baslik=yüzdeDDNGyüzdeDDLTEREyüzde20BAyüzdeDEBAKANIyüzde20DAVIDyüzde20CAMERONyüzde92UNyüzde20TyüzdeDCRKyüzdeDDYEyüzde20ZyüzdeDDYARETyüzeDDyüzde2ARKASINDANyüzde20ByüzdeDDRyüzde20DEyüzdeD0ERLENDyüzdeDDRMEyüzde20YAZISI.
- “No: 224, 6 Ekim 2011, Türkiye-İngiltere Tatlıdil Forumu Hk.” (2011), Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/no_224_-6-ekim-2011_-turkiye-ingiltere-tatlidil-forumu-hk_.tr.mfa.
- “No: 61, 10 March 2016, Press Release Regarding the 5th Meeting of “Turkish – British Tatlıdil Forum”” (2016), Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs, Erişim Tarihi: 12.03.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/no_-61_-10_03_-2016_-press-release-regarding-the-5th-meeting-of-_turkish-_-british-tatl%C4%B1dil-forum_.en.mfa.
- NTV (2019), “İngiltere’den Barış Pınarı açıklaması: Türkiye tehdit altındaydı”, 15 Ekim 2019, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/dunya/ingiltereden-baris-pinari-aciklamasi-turkiye-tehdit-altindaydi,BQEgQOPoyUur_DcuXxaBcQ.
- Oda Tv (2019), “Ali Kemal’in torunu Başbakan oluyor”, 23 Temmuz 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://odatv.com/ali-kemalin-torunu-basbakan-oldu-23071909.html.
- Örmeci, Ozan (2014), “British PM David Cameron Set to Visit Turkey This Week”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/12/08/british-pm-david-cameron-set-to-visit-turkey-next-week/.
- Örmeci, Ozan (2014), “Rusya’nın Ukrayna Politikasına Yönelik Eleştiriler ve Yeni Soğuk Savaş Tartışmaları”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/11/19/rusyanin-ukrayna-politikasina-yonelik-elestiriler-ve-yeni-soguk-savas-tartismalari/.
- Örmeci, Ozan (2019), “Birleşik Krallık’ta Brexit Seçiminin Galibi Muhafazakâr Parti”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 14.02.2020, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2019/12/13/birlesik-krallikta-brexit-seciminin-galibi-muhafazakar-parti/.
- Örmeci, Ozan & Kısacık, Sina (2019), “2002-2017 Döneminde Kıbrıs Sorunu ve Türk Dış Politikası: Gordion Düğümü Henüz Çözülemedi”, içinde Türk Dış Politikası 2000’li Yıllar (editörler: Serkan Kekevi & Ömer Kurtbağ), Ankara: Berikan Yayınevi, ss. 47-116.
- Özçelik, Can (2019), “İstanbul’da ölü bulunan İngiliz ajanının ölüm sebebi belli oldu”, Sözcü, 16 Aralık 2019, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/2019/gundem/istanbulda-olu-bulunan-ingiliz-ajaninin-olum-sebebi-belli-oldu-5512777/.
- Pfeffer, Anshel (2015), “Is David Cameron the Most pro-Israel British PM Ever?”, Haaretz, 27 Nisan 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.haaretz.com/israel-news/.premium-1.653847.
- “Relations between Turkey and the United Kingdom”, Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-the-united-kingdom.en.mfa.
- “Robert Fisk: Türkiye Pakistan’ın yolundan gidiyor” (2015), BBC Türkçe, 28 Temmuz 2015, Erişim Tarihi: 22.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/ haberler/2015/07/150727_fisk_kurtler.
- “Scottish MP detained in Turkey talks of ‘terrifying experience’”, The Guardian, 27 Şubat 2016, Erişim Tarihi: 28.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/uk-news/2016/feb/27/scottish-mp-detained-in-turkey-talks-of-terrifying-experience.
- Smith, Simon J. (2019), “What US wants from UK on security after Brexit – and why this puts Britain in a tricky position”, The Conversation, 14 Ağustos 2019, Erişim Tarihi: 16.01.2020, Erişim Adresi: https://theconversation.com/what-us-wants-from-uk-on-security-after-brexit-and-why-this-puts-britain-in-a-tricky-position-121790.
- Statista.com, “United Kingdom: Real gross domestic product (GDP) growth rate from 2014 to 2024”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/263613/gross-domestic-product-gdp-growth-rate-in-the-united-kingdom/.
- Statistics Times, “Projected GDP Ranking (2019-2024)”, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: http://statisticstimes.com/economy/projected-world-gdp-ranking.php.
- T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “Turist sayısı 41 milyonu, turizm geliri 26 milyar doları aştı”, Erişim Tarihi: 14.01.2020, Erişim Adresi: https://basin.ktb.gov.tr/TR-246545/turist-sayisi-41-milyonu-turizm-geliri-26-milyar-dolari-.html.
- “The economic consequences of leaving the EU” (2014), Centre for European Reform, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.cer.org.uk/sites/default/files/publications/attachments/pdf/2014/report_smc_final_report_june2014-9013.pdf.
- TİM (2014), “Ekonomi ve Dış Ticaret Raporu 2014”, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tim.org.tr/files/downloads/raporlar/tim_ekonomi_ve_dis_ticaret_raporu_2014.pdf.
- Times of Israel (2019), “Boris Johnson set to move forward with anti-BDS law”, 16 Aralık 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.timesofisrael.com/boris-johnson-set-to-move-forward-with-anti-bds-law/.
- “Turist sayısında rekor!” (2015), Milliyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.milliyet.com.tr/turist-sayisinda-rekor-/ekonomi/detay/2002775/default.htm.
- Turkish British Tatlıdil, https://www.tatlidilforum.org/.
- “Turkish journalists face life in jail over Syria report” (2016), BBC, 27.01.2016, Erişim Tarihi: 07.03.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/world-europe-35422357.
- “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
- “Türkiye-İngiltere Ekonomik İlişkileri İvme Kazanıyor”, DEİK, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/6016/TyüzdeC3yüzde9CRKyüzdeC4yüzde B0YE_yüzdeC4yüzdeB0NGyüzdeC4yüzdeB0LTERE_EKONOMyüzdeC4yüzdeB0K_yüzdeC4yüzdeB0LyüzdeC4yüzdeB0yüzdeC5yüzde9EKyüzdeC4yüzdeB0LERyüzdeC4yüzdeB0_yüzdeC4yüzdeB0VME_KAZANIYOR.html.
- “Türkiye-İngiltere ilişkilerinde ‘altın çağ’” (2010), Hürriyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/turkiye-ingiltere-iliskilerinde-altin-cag-15426304.
- “Türkiye-İngiltere ilişkilerinde ‘altın çağ’” (2011), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/11/111123_gul_wednesday.shtml.
- “Türkiye’nin beyin gücü yurtdışında eğitime 1,5 milyar dolar harcıyor” (2015), Milliyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.milliyet.com.tr/-turkiye-nin-beyin-gucu-egitim-2029136/.
- Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Birleşik Krallık’ın Ekonomisi”, Erişim Tarihi: 22.01.2020, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/birlesik-krallik-ekonomisi.tr.mfa.
- Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı, “Türkiye ile Ticaret”, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/yurtdisi-teskilati/avrupa/ingiltere/ulke-profili/turkiye-ile-ticaret.
- Türkiye İstatistik Kurumu, “Dış Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: http://rapory.tuik.gov.tr/18-01-2020-22:23:57-1095238100502796451972824796.html?.
- “Türkler varken polise ne gerek var!” (2011), Sabah, 09.08.2011, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/dunya/2011/08/09/turkler-varken-polise-ne-gerek-var.
- “UK is ‘most entrepreneurial’ country in Europe” (2014), The Telegraph, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.telegraph.co.uk/finance/yourbusiness/ 11241579/UK-is-most-entrepreneurial-country-in-Europe.html.
- “UK-Turkey Relations and Turkey’s Regional Role” (2012), Government Response to the House of Commons Foreign Affairs Committee Report of Session 2010-12, Haziran 2012, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/32945/2012-jun-uk-turkey-relations.pdf.
- “UK-Turkey relations and Turkey’s regional role – Foreign Affairs Committee”, Parliament.uk, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.publications.parliament.uk/pa/cm201012/cmselect/cmfaff/1567/156706.htm.
- “US anger at Britain joining Chinese-led investment bank AIIB” (2015), The Guardian, 13 Mart 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/us-news/2015/mar/13/white-house-pointedly-asks-uk-to-use-its-voice-as-part-of-chinese-led-bank.
- “‘Watershed moment’: UK starts building new permanent navy base in Bahrain” (2015), RT, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.rt.com/uk/320358-royal-navy-base-bahrain/.
- Wikipedia, “List of ambassadors of the United Kingdom to Turkey”, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ambassadors_of_the_United_Kingdom_to_Turkey.
- Wikipedia, “Overseas military bases of the United Kingdom”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Overseas_military_bases_of_the_United_Kingdom.
- Yakış, Yaşar (2013), “Turkish-UK ’Tatlıdil’ Forum”, Today’s Zaman, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.todayszaman.com/columnist/yasar-yakis/turkish-uk-tatlidil-forum_330173.html.
- Yalçın, Soner (2016), “İngiliz gizli belgelerinde Atatürk’ün para ilişkileri”, Sözcü, 10 Nisan 2016, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/2016/yazarlar/soner-yalcin/ingiliz-gizli-belgelerinde-ataturkun-para-iliskileri-1176677/.
- Yeni Akit (2017), “Lordlar gibi Kraliçe sofrasında ağırlanan paşa”, 22 Ocak 2017, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://m.yeniakit.com.tr/haber/lordlar-gibi-kralice-sofrasinda-agirlanan-anli-sanli-pasamiz-kenan-evren-264552.html.
- “Yeni Dönemde Türkiye – İngiltere İlişkileri” (2014), İngiltere Büyükelçisi Richard Moore’un Atılım Üniversitesi Konferansı, Atılım Üniversitesi Kadriye Zaim Kütüphanesi, Erişim Tarihi: 16.02.2016, Erişim Adresi: http://kurumsal.library.atilim.edu.tr/libinstitutional/view/id/1870.
- “Zaman newspaper: Defiant last edition as Turkey police raid” (2016), BBC, 05.03.2016, Erişim Tarihi: 07.03.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/world-europe-35735793.
[1] “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[2] Birleşik Krallık’ın Ankara’ya bugüne kadar gönderdiği Büyükelçiler şunlardır:
1920–1924: Sir Horace Rumbold, 9th Baronet
1925–1926: Sir Ronald Lindsay
1926–1933: Sir George Clerk
1933–1939: Sir Percy Loraine, 12th Baronet
1939–1944: Sir Hughe Knatchbull-Hugessen
1944–1946: Sir Maurice Peterson
1946–1949: Sir David Kelly
1949–1951: Sir Noel Charles
1951–1954: Sir Knox Helm
1954–1958: Sir James Bowker
1958–1962: Sir Bernard Burrows
1963–1967: Sir Denis Allen
1967–1969: Sir Roger Allen
1969–1972: Sir Roderick Sarell
1973–1977: Sir Horace Phillips
1977–1980: Sir Derek Dodson
1980–1983: Sir Peter Laurence
1983–1986: Sir Mark Russell
1986–1992: Sir Timothy Daunt
1992–1995: John Goulden
1995–1997: Sir Kieran Prendergast
1997–2001: Sir David Logan
2002–2006: Sir Peter Westmacott
2006–2009: Nick Baird
2009–2014: Sir David Reddaway
2014–2017: Richard Moore
2018–: Sir Dominick Chilcott
Bakınız; Wikipedia, “List of ambassadors of the United Kingdom to Turkey”, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ambassadors_of_the_United_Kingdom_to_Turkey.
[3] Soner Yalçın (2016), “İngiliz gizli belgelerinde Atatürk’ün para ilişkileri”, Sözcü, 10 Nisan 2016, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/2016/yazarlar/soner-yalcin/ingiliz-gizli-belgelerinde-ataturkun-para-iliskileri-1176677/.
[4] “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[5] Seçimlerin hemen ardından koalisyon tartışmaları yapıldığı dönemde, Muhafazakâr Parti’nin gölge Dışişleri Bakanı William Hague, Türkiye’nin AB üyeliği sürecine etkin destek vereceklerini belirtmiştir. Bakınız; Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 355.
[6] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 356.
[7] “Türkiye-İngiltere ilişkilerinde ‘altın çağ’” (2010), Hürriyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/turkiye-ingiltere-iliskilerinde-altin-cag-15426304.
[8] “Türkiye-İngiltere ilişkilerinde ‘altın çağ’” (2010), Hürriyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/turkiye-ingiltere-iliskilerinde-altin-cag-15426304.
[9] “Info Notes Political Relations” (2013), Turkish Embassy in London, 20.03.2013, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://london.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=180168.
[10] “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[11] “Info Notes Political Relations” (2013), Turkish Embassy in London, 20.03.2013, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://london.emb.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=180168.
[12] Bu ziyarete dair görüntüler için bakınız; Yeni Akit (2017), “Lordlar gibi Kraliçe sofrasında ağırlanan paşa”, 22 Ocak 2017, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://m.yeniakit.com.tr/haber/lordlar-gibi-kralice-sofrasinda-agirlanan-anli-sanli-pasamiz-kenan-evren-264552.html.
[13] Evren öncesinde Cumhurbaşkanı düzeyindeki son ziyareti ise 1967 yılında Cevdet Sunay yapmıştır.
[14] “Gül’den İngiltere’ye tarihi ziyaret” (2011), NTV, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/turkiye/gulden-ingiltereye-tarihi-ziyaret,HJXj2ZCrjEykb6ZEBKP3Ig.
[15] “Türkiye-İngiltere ilişkilerinde ‘altın çağ’” (2011), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/11/111123_gul_wednesday.shtml.
[16] “Relations between Turkey and the United Kingdom”, Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-the-united-kingdom.en.mfa.
[17] “UK-Turkey relations and Turkey’s regional role – Foreign Affairs Committee”, Parliament.uk, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.publications.parliament.uk/pa/cm201012/cmselect/ cmfaff/1567/156706.htm.
[18] “İngiltere ile Türkiye ilişkileri altın çağını yaşıyor” (2011), Habertürk, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.haberturk.com/dunya/haber/696762-ingiltere-ile-turkiye-iliskileri-altin-cagini-yasiyor.
[19] İngiltere-Türkiye İlişkileri Gelişiyor mu?” (2013), Amerika’nın Sesi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.amerikaninsesi.com/content/ingiltere-turkiye-iliskileri-gelisiyor-mu/1795742.html.
[20] Türkiye’yi Suriye’de kimyasal saldırı düzenlenmesine yardımcı olmakla suçlayan son derece sert bir yazı için bakınız; Seymour M. Hersh (2014), “The Red Line and the Rat Line”, London Review of Books, 17 Nisan 2014, Cilt 36, No: 8, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: https://www.lrb.co.uk/v36/n08/seymour-m-hersh/the-red-line-and-the-rat-line. Bir diğer örnek için; “Robert Fisk: Türkiye Pakistan’ın yolundan gidiyor” (2015), BBC Türkçe, 28 Temmuz 2015, Erişim Tarihi: 22.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/07/150727_fisk_kurtler.
[21] “Cameron: Türkiye Kürtlere değil, IŞİD’e odaklanmalı” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/turkiye/20150727/1016796642.html.
[22] Ziyaret öncesinde bazı değerlendirmeler için; Ozan Örmeci (2014), “British PM David Cameron Set to Visit Turkey This Week”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/12/08/british-pm-david-cameron-set-to-visit-turkey-next-week/; Ünal Çeviköz (2014), “UK PM Cameron’s agenda in his visit to Turkey”, Hürriyet Daily News, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?pageID=238&nID= 75347&NewsCatID=396.
[23] Bu konuda bir analiz için; Hacı Mehmet Boyraz & Metin Erol (2014), “David Cameron’ın Türkiye Ziyareti: Her Konuda Daha Fazla İşbirliği”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/12/10/david-cameronin-turkiye-ziyareti-her-konuda-daha-fazla-isbirligi/.
[24] Resmi web sitesi için bakınız; https://www.tatlidilforum.org/.
[25] “No:224, 6 Ekim 2011, Türkiye-İngiltere Tatlıdil Forumu Hk.” (2011), Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/no_224_-6-ekim-2011_-turkiye-ingiltere-tatlidil-forumu-hk_.tr.mfa.
[26] Yaşar Yakış (2013), “Turkish-UK ’Tatlıdil’ Forum”, Today’s Zaman, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.todayszaman.com/columnist/yasar-yakis/turkish-uk-tatlidil-forum_330173.html.
[27] “5. Türk-İngiliz Tatlıdil Forumu 11-13 Mart’ta Bath’da Gerçekleşecek” (2016), Haberler.com, Erişim Tarihi: 12.03.2016, Erişim Adresi: http://www.haberler.com/5-turk-ingiliz-tatlidil-forumu-11-13-mart-ta-bath-8244861-haberi/.
[28] “No: 61, 10 March 2016, Press Release Regarding the 5th Meeting of “Turkish – British Tatlıdil Forum”” (2016), Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs, Erişim Tarihi: 12.03.2016, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/no_-61_-10_03_-2016_-press-release-regarding-the-5th-meeting-of-_turkish-_-british-tatl%C4%B1dil-forum_.en.mfa.
[29] “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[30] “Yeni Dönemde Türkiye – İngiltere İlişkileri” (2014), İngiltere Büyükelçisi Richard Moore’un Atılım Üniversitesi Konferansı, Atılım Üniversitesi Kadriye Zaim Kütüphanesi, Erişim Tarihi: 16.02.2016, Erişim Adresi: http://kurumsal.library.atilim.edu.tr/libinstitutional/view/id/1870.
[31] Bakınız; http://webtv.hurriyet.com.tr/haber/ingiltere-buyukelcisi-moore-turkiye-de-en-cok-korktugum-an_89498.
[32] Büyükelçi Richard Moore’un Türkiye’de katıldığı son canlı yayınlardan biri için; https://www.youtube.com/watch?v=oFCEyCwlaWw.
[33] Hürriyet (2017), “MHP ile İngiliz Büyükelçi Richard Moore arasında atışma”, 21 Ağustos2017, Erişim Tarihi: 20.01.2020, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/gundem/mhp-ile-ingiliz-buyukelci-richard-moore-arasinda-atisma-40586261.
[34] AA (2019), “İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi Chilcott: Brexit Türkiye’ye verdiğimiz değeri değiştirmeyecek”, 8 Mayıs 2019, Erişim Tarihi: 15.01.2020, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ingilterenin-ankara-buyukelcisi-chilcott-brexit-turkiyeye-verdigimiz-degeri-degistirmeyecek/1473595.
[35] “Scottish MP detained in Turkey talks of ‘terrifying experience’”, The Guardian, 27 Şubat 2016, Erişim Tarihi: 28.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/uk-news/2016/feb/27/scottish-mp-detained-in-turkey-talks-of-terrifying-experience.
[36] Bu karar daha sonra düzeltilmiştir. Bakınız; “İngiliz akademisyen Stephenson hakkındaki sınırdışı kararı kalktı” (2016), Diken, 18.03.2016, Erişim Tarihi: 18.03.2016, Erişim Adresi: http://www.diken.com.tr/ingiliz-akademisyen-hakkinda-sinirdisi-karari-kalkti/.
[37] “Turkish journalists face life in jail over Syria report” (2016), BBC, 27.01.2016, Erişim Tarihi: 07.03.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/world-europe-35422357.
[38] “Zaman newspaper: Defiant last edition as Turkey police raid” (2016), BBC, 05.03.2016, Erişim Tarihi: 07.03.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/world-europe-35735793.
[39] “İngiltere: Türkiye’nin AB üyeliğini engelleyebiliriz” (2016), NTV, 13.03.2016, Erişim Tarihi: 13.03.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/dunya/ingiltere-turkiyenin-ab-uyeligini-engelleyebiliriz,Ia4S2xJ5UkK5-gA3YmrIQA.
[40] Ensonhaber.com (2014), “Mehmet Ali Alabora İngiliz vatandaşı oldu”, 26 Eylül 2014, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ensonhaber.com/mehmet-ali-alabora-ingiliz-vatandasi-oldu-2014-09-26.html.
[41] Can Özçelik (2019), “İstanbul’da ölü bulunan İngiliz ajanının ölüm sebebi belli oldu”, Sözcü, 16 Aralık 2019, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/2019/gundem/istanbulda-olu-bulunan-ingiliz-ajaninin-olum-sebebi-belli-oldu-5512777/.
[42] Oda Tv (2019), “Ali Kemal’in torunu Başbakan oluyor”, 23 Temmuz 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://odatv.com/ali-kemalin-torunu-basbakan-oldu-23071909.html.
[43] İBB Kurumsal, “İmamoğlu’nun Londra Temasları Başladı”, 14 Kasım 2019, Erişim Tarihi: 17.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ibb.istanbul/News/Detail/36078.
[44] “UK is ‘most entrepreneurial’ country in Europe” (2014), The Telegraph, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.telegraph.co.uk/finance/yourbusiness/11241579/UK-is-most-entrepreneurial-country-in-Europe.html.
[45] Kerry Brown (2015), “In George Osborne, Britain has a Driver for Engagement with China”, Chatham House, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.chathamhouse.org/expert/comment/george-osborne-britain-has-driver-engagement-china#sthash.537Bm20u.dpuf.
[46] “İngiltere ve Mısır anlaştı” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/avrupa/20151107/1018864850/ingiltere-misir-mutabakat.html.
[47] “US anger at Britain joining Chinese-led investment bank AIIB” (2015), The Guardian, 13 Mart 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/us-news/2015/mar/13/white-house-pointedly-asks-uk-to-use-its-voice-as-part-of-chinese-led-bank.
[48] Statista.com, “United Kingdom: Real gross domestic product (GDP) growth rate from 2014 to 2024”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.statista.com/statistics/263613/gross-domestic-product-gdp-growth-rate-in-the-united-kingdom/.
[49] Statistics Times, “Projected GDP Ranking (2019-2024)”, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: http://statisticstimes.com/economy/projected-world-gdp-ranking.php.
[50] Statistics Times, “Projected GDP Ranking (2019-2024)”, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: http://statisticstimes.com/economy/projected-world-gdp-ranking.php.
[51] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 367.
[52] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 367.
[53] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 368.
[54] “Türkiye-İngiltere Ekonomik İlişkileri İvme Kazanıyor”, DEİK, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/6016/TyüzdeC3yüzde9CRKyüzdeC4yüzdeB0YE_yüzdeC4yüzdeB0NGyüzdeC4yüzdeB0LTERE_EKONOMyüzdeC4yüzdeB0K_yüzdeC4yüzdeB0LyüzdeC4yüzdeB0yüzdeC5yüzde9EKyüzdeC4yüzdeB0LERyüzdeC4yüzdeB0_yüzdeC4yüzdeB0VME_KAZANIYOR.html.
[55] “Türkiye-İngiltere Ekonomik İlişkileri İvme Kazanıyor”, DEİK, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/6016/TyüzdeC3yüzde9CRKyüzdeC4yüzdeB0YE_yüzdeC4yüzdeB0NGyüzdeC4yüzdeB0LTERE_EKONOMyüzdeC4yüzdeB0K_yüzdeC4yüzdeB0LyüzdeC4yüzdeB0yüzdeC5yüzde9EKyüzdeC4yüzdeB0LERyüzdeC4yüzdeB0_yüzdeC4yüzdeB0VME_KAZANIYOR.html.
[56] “Türkiye-İngiltere Ekonomik İlişkileri İvme Kazanıyor”, DEİK, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.deik.org.tr/6016/TyüzdeC3yüzde9CRKyüzdeC4yüzdeB0YE_yüzdeC4yüzdeB0NGyüzdeC4yüzdeB0LTERE_EKONOMyüzdeC4yüzdeB0K_yüzdeC4yüzdeB0LyüzdeC4yüzdeB0yüzdeC5yüzde9EKyüzdeC4yüzdeB0LERyüzdeC4yüzdeB0_yüzdeC4yüzdeB0VME_KAZANIYOR.html.
[57] TİM (2014), “Ekonomi ve Dış Ticaret Raporu 2014”, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tim.org.tr/files/downloads/raporlar/tim_ekonomi_ve_dis_ticaret_raporu_2014.pdf, ss. 73-74.
[58] TİM (2014), “Ekonomi ve Dış Ticaret Raporu 2014”, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tim.org.tr/files/downloads/raporlar/tim_ekonomi_ve_dis_ticaret_raporu_2014.pdf, s. 126.
[59] “2 bin 760 İngiliz firması Türkiye’de” (2014), Londra Gazete, 27 Aralık 2014, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.londragazete.com/2014/12/27/2-bin-760-ingiliz-firmasi-turkiyede/.
[60] Eda Akalın, “TÜRKİYE’DE İNGİLİZ TİCARET ODASI (THE BRITISH CHAMBER OF COMMERCE OF TURKEY – BCCT)”, TOBB, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tobb.org.tr/UlkeRehberi/Documents/Ulkeler/ingiltere/bcc_of_TR.pdf.
[61] Web sitesi için; http://www.bcct.org.tr/.
[62] Eda Akalın, “TÜRKİYE’DE İNGİLİZ TİCARET ODASI (THE BRITISH CHAMBER OF COMMERCE OF TURKEY – BCCT)”, TOBB, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.tobb.org.tr/UlkeRehberi/Documents/Ulkeler/ingiltere/bcc_of_TR.pdf.
[63] “Türkiye-Birleşik Krallık İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 14.02.2019, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ingiltere-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[64] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 369.
[65] “Turist sayısında rekor!” (2015), Milliyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.milliyet.com.tr/turist-sayisinda-rekor-/ekonomi/detay/2002775/default.htm.
[66] T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “Turist sayısı 41 milyonu, turizm geliri 26 milyar doları aştı”, Erişim Tarihi: 14.01.2020, Erişim Adresi: https://basin.ktb.gov.tr/TR-246545/turist-sayisi-41-milyonu-turizm-geliri-26-milyar-dolari-.html.
[67] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Birleşik Krallık’ın Ekonomisi”, Erişim Tarihi: 22.01.2020, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/birlesik-krallik-ekonomisi.tr.mfa.
[68] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Birleşik Krallık’ın Ekonomisi”, Erişim Tarihi: 22.01.2020, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/birlesik-krallik-ekonomisi.tr.mfa.
[69] Department of International Trade (2020), “UK Trade in Numbers September 2019”, Erişim Tarihi: 20.01.2020, Erişim Adresi: https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/836787/190924_UK_trade_in_numbers_full_web_version_final.pdf, s. 19.
[70] Türkiye İstatistik Kurumu, “Dış Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul.
[71] Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı, “Türkiye ile Ticaret”, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/yurtdisi-teskilati/avrupa/ingiltere/ulke-profili/turkiye-ile-ticaret.
[72] “Çanakkale ve Erivan’da 100. yıl anma törenleri” (2015), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150424_canakkale_1915_canli.
[73] “İngiltere sınav takvimini Ramazan’a göre değiştirdi” (2016), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160107_ingiltere_ramazan.
[74] “Kurban Bayramı 2015: David Cameron’un mesajı” (2015), Gov.uk, 23.09.2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/news/eid-al-adha-2015-david-camerons-message.tr.
[75] Birce Bora (2014), “‘İngiltere Hıristiyan bir ülke’ deyince…”, 22 Nisan 2014, Hürriyet, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/ingiltere-hiristiyan-bir-ulke-deyince-26270512.
[76] Web sitesi için; http://londra.yee.org.tr/.
[77] “UK-Turkey Relations and Turkey’s Regional Role” (2012), Government Response to the House of Commons Foreign Affairs Committee Report of Session 2010-12, Haziran 2012, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/ file/32945/2012-jun-uk-turkey-relations.pdf.
[78] Web sitesi için; http://www.britishcouncil.org.tr/.
[79] Kendisi aynı zamanda bir İngiltere vatandaşıdır. Bakınız; http://www.milliyet.com.tr/2007/10/08/siyaset/axsiy02.html.
[80] “Türkiye’nin beyin gücü yurtdışında eğitime 1,5 milyar dolar harcıyor” (2015), Milliyet, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.milliyet.com.tr/-turkiye-nin-beyin-gucu-egitim-2029136/.
[81] Bakınız; http://www.lse.ac.uk/europeanInstitute/research/ContemporaryTurkishStudies/Home.aspx.
[82] Web sitesi için; http://researchturkey.org/.
[83] Web sitesi için; http://ceftus.org/.
[84] Web sitesi için; http://www.bbc.com/turkce.
[85] Bakınız; https://www.independentturkish.com/.
[86] Bakınız; https://www.britishpathe.com/workspaces/0485f5ff21c809f0b82900a33b66ab88/Eski-Turkiye.
[87] Adem Yavuz Arslan (2014), “Londra’daki küçük Türkiye”, Aksiyon, 13 Aralık 2014, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.aksiyon.com.tr/dunya/londradaki-kucuk-turkiye_514788.
[88] Adem Yavuz Arslan (2014), “Londra’daki küçük Türkiye”, Aksiyon, 13 Aralık 2014, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.aksiyon.com.tr/dunya/londradaki-kucuk-turkiye_514788.
[89] “Türkler varken polise ne gerek var!” (2011), Sabah, 09.08.2011, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/dunya/2011/08/09/turkler-varken-polise-ne-gerek-var.
[90] “İngilizlerin ikinci vatanı Fethiye” (2011), Sabah, 28.03.2011, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/turizm/2011/03/28/ingilizlerin_ikinci_vatani_fethiye_oldu.
[91] Burada 3,5 yıl süreyle yaşadığım KKTC’deki gözlemlerim sonucunda böyle bir kanaate vardığımı belirtmeliyim. Ayrıca bu konuda bir yazım için; http://www.starkibris.net/index.asp?haberID=203844.
[92] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 358.
[93] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 359.
[94] Web sitesi için; http://www.aecr.eu/.
[95] “Erdogan’s AKP party joins Cameron’s conservative political family” (2013), EurActiv, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.euractiv.com/section/elections/news/erdogan-s-akp-party-joins-cameron-s-conservative-political-family/.
[96] Çiğdem Nas, “Cameron Ziyaretinin Ardından”, İKV, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://oldweb.ikv.org.tr/icerik.asp?konu=haberler&id=2761&baslik=yüzdeDDNGyüzdeDDLTEREyüzde20BAyüzdeDEBAKANIyüzde20DAVIDyüzde20CAMERONyüzde92UNyüzde20TyüzdeDCRKyüzdeDDYEyüzde20ZyüzdeDDYARETyüzDDyüzde20ARKASINDANyüzde20ByüzdeDDRyüzde20DEyüzdeD0ERLENDyüzdeDDRMEyüzde20YAZISI.
[97] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, s. 357.
[98] Bakınız; BBC Türkçe (2017), “İngiltere eski Dışişleri Bakanı Jack Straw: Kıbrıs bölünmeli, Türk tarafı tanınmalı”, 3 Ekim 2017, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-41479266.
[99] “Britain carries out first Syria airstrikes after MPs approve action against Isis” (2015), The Guardian, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/world/2015/dec/02/syria-airstrikes-mps-approve-uk-action-against-isis-after-marathon-debate.
[100] “İngiltere’den, Kıbrıs’taki Üssü Devretme Önerisi” (2015), Star Kıbrıs, 24.11.2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.starkibris.net/index.asp?haberID=217271.
[101] “İngiltere garantörlükten vazgeçmeye hazır” (2016), Kıbrıs Gazetesi, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.kibrisgazetesi.com/?p=761064.
[102] Bu konuda güncel bir çalışma için bakınız; Ozan Örmeci & Sina Kısacık (2019), “2002-2017 Döneminde Kıbrıs Sorunu ve Türk Dış Politikası: Gordion Düğümü Henüz Çözülemedi”, içinde Türk Dış Politikası 2000’li Yıllar (editörler: Serkan Kekevi & Ömer Kurtbağ), Ankara: Berikan Yayınevi, ss. 47-116.
[103] Euronews (2019), “İngiltere ve Kıbrıs’tan Türkiye’ye ‘sondaj’ tepkisi”, 4 Ekim 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://tr.euronews.com/2019/10/04/ingiltere-ve-kibris-tan-turkiye-ye-sondaj-tepkisi.
[104] CNNTürk (2019), “İngiliz Bakan Rumları kızdırdı”, 16 Mayıs 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.cnnturk.com/dunya/ingiliz-bakan-rumlari-kizdirdi.
[105] “İngiliz Dış Politikasının Ortadoğu İkilemi” (2013), Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2013/09/17/ingiliz-dis-politikasinin-ortadogu-ikilemi/.
[106] Fadi Hakura (2011), “UK-Turkey Relations and Turkey’s Regional Role”, Chatham House, Eylül 2011, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.chathamhouse.org/sites/files/ chathamhouse/public/Research/Europe/0511pment_hakura.pdf, ss. 5-6.
[107] Bakınız; “İngiltere Büyükelçisi: PYD’yi PKK ile aynı görmüyoruz” (2015), T24, 10 Ağustos 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://t24.com.tr/haber/ingiltere-buyukelcisi-pydyi-pkk-ile-ayni-gormuyoruz,305731.
[108] NTV (2019), “İngiltere’den Barış Pınarı açıklaması: Türkiye tehdit altındaydı”, 15 Ekim 2019, Erişim Tarihi: 18.01.2020, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/dunya/ingiltereden-baris-pinari-aciklamasi-turkiye-tehdit-altindaydi,BQEgQOPoyUur_DcuXxaBcQ.
[109] “Britain to reopen embassy in Tehran this weekend after four years” (2015), The Guardian, 20 Ağustos 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.theguardian.com/world/2015/aug/20/britain-to-reopen-embassy-in-tehran-after-four-years-iran.
[110] İngiltere bankacılık sektöründe İran’la işbirliği yapmak istiyor” (2015), Sputnik Türkiye, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://tr.sputniknews.com/ekonomi/20150823/1017287199.html.
[111] Simon J. Smith (2019), “What US wants from UK on security after Brexit – and why this puts Britain in a tricky position”, The Conversation, 14 Ağustos 2019, Erişim Tarihi: 16.01.2020, Erişim Adresi: https://theconversation.com/what-us-wants-from-uk-on-security-after-brexit-and-why-this-puts-britain-in-a-tricky-position-121790.
[112] DW Türkçe (2020), “Gözaltına alınan İngiliz büyükelçi: Gösteriye değil anmaya katıldım”, 12 Ocak 2020, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.dw.com/tr/g%C3%B6zalt%C4%B1na-al%C4%B1nan-ingiliz-b%C3%BCy%C3%BCkel%C3%A7i-g%C3%B6steriye-de%C4%9Fil-anmaya-kat%C4%B1ld%C4%B1m/a-51972543.
[113] “‘Watershed moment’: UK starts building new permanent navy base in Bahrain” (2015), RT, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.rt.com/uk/320358-royal-navy-base-bahrain/.
[114] Wikipedia, “Overseas military bases of the United Kingdom”, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Overseas_military_bases_of_the_United_Kingdom.
[115] Ali Balcı (2011), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://works.bepress.com/alibalci/19/, ss. 362-363.
[116] Anshel Pfeffer (2015), “Is David Cameron the Most pro-Israel British PM Ever?”, Haaretz, 27 Nisan 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.haaretz.com/israel-news/.premium-1.653847.
[117] Times of Israel (2019), “Boris Johnson set to move forward with anti-BDS law”, 16 Aralık 2019, Erişim Tarihi: 19.01.2020, Erişim Adresi: https://www.timesofisrael.com/boris-johnson-set-to-move-forward-with-anti-bds-law/.
[118] Anand Menon (2015), “Little England No More?: The United Kingdom Sends a Signal in Syria”, Foreign Affairs, 16 Aralık 2015, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2015-12-16/little-england-no-more.
[119] Matthias Matthijs (2013), “David Cameron’s Dangerous Game: The Folly of Flirting With an EU Exit”, Foreign Affairs, Eylül-Ekim 2013, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/western-europe/2013-09-01/david-cameron-s-dangerous-game.
[120] Peter Martin (2016), “After Empire: An Era of British Decline”, Foreign Affairs, 20 Ocak 2016, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-01-20/after-empire.
[121] Jawad Iqbal (2015), “Does the UK remain a world power?”, BBC, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/uk-32317703.
[122] “Cameron’dan Putin Uyarısı” (2014), NTV, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.ntv.com.tr/dunya/camerondan-putin-uyarisi,FHKP_AhXdEyA3rNMvX-8qA.
[123] “Erdoğan ve Putin arasında IŞİD petrolü polemiği” (2015), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/11/151130_putin_ucak.
[124] Bir özet için; Ozan Örmeci (2014), “Rusya’nın Ukrayna Politikasına Yönelik Eleştiriler ve Yeni Soğuk Savaş Tartışmaları”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2014/11/19/rusyanin-ukrayna-politikasina-yonelik-elestiriler-ve-yeni-soguk-savas-tartismalari/.
[125] “İngiltere yaptırımlara rağmen Rus gazını doğrudan satın almaya hazırlanıyor” (2014), Enerji Enstitüsü, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://enerjienstitusu.com/2014/03/26/ingiltere-yaptirimlara-ragmen-rus-gazini-dogrudan-satin-almaya-hazirlaniyor/.
[126] Cüneyt Kazokoğlu (2015), “Türkiye doğalgazda Rusya’ya ne kadar bağımlı?”, BBC Türkçe, 4 Aralık 2015, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/ekonomi/ 2015/12/151204_rusya_turkiye_dogalgaz_cuneyt_kazokoglu.
[127] Seçim hakkında bir analiz için; Ozan Örmeci (2019), “Birleşik Krallık’ta Brexit Seçiminin Galibi Muhafazakâr Parti”, Uluslararası Politika Akademisi, Erişim Tarihi: 14.02.2020, Erişim Adresi: http://politikaakademisi.org/2019/12/13/birlesik-krallikta-brexit-seciminin-galibi-muhafazakar-parti/.
[128] “The economic consequences of leaving the EU” (2014), Centre for European Reform, Erişim Tarihi: 14.02.2016, Erişim Adresi: http://www.cer.org.uk/sites/default/files/publications/attachments/pdf/2014/ report_smc_final_report_june2014-9013.pdf.
[129] Jawad Iqbal (2015), “Does the UK remain a world power?”, BBC, Erişim Tarihi: 15.02.2016, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/news/uk-32317703.
